काल्पनिक समाजवाद र वैज्ञानिक समाजवाद

 

काल्पनिक समाजवाद र वैज्ञानिक समाजवाद

लेखकः फ्रेडरिक एंगेल्स

अनुवाद- रमेश सुनुवार

१८९२ को अंग्रेजी संस्करणको विशेष भूमिका

यो सानो पुस्तक मूलतः एउटा बृहत ग्रन्थको अंग हो । सन् १८७५ तिर बर्लिन विश्वविद्यालयका सहायक प्रोफेसर डा. यू. ड्युहरिङ्गले अकस्मात् एवं साह्रै जोडसँग आफू समाजवादको हिमायती भएको घोषणा गरे । उनले जर्मन जनतासमक्ष एउटा विस्तृत समाजवादी सिद्धान्त मात्र होइन, समाजको पुनर्गठनको योजना प्रस्तुत गरे र उनले सबभन्दा बढी आक्रोस पोखेर माक्र्सको सम्मान गरे ।

यो घटना लगभग त्यसबेला भयो, जब जर्मन समाजवादी पार्टीका दुवै शाखाहरु (आइजेनाखपन्थी तथा लासालपन्थी) भर्खर एक भएका थिए र यसरी उनले आफ्नो शक्ति धेरै बढाएका थिए । तर अर्को बढी महत्वपूर्ण कुरा के हो भने उनले उक्त समुच्च शक्तिलाई आफ्ना सामान्य शत्रुहरुको विरुद्धमा लगाउने क्षमता पनि प्राप्त गरेका थिए । जर्मनीको समाजवादी पार्टी तीव्रतापूर्वक एउटा शक्ति बन्दै गइरहेको थियो । तर त्यसलाई एउटा शक्ति बनाउने पहिलो शर्त के थियो भने भर्खरै प्राप्त गरिएको एकतालाई खतरा नपुगोस् । तर पनि, डा. ड्युहरिङ्गले खुला रुपमा आफ्नो वरिपरि एउटा गुट, भावी पृथक पार्टीको केन्द्र बनाउन शुरु गरे । त्यसकारण हामीलाई जुन चुनौती दिइएको थियो, त्यसलाई स्वीकार गरेर चाहे पनि नचाहे पनि हामीले यो युद्ध लड्नु आवश्यक भयो ।

 यो काम धेरै मुश्किल नभए पनि अत्यन्तै मिहेनत गर्नुपर्ने चाहिं अवश्य थियो । जस्तो कि हामीलाई थाहा छ, हामी जर्मनहरु अत्यन्तै सम्पूर्णतापूर्वक, गंभीरतापूर्वक वा उग्र गंभीरतापूर्वक काम गर्ने गर्दछौं । हामीमध्ये जो कोहीले जब कुनै सिद्धान्तको प्रतिपादन गर्दछ, जुन उसको दृष्टिमा नवीन हो, तब उसले सबभन्दा पहिले त्यसलाई एउटा सर्वव्यापी व्यवस्थाको रुपमा विस्तार गर्नु आवश्यक ठान्छ । उसलाई के सिद्ध गर्नु छ भने तर्कशास्त्रको प्राथमिक सिद्धान्त तथा सृष्टिको मूल नियम अनन्त कालदेखि यसकारणले चलिआएका छन् कि अन्ततः तिनीहरुको परिणति यो नयाँ आविष्कृत चरम सिद्धान्तमा हुनुपर्छ । र, यस मामिलामा डा. ड्युहरिङ्ग जातीय अभिमानबाट कुनै पनि अर्थमा कम थिएनन् । एउटा सम्पूर्ण ‘दर्शन–प्रणाली’ (मानसिक, नैतिक, प्राकृतिक तथा ऐतिहासिक, एउटा सम्पूर्ण राजनीतिक अर्थशास्त्र तथा समाजवादको व्यवस्था र अन्तमा राजनीतिक अर्थशास्त्रको आलोचनात्मक इतिहास), कम्तीमा पनि आठपेजी साइजका तीनवटा मोटा ठेलीहरु, भित्र–बाहिर दुवैतिर  गहन, मानौं सबै पुराना दार्शनिक तथा अर्थशास्त्रीहरुको र विशेषगरी माक्र्सको विरुद्ध तर्कका तीन सैनिक दलहरु तयार गरिएका छन् । वास्तवमा ‘विज्ञानमा क्रान्ति’ आमूल क्रान्ति ल्याउने एउटा कोशिस थियो र मलाई यी सबै कुराहरुसँग लड्नु थियो । समय र स्थानको अवधारणादेखि द्विधातुवादसम्म, भूतद्रव्य र गतिको नित्यतादेखि  नैतिक धारणाहरुको अनित्यतासम्म, डार्विनको प्राकृतिक छनौटको सिद्धान्तदेखि भावी समाजमा युवाहरुको शिक्षासम्म– मलाई हरेक सम्भव विषयको विवेचना गर्नु थियो । जे होस्, मेरा प्रतिद्वन्द्वीको व्यवस्थित व्यापकताले मलाई उनको मुकाविलामा अनेकौं विषयहरुमा माक्र्स र मेरा विचारहरुलाई पहिलेभन्दा बढी व्यवस्थित रुपमा प्रकट गर्ने अवसर प्राप्त भयो र यही नै त्यो मुख्य कारण थियो, जसले मलाई यो अन्यथा अप्रिय कामलाई हातमा लिन विवश बनायो ।

मेरो उत्तर पहिलो समाजवादी पार्टीको मुखपत्र लाइप्जिकको vorwarts मा एउटा लेखमालाको रुपमा र पछि ‘श्री यूजेन ड्युहरिङ्गद्वारा विज्ञानमा प्रवत्र्तित क्रान्ति’ शीर्षकको एउटा पुस्तकको रुपमा प्रकाशित भयो । यो पुस्तकको दोस्रो संस्करण जूरिचबाट १८८६ मा प्रकाशित भएको थियो ।

आफ्ना मित्र, हाल फ्रान्सेली प्रतिनिधि सभामा लिलका प्रतिनिधि, पौल लाफार्जको आग्रहमा मैले यो पुस्तकका तीन आध्यायहरुलाई एउटा पुस्तिकाको रुप दिएँ ।  उनले उक्त पुस्तिकालाई अनुवाद गरेर ‘समाजवाद ः काल्पनिक र वैज्ञानिक’ शीर्षकमा १८८० मा प्रकाशित गरे । त्यो फ्रान्सेली पाठबाटै पोलिश र स्पेनिश भाषाका संस्करणहरु तयार पारिए । १८८३ मा हाम्रा जर्मन साथीहरुले त्यो पुस्तिकालाई मूल भाषामा प्रकाशित गरे । त्यसबेलादेखि यो जर्मन पाठको आधारमा इटली, रुसी, डेनिश, डच तथा रुमानी भाषाहरुमा यसका अनुवादहरु प्रकाशित भइसकेका छन् । यसरी हालको अंग्रेजी संस्करणसहित यो पुस्तिका दश भाषाहरुमा प्रचलित छ । जहाँसम्म मलाई थाहा छ, अरु कुनै पनि समाजवादसम्बन्धी पुस्तकका, यहाँसम्म कि १८४८ को हाम्रो ‘ कम्युनिष्ट घोषणापत्र’ वा माक्र्सको कृति ‘पूँजी’ को पनि, यति धेरै अनुवाद छैनन् । जर्मनीमा यसका कुल मिलाएर लगभग २०,००० प्रतिका चार संस्करणहरु निस्किसकेका छन् ।

पुस्तकको परिशिष्ट मार्क जर्मन समाजवादी पार्टीअन्तर्गत जर्मनीमा भू–सम्पत्तिको इतिहास तथा विकासको केही प्रारम्भिक ज्ञान फैल्याउने उद्देश्यले लेखिएको थियो । यो त्यस्तो समयमा अझ बढी आवश्यक प्रतीत हुन्थ्यो, जुन बेला त्यो पार्टीद्वारा शहरका श्रमजीवीहरुलाई मिलाउने काम करिब–करिब पूरा भइसकेको थियो र कृषि मजदूरहरु र किसानहरुलाई हातमा लिने काम बाँकी थियो । यो संस्करणमा पनि उक्त परिशिष्ट समावेश गरिएको छ । किनभने भू–सम्पत्तिको त्यो मूलरुप, जुन सबै ट्यूटानिक कबीलाहरुमा समान रुपमा पाइन्छ र साथसाथै त्यसको पतनको इतिहास इंगल्याण्डमा जर्मनीको तुलनामा कम ज्ञात छ । मैले यो परिशिष्टको मूल रुपलाई अक्षुण्ण राखेको छु, र हालसालै मक्सिम कोबालेब्स्कीले जुन परिकल्पना प्रस्तुत गरेका छन्, त्यतातिर संकेत गरेको छैन । उक्त परिकल्पनाअनुसार कृषियोग्य भूमि तथा चरण मार्कका सदस्यहरुको बीचमा भागबण्डा हुनुभन्दा पहिले त्यसमा एक विशाल पितृ–सत्तात्मक कुटुम्ब समुदायद्वारा संयुक्त रुपमा खेती गरिन्थ्यो । यस्तो समुदायमा धेरै पुस्ताका मानिसहरु हुन्थे (दक्षिण–स्लाव ‘जद्र्र्र्र्रूगा’ को रुपमा अझै पनि यसको उदाहरण पाइन्छ) । पछि जब उक्त समुदाय यति ठूलो भयो कि संयुक्त प्रबन्ध असम्भव हुनगयो, तब समुदायको जमीन भागबण्डा गरियो । कोवालेब्स्कीको भनाइ सम्भवतः बिलकुल सही छ, तर यो विषय अझै पनि विचाराधीन छ ।

 यो पुस्तकमा प्रयुक्त नयाँ आर्थिक पारिभाषिक शब्दहरु माक्र्सको पूँजीको अंग्रेजी संस्करणमा प्रयुक्त शब्दहरुसँग मेल खान्छन् । ‘माल–उत्पादन’ को हाम्रो तात्पर्य त्यो आर्थिक प्रक्रिया होे, जसमा वस्तुहरुको उत्पादन उत्पादकको उपभोगको लागि मात्र नभएर विनिमयको लागि पनि हुन्छ । अर्थात् वस्तुको उत्पादन मालको रुपमा हुन्छ, उपभोग मूल्यको रुपमा होइन । यो प्रक्रिया विनिमयको लागि उत्पादनको प्रारम्भदेखि आजसम्म चलिरहेको छ । त्यसको पूरा विकास पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीअन्तर्गत नै हुन्छ । अर्थात् ती परिस्थितिहरुमा हुन्छ, जब उत्पादनका साधनको स्वामी पूँजीपतिले ज्याला दिएर मजदूरहरुलाई, जो आफ्नो श्रम–शक्तिबाहेक उत्पादनका सवै साधनहरुबाट वञ्चित छन्, काममा राख्दछ  र उत्पादन आफ्नो लागतभन्दा जति बढी मूल्यमा बेच्दछ, त्यो सबै हडप्छ । मध्ययुगदेखि आजसम्म औद्योगिक उत्पादनको इतिहासलाई हामी तीन चरणहरुमा विभाजन गर्नसक्दछौं ः (१) शिल्पकारी चरण, जसमा साना शिल्पमालिक थोरै शिल्प मजदूरहरु तथा चेलाहरुसँग काम गर्दछ तथा जहाँ हरेक शिल्पकारले पूरा वस्तु तयार गर्दछ; (२) मेनुफ्याक्चर चरण, जसमा धेरै मजदूरहरु एउटा कारखानामा एकत्रित भएर श्रम–विभाजनको आधारमा पूरा वस्तुको उत्पादन गर्दछन्, प्रत्येक मजदूरले उत्पादनको कुनै एउटा आंशिक काम मात्र गर्दछ र कुनै पनि वस्तुको उत्पादन तब पूरा हुन्छ, जब त्यो एकपछि अर्को गर्दै सबैको हातबाट जान्छ; (३) आधुनिक उद्योगको चरण, जसमा उत्पादन कुनै शक्तिबाट चल्ने मेशिनबाट हुन्छ र जहाँ मजदूरको काम यान्त्रिक साधन अर्थात् मेशिनको कामलाई रेखदेश गर्नु एवं त्यसलाई ठिक गर्नु मात्र हुन्छ ।

 मलाई राम्रोसँग के थाहा छ भने यो पुस्तकको विषय–वस्तुमा ब्रिटिश पाठकहरुको एउटा ठूलो हिस्सालाई आपत्ति हुनेछ । तर यदि हामी महाद्वीपबासीहरुले ब्रिटिश भद्रताको पूर्वाग्रहलाई अलिकति पनि ध्यान दिएको भए हामी अझ गएगुज्रेको हुनेथियौं । हामी जुन सिद्धान्तलाई ‘ऐतिहासिक भौतिकवाद’ भन्छौं, यो पुस्तकमा त्यसैको वकालत गरिएको छ र अधिकांश अंग्रेजी पाठकहरुको लागि त ‘भौतिकवाद’ शब्द नै कर्णकटु  छ । ‘अज्ञेयवाद’ सह्य हुनसक्छ तर भौतिकवाद त अस्वीकार्य नै छ । 

 तर पनि सत्रौं शताब्दीदेखि इंगल्याण्ड नै आधुनिक भैतिकवादका सबै रुपहरुको जन्मभूमि रहेको छ ।

 “भौतिकवाद ग्रेट ब्रिटेनको वैध सन्तान हो । ब्रिटिश स्कोलास्टिक (शास्त्रीयतावादी¬) डन्स स्कटले पहिले नै प्रश्न गरिसकेका थिए, के भूतद्रव्यको चिन्तन गर्न सम्भव बनाउनको लागि उनले ईश्वरको सर्वशक्तिमत्ताको शरण लिए । अर्थात् धर्मशास्त्रको माध्यमले भौतिकवादको शिक्षा दिए । यसको अतिरिक्त उनी नामवादी थिए । नामवाद, जुन भौतिकवादको पहिलो रुप हो, मुख्यतया इंगल्याण्डका स्कोलास्टिकहरुमा प्रचलित रहेको छ ।

वास्तवमा अंग्रेजी भौतिकवादका जन्मदाता फ्रान्सिस बेकन थिए । उनका अनुसार प्रकृति–विज्ञान नै सच्चा विज्ञान हो र इन्द्रियानुभूतिमा आधारित भौतिकी यो प्रकृति–विज्ञानको सबैभन्दा मुख्य अंग हो । अनाक्सागोरस र उनको सूक्ष्मकण तथा डेमोक्रिटस र उनको परमाणुलाई उनी प्रमाणको रुपमा प्रायः उद्धृत गर्दछन् । बेकनका अनुसार हाम्रा इन्द्रियहरुले कहिल्यै पनि धोका दिँदैनन्  यिनीहरु नै समस्त ज्ञानका स्रोत हुन् । सम्पूर्ण विज्ञान अनुभवमा आधारित छ र इन्द्रियहरुद्वारा प्राप्त तथ्यहरुको एउटा तर्कसंगत अनुसन्धान प्रणालीबाट गरिने जाँचमा निहित छ । अनुगमन, विश्लेषण, तुलना, प्रेक्षण, प्रयोग– यो तर्कसंगत प्रणालीका मुख्य रुपहरु यिनै हुन् । भूतद्रव्यमा जुन गुण अन्तर्निहित छन्, तिनीहरुमा सर्वप्रथम तथा सर्वोपरि गुण गति हो । यो यान्त्रिक एवं गणितीय गतिको रुपमा मात्र होइन, बरु मुख्यतया आवेग, प्राणशक्ति, तनाव– अथवा जेकव बेहमेको भाषामा भन्ने हो भने ‘त्तगब’ि को रुपमा छ ।

“भौतिकवादका प्रथम स्रष्टा बेकनको दर्शनमा भौतिकवादको बहुमुखी विकासको बीज विद्यमान छ । एकातिर भूतद्रव्यको चारैतिर ऐन्द्रिय, काव्यात्मक प्रकाश छ र त्यसले मानौं आफ्नो मनोहारी मुस्कानद्वारा मानवको सम्पूर्ण सत्तालाई आफूतिर खिच्दछ । अर्कोतिर सूत्र रुपमा प्रतिपादित उनको सिद्धान्तमा कदम–कदममा धर्मशास्त्रबाट आयात असंगतिहरु भरिएका छन् । आफ्नो आगामी विकासमा भौतिकवाद एकांगी हुनजान्छ । जसले बेकनको भौतिकवादलाई व्यवस्थित रुप दिए, उनको नाम हो– हब्स । इन्द्रियजनित ज्ञानको काव्यात्मक सौरभ नष्ट हुनजान्छ । त्यो गणितशास्त्रीहरुको निराकार अनुभवमा बदलिन्छ । ज्यामितिलाई मुख्य विज्ञान घोषित गरिन्छ । भौतिकवाद मानवद्वेषी बन्नपुग्छ । यदि त्यसले आफ्नो शत्रु मानवद्वेषी निराकार  अध्यात्मवादलाई त्यसैको घरमा परास्त गर्नु छ भने स्वयं आफ्नो शरीरलाई दण्ड दिनुपर्छ र तपस्वी बन्नुपर्छ । यसप्रकार भौतिकवाद अब ऐन्द्रिय नरहेर बौद्धिक रुप ग्रहण गर्दछ । तर यसैगरी यसको परिणाम चाहे जेसुकै होस्, त्यसमा त्यो संगति एवं व्यवस्था पनि आउँदछ, जुन बुद्धिको विशेषता हो ।

“बेकनको कार्यलाई अगाडि बढाउने हब्स यस्तो तर्क गर्दछन् ः यदि सम्पूर्ण मानवीय ज्ञान इन्द्रियजनित हो भने हाम्रा अवधारणा र विचार वास्तविक जगतको छायाँ मात्र हुन्, आफ्ना ऐन्द्रिय रुपबाट विच्छिन्न छायाँ । विज्ञानले यी छायाँहरुलाई नामसम्म दिनसक्छ । अनेक छायाँहरुको लागि एउटै नामले काम चल्नसक्छ । नामको पनि नाम हुनसक्छ । यदि हामी एकातिर सबै विचारहरुको उत्पत्ति इन्द्रिय जगतमै हुन्छ भन्छौं र अर्कोतिर फेरि शब्दमा शब्दभन्दा बढी पनि केही भन्छौं भने, अर्थात् जुन सत्तालाई हामी आफ्ना इन्द्रियद्वारा जान्दछौं र विशिष्ट वा व्यक्तिगत रुपहरुमा नै जसको स्थिति छ,  तिनीहरुबाहेक यस्ता पनि सत्ता छन्, जसको अस्तित्व विशिष्ट एवं व्यक्तिगत नभएर सर्वव्यापी छ भन्ने ठान्ने हो भने यो कुरा आफैंमा विरोधाभास हुनेछ । अदैहिक वस्तु भन्नु त्यति नै असंगत छ, जति  अदैहिक देह भन्नु । देह, सत्ता, वस्तु एउटै वास्तविकताका अलग–अलग नाम हुन् । चिन्तनलाई चिन्तन गर्ने भूतद्रव्यबाट अलग गर्न असम्भव छ । संसारमा जति परिवर्तन भइरन्छ, त्यसको मूलआधार यही भूतद्रव्य हो । असीम शब्द निरर्थक छ, यदि त्यसबाट यो नबुझ्ने हो भने– त्यो हाम्रो मस्तिष्कमा प्रभाव  पार्दै जाने एउटा अन्तहीन प्रक्रियाको सामथ्र्य हो । हाम्रो लागि भौतिक चीज मात्रै बोधगम्य छ, त्यसकारण हामी ईश्वरको अस्तित्वको बारेमा केही पनि जान्न सक्दैनौ । मेरो आफ्नो अस्तित्व मात्र निश्चित छ । हरेक मानवीय आवेग एउटा  यान्त्रिक गति हो, जसको आदि छ र अन्त पनि । जुन हाम्रो आवेगको विषय हो, त्यसलाई हामी श्रेष्ठ भन्छौं । मनुष्य पनि तिनै नियमहरुको अधीन छ, जसको अधीन प्रकृति छ । शक्ति र स्वतन्त्रता दुवै एउटै कुरा हुन् ।

“तर हब्सले बेकनको दर्शनलाई उनको यो मूलभूत सिद्धान्तलाई प्रमाणित नगरी व्यवस्थित रुप दिएका थिए– इन्द्रिय जगतमा नै समस्त मानवीय ज्ञानको उत्पत्ति हुन्छ । त्यसको प्रमाण लकले आफ्नो ग्रन्थ ‘मानव बोधबारे निबन्ध’ मा दिए ।  

‘‘हब्सले बेकनको भौतिकवादमा रहेका धार्मिक पूर्वाग्रहरुलाई छिन्न–भिन्न पारिदिए । त्यसैगरी लकको अनुभववादसँग अहिलेसम्म जोडिएको अन्तिम धर्मशास्त्रीय बन्धनलाई पनि व्यावहारिक भौतिकवादीहरुको लागि निर्गुणवादी धर्मबाट छुटकारा पाउने एउटा सरल उपाय मात्र हो ।’’  (पवित्र परिवार, माक्र्स–एंगेल्स)

कार्ल माक्र्सले ब्रिटेनमा आधुनिक भौतिकवादको उत्पत्तिको बारेमा यही लेख्नुभएको थियो । यदि आजका अंग्रेजहरुलाई उनीहरुका पूर्वजलाई माक्र्सले जुन सम्मान दिनुभएको थियो, त्यो पच्दैन भने यो अप्mसोसको कुरा हो । तर पनि यो इन्कार गर्न सकिँदैन कि बेकन, हब्स र लक नै फ्रान्सको त्यो उज्ज्वल भौतिकवादी मतका जन्मदाता थिए, जसले अठारौं शताब्दीलाई सबभन्दा बढी फ्रान्सेली शताब्दी बनाइदियो । यद्यपि जल र थलका सबै लडाईंमा अंग्रेज तथा जर्मनहरुले फ्रान्सेलीहरुमाथि विजय प्राप्त गरेका थिए तर त्यो कुरा यस युगलाई समापन गर्ने फ्रान्सेली क्रान्तिभन्दा पहिलेकै हो, जुन क्रान्तिको परिणाममा हामी इंगल्याण्ड र जर्मनीका मानिसहरु अझै पनि अभ्यस्त हुने प्रयत्न गरिरहेका छौं ।

यसलाई इन्कार गर्न सकिँदैन । यो शताब्दीको मध्यतिर जो सुसंस्कृत विदेशी इंगल्याण्डमा आएर बस्यो, उसको आँखामा त्यो कुरा नराम्रोसँग खट्केको थियो, जसलाई ऊ अंग्रेजी भद्र मध्यमवर्गको धर्मान्धता एवं मूर्खता नै मान्न बाध्य थियो । त्यसबेला हामी सबै भौतिकवादी थियौं वा कम्तीमा पनि स्वन्त्रतालाई अत्यन्तै ध्यान दिने मानिस थियौं । यो कुरा हाम्रो कल्पनाबाट पनि टाढाको जस्तो लाग्थ्यो कि इंगल्याण्डका प्रायः सबै शिक्षित मानिसहरु किसिम–किसिमका असम्भव, अलौकिक कुरामा विश्वास गर्दछन् र बकल्याण्ड तथा मेन्टलजस्ता भूविज्ञानवेत्ताहरुले समेत आफ्नो विज्ञानका तथ्यहरुलाई बाइबलको सृष्टि–ग्रन्थको कल्पनाको विरुद्ध नदेखिने गरी तोड–मोड गर्दछन्, जबकि त्यसबेला धार्मिक विषयमा आफ्नो गहन प्रयोग गर्न हिम्मत गर्नेहरुलाई खोज्नको लागि अशिक्षित, झुत्रे–झाम्रे, फोहरीहरु (त्यसबेला उनीहरुलाई यसै भनिन्थ्यो) को बीचमा, मजदूरहरुको बीचमा, विशेषगरी ओवेनका अनुयायीहरुको बीचमा जानुपथ्र्यौ । तर त्यसबेलाभन्दा इंगल्याण्ड सभ्य भइसकेको छ । १८५१ को प्रदर्शनीबाट इंगल्याण्डले खानपिन, चालचलन र विचारमा विस्तार–विस्तार अन्तर्राष्ट्रिय रुप ग्रहण ग¥यो । मलाई यस्तो इच्छा लाग्छ कि केही अंग्रेजी तौर¬–तरिकाहरु बाँकी यूरोपमा त्यतिकै फैलिऊन्, जति अरु यूरोपेली आचार¬–विचारहरु यहाँ फैलिएका छन् । जे होस्, जैतुनको तेलको विस्तारसँगै (१८५१ भन्दा अगाडि त्यससँग अभिजात वर्ग मात्र परिचित थियो¬) धार्मिक विषयमा महाद्वीपीय संशयवादको पनि घातक प्रसार भएको छ । हालत यहाँसम्म भइसकेको छ कि यद्यपि अझसम्म अज्ञेयवादलाई बिलकुल इंगल्याण्डको चर्चजस्तो सम्मानीय मानिँदैन, तर जहाँसम्म त्यसको सम्मानित हुने प्रश्न छ, त्यो करिब–करिब ब्याप्टिज्मको स्तरमा पुगेको छ र ‘मुक्ति–सेना’ भन्दा त स्पष्टतः माथि छ । यो प्रगतिबाट जो मानिसहरु वास्तवमै दुःखी छन् र यसको निन्दा गर्छन्, तिनीहरुलाई यी ‘नयाँ अनौठा विचार’ कहीं बाहिर उत्पन्न भएका होइनन् भन्ने कुराले सान्त्वना मिल्नेछ । दैनिक उपयोगका एवं अरु धेरै चीजहरुजस्तै यिनीहरु ‘ःबमभ ष्ल न्भचmबलथ’ होइनन्, बरु निसन्देह ठेट अंग्रेजी हुन् र दुईसय वर्षअगाडि यिनीहरुका अंग्रेजी जन्मदाता आफ्ना आजका वंशजहरुभन्दा धेरै अघि बढिसकेका थिए ।

 वास्तवमा अज्ञेयवाद लंकाशायरको एउटा आलंकारिक शब्दको प्रयोग गर्ने हो भने ‘लज्जालु’ भौतिकवादबाहेक अरु के नै हो र ? प्रकृतिको विषयमा अज्ञेयवादीको धारणा सम्पूर्ण रुपले भौतिकवादी छ । सम्पूर्ण प्राकृतिक जगत नियमानुशासित छ र त्यसमा बाह्य हस्तक्षेपको बिलकुल सम्भावना छैन । तर त्यसले अगाडि भन्दछ– ज्ञात जगतभन्दा पर कुनै परब्रह्मको सत्ता छ कि छैन भन्ने कुरालाई सिद्ध वा असिद्ध गर्ने हामीसँग कुनै साधन छैन ।  यो कुरा त्यसबेला मूल्यवान हुनसक्थ्यो, जब लाप्लाससँग नेपोलियनले सोधे– उनको खगोलीय यान्त्रिकी (ःभअबलष्त्रगभ ऋभभिकतभ) मा सृष्टिकर्ताको उल्लेखसम्म किन छैन ? तब ती महान खगोलशास्त्रीले गर्वसाथ उत्तर दिए, ‘मलाई यो परिकल्पनाको आवश्यकता थिएन ।’ तर आज विश्वको हाम्रो विकासवादी धारणामा न कुनै सृष्टिकर्ताको स्थान छ न कुनै शासकको । यो समुच्च विद्यमान जगतभन्दा बाहिर कुनै परब्रह्मको कुरा गर्नु नै विरोधाभास छ र मलाई त लाग्छ कि यो धार्मिक जनहरुको भावनाको व्यर्थ अपमान पनि हो ।

पmेरि हाम्रा अज्ञेयवादी यो पनि मान्दछन् कि आफ्ना इन्द्रियहरुबाट हामीलाई जुन सूचना प्राप्त हुन्छ, हाम्रो सारा ज्ञान त्यसैमा आधारित छ । तर उनीहरु प्रश्न गर्दछन्– हामी आफ्ना इन्द्रियहरुद्वारा जुन बस्तुको बोध गर्दछौं, हाम्रा इन्द्रियहरुले हामीलाई त्यसको सही चित्र दिन्छन् भनेर हामीेले कसरी जानौं ? उनीहरु हामीलाई के बताउँछन् भने जब उनीहरु बस्तुहरु र तिनीहरुका गुणहरुको कुरा गर्दछ, त्यसको अर्थ वास्तवमा ती बस्तुहरु र गुणहरुसँग हुँदैन (तिनीहरुको बारेमा उनीहरु निश्चित रुपले जान्न असमर्थ छन्) । ती बस्तुहरुले उनीहरुका इन्द्रियहरुमा जुन प्रभाव पार्दछन्, उनीहरुको अर्थ त्यसैसँग मात्र हुन्छ । यो तर्कको खण्डन तर्कबाट मात्र गर्न अवश्य कठिन छ । तर तर्कभन्दा पहिले व्यवहार थियो । ‘‘प्रारम्भमा कार्यकै अस्तित्व थियो’’ (गेटे, फाउस्ट) । र जब मानवीय उद्भावना शक्तिले यस कठिनाइको उद्भावना ग¥यो । त्यसभन्दा पहिले नै मानवीय व्यवहारले त्यसलाई हल गरिसकेको थियो । त्जभ उचयया या उगममष्लन ष्क ष्ल तजभ भबतष्लन। हामी बस्तुमा जुन गुणहरुको अवबोध गर्दछौ, तिनीहरुका अनुसार जहाँ हामी तिनीहरुका अनुसार जहाँ हामी तिनीहरुलाई अफ्नो उपयोगमा ल्याउन शुरु गर्दछौं । हामी आफ्नो इन्द्रिय ज्ञान गलत यस्तो कसीमा जाँच्छौं, जुन झुठो हुन सक्दैन । यदि यो इन्द्रिय ज्ञान गलत भएको भए हाम्रो यो अनुमान पनि गलत हुनेछ कि कुनै बस्तुलाइृ कुनै उपयोगमा ल्याउन सकिन्छ र हाम्रो प्रयत्न असफल हुनेछ । तर यदि हामी आफ्नो ध्येय प्राप्त गर्न सफल हुन्छौं भने, यदि हामी देख्दछौं कि कुनै बस्तु, जसको सम्बन्धमा हाम्रो जुन धारणा छ । त्यससँग मेल खान्छ र हामी त्यसबाट जुन काम लिन चाहन्छौं, त्यो त्यस काममा आउँछ भने त्यो यस कुराको पक्का सबूत हो कि त्यस हदसम्म त्यसको र त्यसका गुणहरुको हाम्रो प्रत्यक्ष ज्ञान हामीबाहिरको वास्तविकताको अनुकूल छ । र जब नै हामी असफताको सामना गर्दछौं । हामीलाई साधारणतः आफ्नो असफताको कारण बुफ्नमा बेर लाग्दैन । हामीले देख्दछौं कि जुन प्रत्यक्ष ज्ञानको आधारमा हामील काम ग¥यौं त्यो या त अधुरो एवं सतही थियो या अन्य बस्तुको प्रत्यक्ष ज्ञानको फलसँग असंगत रुपले मिलेको थियो र यसैलाई हामी दोषपूर्ण  तर्क भन्दछौं । जबसम्म हामी आफ्नो इन्द्रियहरुलाई ठीकसँग साध्ने एवं उपयोग गर्ने र आफ्नो व्यवहारलाई उचित रुपले प्राप्त र प्रयुक्त प्रत्यक्ष ज्ञानद्वारा निर्धारित सीमाभित्रै राख्न ध्यान दिन्छौं, तबसम्म हामी देख्दछौं कि हाम्रो प्रयोगको फलबाट यो सिद्ध हुन्छ कि हाम्रो प्रत्यक्ष ज्ञान यस बस्तुको विषयगत प्रकृतिको अनुकुल छ, जसको हामी आफ्नो इन्द्रियहरुद्वारा बोध गर्दछौं । अझसम्म एउटा पनि यस्तो उदाहरण छैन, जसमा हामी यो परिणाममा पुगेका होऊ कि वैज्ञानिक रुपले नियन्त्रित हाम्रो इन्द्रियज्ञनले बाह्य जगतको विषयमा हाम्रो मनमा यस्त विचारको जन्म दिन्छ, जुन आफ्नो प्रकृतिले नै वास्तविकताको प्रतिकूल होउन् अथवा बाह्यजगत र त्यसको विषयमा हाम्रो इन्द्रियज्ञानको बीचमा कुनै स्वाभाविक असंगति छ ।

तर त्यसैबेला नव–कान्टवादी त्रज्ञेयवादी आउँछन् र भन्दन् हामीलाइृ कुनै पनि वस्तुका गुणहरुको सही बोध हुनसक्छ तथापि हामी कुनै पनि इन्द्रिय अथवा मानसिक प्रक्रियाबाट वस्तु–निजरुपलाई जान्न सक्दैनौं । यो ‘वस्तु–निजरुप’ हाम्रो बुद्धिभन्दा बाहिर छ । हेगेलले धेरै अगाडि नै यसको उत्तर दिएका थिए । यदि तपाई कुनै बस्तुका सबै गुणहरुलाई जान्नुहून्छ भने तपाई स्वयं त्यस वस्तुलाई जान्नुहुन्छ, यदि केही कुरा बाँकी रहन्छ भने यही मात्र कि त्यो बस्तु हामीबाट बाहिर छ र जब तपाईले आफ्नो इन्द्रियहरुद्वारा त्यस कुरालाई पनि ज्ञात गर्नुभयो भने तपाई कान्टको विख्यात बस्तुनिजरुपको शेषांशलाई पनि ग्रहण गरिसक्नुभयो र कुनै कुरा बाँकी रहन गएन । यसमा यति अरु थप्न सकिन्छ कि कान्टको समयमा थियो कि उनले यो सन्देह गर्नु स्वाभाविकै थियो कि यी बस्तुहरुमध्ये हर एकको बारेमा हाम्रो जुन न्यून ज्ञान छ । त्यसभन्दा पर एउटा रहस्यमय ‘बस्तु–निजरुप’ काृ अस्तित्व छ । तर विज्ञानको विराट प्रगतिले गर्दा एकपछि अर्को गर्दै यी पकडमा नआउने बस्तुहरुलाई पकडमा ल्याइयो विश्लेषित गरियो र यति मात्र नभएर पुनरुत्पादित पनि गरिएको छ । र जुन बस्तुको हामी उत्पादन गर्न सक्छौं । त्यसलाई अज्ञेय कुनै पनि हालतमा मान्न सकिदैन । यस शताब्दीको पूवाृद्र्धको रसायन विज्ञानको लागि जैव पदार्थ त्यस्तै किसिमको रहस्यमय पदार्थ थियो । अब हाम िजैव प्रक्रियाको सहायताबिना नै एकपछि अर्को यी जैव पदार्थहरु यिनीहरुका रासायनिक तत्वहरुबाट तयार गर्न सिक्दैछौं । आधुनिक रसायन–विज्ञानका अनुसार यदि हामीलृ कुनै पनि पिण्डको रासायनिक संरचना जान्इों भने हामी त्यसलाई त्यसका तत्वहरुबाट तयार गर्ने सक्छौं । हामीलाई अझै उच्चतम जैव पदार्थहरु अर्थात ऐलबुमिनी पिण्डहरुको रासायनिक संरचना जान्नमा धेरै समय लाग्न सक्छ तर यस्तो कुनै कारण छैन कि हामी त्यस ज्ञानलाई प्राप्त नगरौं ( चाहे त्यसमा शताब्दिऔं लागोस) र त्यसबाट सु–सम्पन्न भएर कृत्रिम ऐल्बूमिन उत्पन्न नगरौं । तर यदि हामीले त्यसो गर्न सक्यौं भने तब हामीले त्यसको साथै जैव जीवनलाई पनि उत्पन्न गर्न सक्नेछौं  । किनभने आफ्नो निम्नतमदेखि लिएर उच्चतम रुपहरुमा जीवन ऐन्बूमिन पिण्डहरुको अस्तिकै सामान्य रुप हो ।

तर यी औपचारिक मानसिक प्रतिन्ध लगाउादाखेरि नै हाम्रा उनीहरु घोर भौतिकवादी हुन् र वास्वविकता पनि त्यही हो । उनीहरु भन्न सक्छन् कि जहाँसम्म हामी जान्न सक्छौैं, भूतद्रव्य र गति या जस्तोे आजकाल भन्ने गरिन्छ, उर्जा न त उत्पन्न गर्न सकिन्छ न नष्ट नै तर हाम्रो पासमा यस कुराको प्रमाण छैन कि त्यो कुनै पनि बेला उत्पन्न गरिएको थिएन । तथापि यदि तपाईले उनीहरुको यो स्वीकारोक्तिलाई कुनै खास मामिलामा उनीहरुको विरुद्धमा प्रयोग गर्नुभयो भने त उनीहरुले तपाइृको दावीलाई तुरुन्तै खारेज गराउनेछन् । अमूर्त रुपमा उनीहरु त्यसलाई आफ्नो खगनडि पर्नसम्म पनि दिदैनन् । उनीहरुले तपाई लाई भन्नेछन्े कि जहाँसम्म हामी जान्न सक्छौं । यो विश्वको न त कोही सृष्टिकर्ता छ न शासक । हामीलाई थाहा भएअनुसार भूतद्रव्य तथा ऊर्जा न त उत्पन्न गर्नसकिन्छ र न नष्ट नै गर्नसकिन्छ । हाम्रो लागि मन ऊर्जाको एउटा रुप हो, मस्तिष्कको एउटा क्रिया हो । हामी यति नै जान्दछौं कि भौतिक जगत शाश्वत नियमद्वारा अनुशासित छ, आदि । यसप्रकार वैज्ञानिक हुन्, जहाँसम्म उनीहरु केही जान्न सक्छन्। उनीहरु भौतिकवादी हुन् । तर आफ्नो विज्ञानभन्दा बाहिरि ती क्षेत्रहरुमा, जसको बारेमा उनीहरु केही पनि जान्दैनन्, त्यहाँ उनीहरु आफ्नो अज्ञानलाई यूनानी भाषामा अनुवाद गरिदिन्छन् र त्यसलाई अज्ञेयवादको नामले सम्बोधन गर्छन् ।

जे होस्, एउटा कुरा स्पष्ट थाहा हुन्छ ः यदि म अज्ञेयवादी भएको भए पनि यो स्पष्ट छ कि यस पुस्तकमा मैले इतिहासको जुन अजधारणालाई चित्रित गरेको छु । त्यसलाई म ‘ऐतिहासिक अज्ञेयवाद’ भन्न सक्दिनथे । ईश्वरमा विश्वास राख्ने मानिसहरु ममाथि हाँस्थे र अज्ञेयवादीहरु चहिं रिसाएर मसँग सोध्दथृ कि म उनीहरुको मजाक उडाउँन लागेको हुँ ? यसकारण म आशा गर्दछु कि ब्रिटिश भद्रतालाइृ पनि त्यति धेरै धक्का लाग्नेछैन । यदि म इतिहासको गतिको त्यस अवधारणालाइृ नाम दिनको लदागि अंग्रेजीमा साथै अरु अनुसार सबै महत्वपूर्ण ऐतिहासिक भौतकवाद शब्दको प्रयोग गरांैं, जसका अनुसार सबै महत्वपूर्ण ऐतिहासिक घटनाहरुको मुख्य प्रेरक शक्ति एवं तिनीहरुको अन्तिम कारण समाजको अर्थिक विकासमा उत्पादन तथा विनिमय प्रणालीहरुका परिवर्तनमा र फलस्वरुप समाजको विभिन्न वर्गहरुमा विभाजनमा तथा एक अर्कोमो विरुद्ध यी वर्गहरुको संघर्षमा निहित छ । ममाथि यतिको अनुग्रह संभवतः अझ पनि शीघ्र गरिदो हो । यदि म यो देखाइदिऊँ कि ऐतिहासिक भौतिकवाद ब्रिटिश भद्रताको लागि पनि हितकार सिद्ध हुनसक्छ । मैले यो कुराको उल्लेख गरेको छु कि आजभन्दा चालीस या पचास वर्ष पहिले इंगलैण्डमा आएर बस्ने हर सुसंस्कृत विदेशीको दृष्टिमा त्यो कुरा नराम्रोसँग अट्किन्थ्यो, जसलाई अंग्रेज भद्र मध्यम वर्गको धर्मान्धता तथा मूर्खता नै मान्न ऊ बाध्य थियो । अब म यो सिद्ध गर्न जाँदैछु कि त्यस जमानाका भद्र अंग्रेज मध्यम वर्ग त्यतिको बुद्धु थिएन, जतिको त्यो एउटा विदेशी बुद्धिजीवीलाइृ लाग्दथ्यो । त्यस वर्गको धार्मिक प्रकृत्तिहरुको कारण बुझ्न सकिन्छ ।

जब यूरोप मध्ययुगबाट बाहिर निस्क्यो शहरका उदीयमान मध्यम गर्न नै त्यसको क्रान्तिकारी तत्व थियो । त्यसले मध्ययुगीन सामन्ती व्यवस्था अन्तरगत आफ्नो आग मध्ययुगबाट बाहिर निस्कियो, शहरका उदीयमान मध्यम वर्ग नै त्यसको क्रान्तिकारी तत्व थियो । त्यसले मध्ययुगीन सामन्ती व्यवस्था अन्तरगत आफ्नो लागि एउटा मान्य स्थान बनाएको थियो तर सो स्थान पनि त्यसको विस्तारशील शीक्तको लागि धेरै संकुचित हुन गएको थियो । सामन्ती व्यवस्था रहँदा मध्यम वर्गको, पुँजीपति वर्गको विकास असंभव थियो । त्यसकारण सामन्ती व्यवस्थाको पतन अवश्यंभावी थियो ।

तथापि सामन्तवादको महान अन्तर्राष्ट्रिय केन्न्द्र रोमन केथोलिक चर्च थियो । त्यसले आन्तरिक लडाँइको बाबजूद समस्त सामन्तीकृत पश्चिमी यूरोपलाई एक बृहत राजनीतिक प्रणालीको पार्थक्यावादी यूनानीहरुसँग त्यत्तिकै विरोध थियो, जति मुश्लिम देशसँग सथयो । त्यसले सामन्ती संस्थाहरुको चारैतिर ईश्वरीय पवित्रताको प्रभामण्डल फैल्याइदिएको थियो । सामन्ती नमुनामा पदहरुको आफ्नो एउटा क्रमबद्ध व्यवस्था कायम राखेको थियो र अन्तमा केथोलिक जगतको पूरा एक–तिहाई भूमिको अधिकारीको हैसियतमा त्यो स्वयं सबभन्दा बढी शक्तिशाली सामन्ती प्रभु थियो । यसभन्दा पहिले कि लौकिक सामन्तवादमाथि हर देशमा र हर कुरालाई लिएर अक्रमण गर्न सकियोस्, त्यसको उक्त पवित्र केन्द्रीय संगठनलाइृ नष्ट गर्नु आवश्यक थियो ।

यसको अलवा, मध्यम वर्गको उत्थानसँगै बिज्ञानको शक्तिशाली पुनरुत्थान पनि भइरहेको थियो । खगोल–विज्ञान, यान्त्रिकी, भौतिकी, शरीररचना–विज्ञान, यी सबैको अध्ययन, अनुशील फेरि शुरु भयो । औद्योगिक उत्पादनको विकासको लागि पुँजीवपत वर्गलाई एउटा यस्तो विज्ञानको आवश्यकता थियो, जसले प्राकृतिक शक्तिहरुका क्रिया–पद्धतिहरुको निश्चय गरोस् । त्यसबेलासम्म विज्ञान अरु केही नभएर चर्चको विनित दास थियो र त्यसले धर्मद्वारा निर्धारित सीमाहरुको उलंघन गर्न सकेको थिएन । र, त्यसैकारण वास्तवमा त्यो विज्ञान नै थिएन । अब विज्ञानले चर्चको खिलाफ विद्रोह ग¥यो । विज्ञानविना पुँजीवपति गर्नको काम चल्न सक्दैनथ्यो । यसकारण पुँजीपति वर्गलाई यस विद्रोहमा सामेल हुन कर लाग्यो ।

जुन कुरालाइृ लिएर उदीयमान मध्यम वर्गको संस्थापित धर्मसँग टकराव अनिवार्य थियो । माथि तिनीहरुमध्ये दुईवटाको उल्लेख गरियो । तर यो देखाउनको लागि यति नै पर्याप्त छ कि रोमन चर्चको दावहिरुको विरुद्ध लड्नमा जुन वर्गको अबभन्दा सिधा रुचि थियो । त्यो पुँजीपति वर्ग थियो र अर्को, त्यसबेला सामन्तवादको विरुद्ध हर संघर्षलाई धार्मिक जामा पहिरिनु पथ्र्यो र त्यस संघर्षलाई चर्चको विरुद्धमा चलाउनु पथ्र्यो । तर यदि विश्वविद्यालयहरु र शहरका व्यापारीहरुले आवाज उठाएमा त यो निश्चित थियो । वास्तवमा त्यस्तै भयो कि आम ग्रामिण जनतामा, किसानहरुमा त्यसको गहिरो गुञ्जन सुन्न सकिन्थ्यो, जसलाई सर्वत्र आफ्नो अस्तित्वसम्मको लागि आफ्ना लौकिक तथा धामिृक प्रभुहरुसँग संघर्ष गर्नु पथ्र्यो ।

सामन्तवादको विरुद्ध पुँजीपति वर्गको लामो संघर्षको परिणति तीन महान निर्णायक लडाइाँन भयो ।

प्हिलो लडाई त्यो हो, जसलाइृ जर्मनीको प्रोटेष्टेन्ट सुधार आन्दोलन भनिन्छ । लुथरले चर्चको खिलाफ जुन विगुल फुके, त्यसको जवाफमा राजनीतिक किसिमका दुई विद्रोह भए– पहिलो फ्राञ्ज फान सिकिङ्गनको नेतृत्वमा साना सामन्तहरुको विद्रोह (१५२३) र त्यसपछि १५२५ को महान किसान युद्ध । दुबै पराजित भए र त्यसको मुख्य ढुलमुलपन थियो । त्यस ढुलमुलपनका कारणहरुको चर्चा यहाँ हामी राजा तथा केन्द्रीय सत्ताको बीच संघर्षको रुप  लियो र त्यसको परिमाम यो भयो कि जर्मन आउँदो दुई सय वर्षको लागि यूरोपको राजनीतिक दृष्टिले सक्रिय राष्ट्रमा रहन गएन । तर पनि लूथरको धर्मसुधार आन्दोलनले एउटा नयाँ धर्मलाई जन्म दियो । एउटा यस्तो ध्र्कलाई, जुन निरंकुश राजतन्त्रको सर्वता अनुकूल थियो । उत्तर–पूर्वी जर्मनीका किसानहरुले जब लूथरवादलाइृ ग्रहण गरे, तुरुन्तै उनीहरु पतन भएर स्वतन्त्र किसानबाट भू–दास बन्न पुगे ।

                तर जहाँ लूथर असफल रहे, त्यहाँ काल्विनको विजय भयो । काल्विनको मत उनको युगको सबैभन्दा साहसी पुँजीपतिहरुको लागि उपयुक्त थियो । उनको पूर्वनियतिवादी सिद्धान्त यस वास्तविकताको धार्मिकअ अभिव्यक्ति थियो कि होडको व्यापारिक जगतमा सफलता या असफलता मनुष्यको कर्म या कौशलमा होइन, बरु यस्ता परिस्थितिहरुमा निर्भर छ, जसमा उसको कुनै वश छैन । यो सफलता या असफलता त्यस व्यक्तिमा निर्भर छैन, जो इच्छा गर्दछ या दौड–धूप गर्दछ । बरु अज्ञात एवं शक्तिशाली आर्थिक शक्तिहरुको कृपामा निर्भर छ । यो कुरा आर्थिक क्रान्तिको युगमा अझ सही थियो । एउटा यस्तो यसगमा सबै पुराना व्यापारिक मार्ग र केन्द्रहरुको ठाउँमा नयाँ मार्ग र केन्द्र कायम भएका थिए । जब दुनियाँको लागि भालत र अमेरिकाको मार्ग खुलेका थिए तब विश्वासको सबभन्दा पवित्र आर्थिक प्रतीक (सुन तथा चाँदीको मूल्य समेत) लडखडाउन तथा टुट्न लागेका थिए । काल्विनको चर्चको संविधान सम्पूर्णतया जनवादी तथा गणतन्त्रवादी थियो र जहाँ ईश्वरको राज्यलाई नै गणतन्त्रको रुप दिइएको छ भने त्यहाँ यस लौकिक जगतको राज्य मात्र राजा, विशप तथा सामन्तकोे अधिकारमा कसरी रहन सक्थ्यो ? जहाँ जर्मन लूथरवाद स्वैच्छाले राजाहरुको अस्त्र बन्न गयो । काल्विनवादले हलैण्डमा एवं विशेष गरी स्कटलेण्डमा सक्रिय गणतन्त्रवादी पार्टीहरुको स्थापना ग¥यो ।

अर्को महान पुँजीवादी आन्दोलनले काल्विनवादमा आफ्नो सिद्धान्त पहिले नै तयार पा¥यो । उक्त आन्दोलन इंगलैण्डमा भयो । शहरका मध्यम वर्गले त्यसको सूत्रपात ग¥यो र देहाती इलाकाका माध्यम किसान वर्गले त्यसलाई विजयसम्मै लिएर ग¥यो । यो पनि एउटा विचित्र मुरा हो कि तीनैवटा महान पुँजीवादी लड्नु थियो । र किसान नै त्यो वर्ग हो, जसको एक पटक विजय नमिल्दै त्यस विजयको आर्थिक परिणामहरुबाट धैर्य र साहास चौपट हुनजान्छ । क्रमवेलको एक सय वर्षपछि इंगलैण्डको त्यो मध्यम किसान वर्ग करिब–करिब गायव भइसकेको थियो । जे होस्, यदी यी किसान नभएका भए र शहरका साधारण जन  नभएका भए एक्लो पुँजीपति वर्गले त्यस लडाईलाइृ त्यसको कटु अन्तसम्म लड्न र चाल्र्स प्रथमलाई प्राणदण्ड दिन सक्नेथिएन । पुँजीपति वर्गका ती विजयहरुलाई हासिल गर्नको लागि पनि क्रान्तिलाई अझ धेरै अगाडि लानु थियो, जसको लागि परिस्थितिहरु तयार भइसकेका थिए । ठीक त्यसैगरी जसरी १७९३ मा फ्रान्समा र १८४८ मा जर्मनीमा भएको थियो । वास्तवमा यो पुँजीवादी समाजको विकासको एउटा नियम प्रतीत हुन्छ ।

जे होस्, क्रान्तिकारी सक्रियताको यो आधिकतापछि आवश्यक रुपले त्यसको आवश्यक प्रक्रिया पनि भयो र उता उक्त प्रतिक्रिया पनि जुन विन्दुमा स्थिर हुन सक्थ्यो । त्यसमा नरोकिएर त्यसबाट अगाडि बढ्यो । यसरी धेरै पटक अगाडि–पछाडि डगमगएपछि अन्तमा गुरुत्वको एउटा नयाँ केन्द्र स्थापित भयो र त्यस ठाउँबाट फेरि एउटा नयाँ सिलसिला शुरु भयो । भद्रजन महान विद्रोहको नामले चिनिने इंगलैण्डको इतिहासको त्यस शानदार युगको र उत्तरकालीन संघर्षहरुको परिणति एउटा अपेक्षकृत तुच्छ घटनामा भयो, जसलाई उदारिपन्थी इतिहासकारहरुले ‘गौरवमय क्रान्ति’ को नाम दिएका छन् ।

त्यो नयाँ प्रस्तान–विन्दु उदीयमान मध्यम वर्ग र भूतपूर्व सामन्ती जमीनदारहरुको बीच संझौता थियो । र, यद्यपि ती जमीनदार आजकै जस्तो अभिजात वर्ग नै ठानिन्थे । उनीहरु दीर्घकालदेखि यस्तो पथमा आरुढ थिए, जसबाट उनीहरु धेरै पछि आउने फ्रान्सका लुई फिलिप जस्तोगरी राज्यको प्रथम पुँजीपति बन्न पुगे । इंगलैण्डको यो सौभाग्य थियो कि वडे–वडे पुराना सामन्तहरुले गुलावहरुको लडाईमा एकले अर्कालाई मारिसकेका थिए । उनीहरुका उत्तराधिकारी अधिकांश पुराना परिवारका नै वंशधर थिए, तापनि उक्त परिवारहरुसँग उनीहरुको सम्बन्ध सीधा नभएर टाढाको नै हुन्थ्यो । त्यसकारण उनीहरु त्यति खानदानी नरहेर विलकुल उटा नयाँ नै समूह सामन्ती कम थिए । उनीहरु धनको मूल्यसँग बुझ्दथे र उनीहरुले तुरुन्तै  सयकडौं साना किसानहरुलाई दखल नगरीकन र उनीहरुको ठाउँमा भडा राखेर लगानी बढाउन शुरु गरे । हेनरी चर्चका जमीन लुटाउनुको साथै एकै पटक अधिक नयाँ पूँजीवादी जमीनदारु पैदा गरे । पूरै सत्रौं शताब्दीमा अनमिगन्ती जागिरहरु खोसेर नयाँ महाजनलाई बकस दिने जुन सिलसिला चल्दै रह्यो । त्यको पनि नतिजा त्यही भयो । फलस्वरुप हेनरी सप्तमको समयदेखि नै अंग्रेज अभिजात वर्गले औद्योगिक उत्पादनको विकासलाई बाधा पु¥याउनु त परै जावोस्, परोक्ष रुपले त्यसबाट फाइदा उठाउने कोशिश ग¥यो र बडे–बडे जमीनदारहरुको सदा एउटा यस्तो भाग थियो, जुन आर्थिक कारणले महाजनी र औद्योगिक पुँजीपति वर्गका मूलीहरुको सहयोगार्थ प्रस्तुत थियो । त्यसकारण १६८९ को संझौता ज्यादै सजिलोसस्ँग सम्पन्न भयो । धन र मनोकांक्षाको रुपमा राजनीतिक लाभ ठूला–टूला सामन्ती परिवारहरुलाई छोडियो, ताकि महाजनी औद्योगिक एवं व्यापारी मध्यम वर्गका अर्थिक हितहरुमा यथेष्ट ध्यान पुगिरहोस् । त्यसबेला त्यस्ता आर्थिक हित यति शक्तिशाली थिए कि तिनीहरु राष्ट्रको सामान्य नीतिलाई निश्चित गर्नमा समर्थ थिए । सानातिना कुरालाई लिएर चाहे जुनसुकै झगडा होस् तापनि समग्रमा अभिजात वर्गको शासक गुट यो राम्रोसँग जान्दथ्यो कि त्यको ाफ्नो आर्थिक समृद्धि औद्योगिक तथा व्यापारिक मध्यम वर्गको समृद्धिसँग अनिवार्य रुपमा जोडिएको छ ।

त्यसबेलादेखि पुँजीपति वर्ग इंगलैण्डका शासक वर्गको एउटा तुच्छ तर मान्यताप्राप्त भाग बन्यो । राष्ट्रका विशाल मिहेनतकश जनतालाई अंकुशमा राख्नुमा अरुहरुको साथ त्यसको पनि स्वार्थ थियो । व्यापारी या कारखानादार स्वयं आफ्ना कारिन्दा माजदूरहरु तथा घरेलु नोकरहरुको मुकाविलामा मालिकको या जस्तो अझसम्म भनिन्थ्यो, जन्मजात श्रेष्ठताको हैसियत राख्दथथ्यो । उसको स्वार्थ यस कुरामा थियो कि ऊ उनीहरुबाट बढीभन्दा बढी राम्रोभन्दा राम्रो काम लेओस् । त्यसको लागि उनीहरुसँग संघर्ष गरेको थियो । र, उसलाई यो बुझ्न बेर लागेन कि आफूभन्दा जन्मजात निम्न मानिसहरुका विचारलाइृ प्रभावित गर्ने र ईश्वरले आफ्नो इच्छाको अधीनमा राख्ने अवसर पनि यही धर्मले दिन्थ्यो । संक्षेपमा अंग्रेज पुँजीपति वर्गलाई अब निम्न श्रोणीहरुलाई राष्ट्रको विशाल उत्पादक जनतालाई दबाएर राख्ने कार्यमा हिस्सा लिनु थियो र त्यस उद्देश्यको सिद्धिका लागि जुन तरिकाहरु अपनाइए, तिनीहरुमा एउटा धर्मको प्रभाव प िथियो ।

                एउटा अर्को कुरा पनि थियो, जसले पुँजीपती वर्गको धार्मिक प्रवृत्तिलाई मजबूत गर्नमा पद्दत दियो । त्यो इं गलैण्डान भनैतिकवादको उदय थियो । उक्त नयाँ सिद्धान्तले मध्यम वर्गको पवित्र भावनालाई धक्का दिएन, त्यसले यस्तो दर्शनको रुपमा आफूलाइृ घोषित ग¥यो, जुन विद्धानहरु त्था सांसारिक शिक्षाप्राप्त व्यक्तिहरुको लागि मात्र उपयुक्त थियो । धर्क यसको विपरीत थियो, जुन पुँजीपति वर्गसहित अशिक्षित जनताको लागि काफी राम्रो थियो । हब्ससँगै भौतिकवाद शाही विशेषाधिकार एवं सर्वशक्तिमानको रक्षकको रुपमा मैदानमा आयो र त्यसले निरंकुश राजतन्त्रलाई यस निमित्त आह्वान ग¥यो कि त्यसले ती मोटा तगडा तर उद्दण्ड केटाहरुलाई () अर्थात जनतालाई दबाएर राखोस् । यसै ढैगले हब्सका अनुवर्ती बोलिङ्गब्रोक, शैफ्टसबरी, इत्यादिको दर्शनमा भौतिकवादको नवीन निर्गुणवादी रुप एउटा अभिजातीय र केही चुनिएका दीक्षित मानिसहरुद्वारा मात्र लभ्य सिद्धान्त बनिरह्यो । र यसैकारणले मध्यम वर्गले त्यसलाई घृणाको दृष्टिले हे¥यो । त्यसको धर्मविरोधी विश्वास एवं पुँजीवाद विरोधी राजनीतिक सम्बन्धको कारण पनि । यसै हुनाले प्रगतिशील मध्यम वर्गको मुख्य भाग अझै पनि, अभिजात वर्गको भौतिकवाद तथा निर्गुणवादको विरोधमा, प्रोटेष्टेन्ट मतावलम्बीहरुको अनुगामी बनिरह्यो । यी सम्प्रदायहरुको झण्डामुनि स्टूअर्ट राजवंशको खिलाफ लडाई लडियो । तिनीहरुकै मानिसहरुले  उक्त लडाई लडे र आज पनि तिनीहरु इंगलैण्डको महान उदारवादी पार्टीको मेरुदण्ड बनेका छन् ।

यस बीचमा भौतिकवाद इंगलैण्डबाट फ्रान्स पुग्यो, जहाँ त्यो दार्शनिकहरुको एउटा अर्को भौतिकवादी मत देकार्तवादको एउटा  शाखसँग घुलमिल भएर बन्नगयो । फ्रान्समा पनि त्ये शुरु–शुररुमा केवल अभिजातीय मत नै बनिरह्यो । तर शीघ्र नै त्यसको क्रान्तिकारी प्रकृति विकसित भएर सामुन्नेमा आयो । फ्रान्सेली भौतिकवादीहरुले आफ्नो आलोचना धार्मिक विश्वासका कुराहरुमा मात्र सीमित राखेनन् । उनीहरुलाई जाति पन वैज्ञानिक परम्पराहरु या राजनीतिक सत्ताहरु प्राप्त भए ती सबलाई उनीहरुले आफ्नो आलोचनाको निशाना बनाए र आफ्नो सिद्धान्त सर्वव्यापी छ भन्ने दाबी सिद्ध गर्नको लागि उनीहरुले सबैभन्दा सीधा बाटो अवलम्बन गरे र आफ्नो विराट ग्रन्थ विश्वकोशमा त्यसलाइृ साहसका साथ ज्ञानको हर विषयमा लागु गरे । त्यसै विश्वकोशबाट उनीहरुको नाम विश्वकोशकार हुन गयो । यसरी स्पष्ट रुपमा भौतिकवादी या निर्गुणवाद यी दुवैमध्ये एउटा रुपमा भौतिकवाद फ्रान्सका सबै शिक्षित युवहरुको मत बन्यो । यस हदसम्म कि जब महान क्रान्ति भड्क्यो, तब जुन सिद्धान्तको अंग्रेज राजन्त्रवादीहरुले पक्षपोषण गरेका थिए । त्यसले फ्रान्सेली गण्तन्त्रवादीहरु त्था आतंकवादीहरुलाई एउटा सैद्धान्तिक पताका दियो र मनुष्यका अधिकारहरुको घोषणा पत्र’ को लागि शब्द प्रस्तुत ग¥यो ।

फ्रान्सको महान क्रान्ति पुँजीपति वर्गको तेस्रो विद्रोह थियो । तर त्यो पहिले विद्रोह थियो, जसले आफ्नो धार्मिक जामा खोलेर फ्याँकेको थियो र जुन खुल्लमखुला राजनीतिक ढंगले लडिएको थियो । त्यो पहिलो लडाकु दलहरुमध्ये एउटा अर्थात अभिजात वर्ग समाप्त हुँदैन र अर्को पुँजीपति वर्ग पूर्णतः विजय हुँदैन । इंगलैण्डमा क्रान्तिपूर्व र क्रान्तिपश्चातका संस्थाहरुको अविच्छिन्न क्रम र कानुनका सामन्ती रुपहरुको आदरपूर्ण अक्षुण्णतामा अभिव्यक्ति पाए । फ्रान्समा क्रान्तिको अर्थ थियो– अतीतका परम्पराबाट सम्पूर्ण सम्बन्ध विच्छेद । त्यसले सामन्तवादका अवशेषहरु समेतलाई मेटाइदियो र नागरिक संविधानको रुपमा प्राचीन रोमन कनुनलाई (उक्त रोमन कानुन, जुन आर्थिक चरणलाई माक्र्सले ‘माल उत्पादन’ भन्नुभयो । त्यसका कानुनी सम्बन्धहरुको प्रायः सम्पूर्ण अभिव्यक्ति) आधुनिक पुँजीवादी सम्बन्धहरुको अनुरुप अत्यन्त होशियारीपूर्वक एउटा नयाँ संशोधित रुप प्रदान ग¥यो । यति होशियारीपूर्वक कि आज पनि फ्रान्सको सो क्रान्तिकारी कानुाले इंगलैण्डसहित सबै देशमा स्वामित्वको कानुनमा सुधार गर्नको लागि एउटा नमुनाको काम दिन्छ । तर पनि हामीले यो बिर्सनु हुँदैन कि यदि अंग्रेजी कानुाले अहिले पनि पुँजीवादी समाजका आर्थिक सम्बन्धहरुलाई एउटा यस्ता बर्बर सामन्ती भाषमा व्यक्त गर्दछ, जुन व्यक्ति वस्तुसँग त्यसैगरी मेल खान्छ । जसरी अंग्रेजी हिज्जे (स्पेलिङ्ग) अंग्रेजी उच्चारणसँग कुनै फ्रान्सेलीले भन्यो कि तपाई तपाइृ लेख्नुहुन्छ लण्डन र उच्चारण गर्नुहुन्छ कुस्तुनतुनिया भने उक्त अंग्रेजी कानुन नै कानुन हो, जनले प्राचीन जर्मनहरुका अधिकारहरुको श्रेष्ठ भागलाई (व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, स्थानीय स्वायत्त शासन र अदालतको बाहेक बाँकी सबै किसिमको हस्तक्षेपबाट निर्भयता एवं मुत्ति) यसगौंदेखि सुरक्षित राखेको छ र त्यसलाई अमेरिका तथा उपनिवेशहरुसम्म पु¥याएको छ । जबकि निरंकुश राजनन्त्रको युगमा ती अधिकार शेष यूरोपमा विलुप्त भए एवं अहिले पनि तिनीहरुको कही पनि पूर्णतया उद्धार हुन सकेको छैन ।

हामी फेरि आफ्नो ब्रिटिश पुँजीपतिको कुरालाइृ लिऊँ । फान्सेली क्रान्तिले त्यसलाई यूरोपका राजतन्त्रहरुको सहायताले फ्रान्सको सामुद्रिक व्यापारलाई नष्ट गर्ने, फ्रान्सेली उपनिवेशहरुलाइृ हत्याउने र फ्रान्सको सामुद्रिक प्रतिद्वन्द्वीताका आखिरी दावीलाई कुल्चिने ठूलो मौका दियो । उक्त क्रान्तिको घृणित आतंकवाद मात्र होइन, पुँजीवादी क्रान्तिलाई आअिरी सीमासम्म पु¥याउने कोशिश पनि ब्रिटिश पुँजीपतिको लागि आपत्तिजनक थियो । ब्रिटिश पुँजीपति अफ्नो अभिजात वर्गविना के नै गर्न सक्थ्यो र जसले त्यसलाई तौर–तरिका सिकाएको थियो । त्यसको लागि नयाँ नयाँ फेशन निकालेको थियो र जसले घरमा अमनचैन कायम राख्ने सेना र बाहिरी औपनिवेशिक देशहरु तथा नयाँ बजारहरुलाइृ रेखदेख गर्ने नौसेनाको लागि अफिसरहरु उपलब्ध गर्ने गर्दथ्यो ? निसन्देह पुँजीपति वर्गको एउटा प्रगतिशील भाग पनि थियो, जसका हितहरुमाथि संझौतामा त्यति ध्यान दिइएको थिएन । र त्यो भाग, जसमा अधिकांश मध्यम वर्गका कम धनी मानिसहरु थिए । क्रान्तिमाथि सहानुभूति राख्थै तर संसदमा तिनीहरुको कुनै शक्ति थिएन ।

 यसरी यदि भौतिकवाद फ्रान्सेली क्रान्तिको दर्शन बन्यो भने धर्मभीरु अंग्रेजी पुँजीपति वर्ग आफ्नो धर्मसँग झन् बढी बलियोसँग टाँसिन पुग्यो । पेरिसको आतंकवादले के यो सिद्ध गरेको थिएन कि जनताका धार्मिक प्रवृतिहरु न्ष्ट हुनाको परिणाम के हुन्छ ? जति भौतिकवाद फ्रान्सबाट छिमेकी देशहरुमा फैलिदै गयो र जति नै त्यसलाई समान सैद्धान्तिक धाराहरुबाट विशेष रुपले जर्मन दर्शनबाट बल मिल्यो र वस्तुतः शेष यूरोपमा जति नै भौतिकवाद तथा स्वतन्त्र विचार एउटा सुसंस्कृत व्यक्तिको आवश्यक गुण बन्दैगयो । त्यति नै बलियोसँग ब्रिटिश मध्यम वर्ग आफ्नो धार्मिक मतमतान्तरसँग लहसिदै गयो । ती मतहरु एक अर्कामा भिन्न हुन सक्छन् । तर ती सबै स्पष्टतया धार्मिक ईशाई मत नै थिए ।

                जहाँ फ्रान्सेली क्रान्तिले पुँजीपति वर्गको राजनीतिक विजय निश्चित गरिदिएको थियो । उही इंगलैण्डबाट आर्कराइट, कार्टराइट तथा अरुहरुको गुरुत्वको केन्द्रलाइृ पूर्णतया स्थापनान्तरित गरिदियो । अभिजात जमीनदारको तुलनामा पुँजीपतिहरुको सम्पत्ति एवं वैभव ज्यादै तेज गतिमा बढ्यो । स्वंय पुँजीपति वर्गभित्र कारखानादारहरुले वित्तीय महाजनहरुलाई, बैकरहरुलाई बढीभन्दा बढी पृष्ठभूमिमा धकेलिदिए । सन् १६८९ को सम्झौता, जसमा विस्तार–विस्तार पुँजीपति वर्गको हितमा परिवर्तन भएको थियो ता पनि अब दुवै पक्षहरुको सापेक्ष स्थितिअनुरुप रहेन । ती पक्षहरुको स्वरुप पनि बदलिनगएको थियो । सन् १८३० को पुँजीपति वर्ग पहिलेको शताब्दीको पुँजीपति वर्गभन्दा भिन्न थियो । अझै पनि जुन राजनीतिक शक्ति अभिजात वर्गको हातमा छोडिएको थियो र जसको उपयोग त्यसले नयाँ औद्योगिक पुँजीपति वर्गका दावीहरुको विरोध गर्नमा गर्दथ्यो, अब त्यसको नयाँ आर्थिक हितहरुसँग साम्यता रहेन । अभिजात वर्गसँग एउटा नयाँ संघर्ष आवश्यक हुन गयो र त्यसको अन्त नयाँ आर्थिक शक्तिको विजयमै हुन सक्थ्यो । पहिले त १८३० को फ्रान्सेल िक्रान्तिको आघातबाट सारा प्रतिरोधको बाबजुद सुधार–कानुनलाइृ पारित गरियो । त्यो कानुनले संसदमा पुँजीपति वर्गलाई एउटा शक्तिशाली र सम्मानित स्थान प्रदान ग¥यो । त्यसपछि अखाद्यान्न कानुनहरुलाई खारेज गरियो र त्यसले भूस्वामी अभिजात वर्गमाथि पुँजीपति वर्गका विशेष रुपले त्यसको सबैभन्दा सक्रिय हिस्सा कारखानादारहरुको प्रभुत्व सदाको लागि स्थापित गरिदियो । यो पुँजीपति वर्गको सबभन्दा महान विजय थियो तर एकमात्र आफ्नो हितमा प्राप्त गरिएको त्यसको अन्तिम विजय पनि थियो । पछि त्यसले जुन विजय हासिल ग¥यो तिनीहरुको त्यसलाई एउटा नयाँ सामाजिक शक्तिसँग बाँडेर उपभोग गर्नु प¥यो र उक्त नयाँ शक्ति पहिले त त्यसको साथमा थियो तर छिट्टै त्यसको प्रतिद्वन्द्वी बन्नपुग्यो ।

                औद्योगिक क्रान्तिले बडे–बडे कारखानाद्वारा पुँजीपतिहरुको एउटा वर्गलाई जन्म दिएको थियो । तर त्यसले एउटा अर्को धेरै ठूलो मजदूर वर्ग । जुन अनुपातमा औद्योगिक क्रान्तिको औद्योगिक उत्पादनको एउटा शाखापछि अर्को शाखामा अधिकार हुँदैगयो । त्यसै अनुपातमा सा वर्ग पनि संख्यामा बढ्दै गयो र त्यसै अनुपातमा त्यसले आफ्नो शक्ति पनि बढायो । आफ्नो त्यस शक्रिको प्रमाण त्यसले सन् १८२४ मै दियो।, जब त्यसले संसदलाइृ त्यस्ता कानुनहरुले खारेज गर्नको लागि बाध्य बनायो । जसअनुसार मजदूरहरुले संगठन बनाउन निषेध थियो । सुधार आन्दोलनको समयमा मजदूरहरुले सुधा पार्टीभित्र एउटा उग्रपक्ष कायम गरे । १८३२ को ऐनमा उनीहरुलाई भोट दिने  अधिकारबाट बंचित गरिएको थियो । यसकारणले उनीहरुले आफ्नो मागहरुलाई पिपुल्स चार्टरको रुपमा राखे र शक्तिशाली पुँजीपति अनाज कानुन विरोधी लीगको मुकाविलामा आफूलाई एउटा स्वतन्त्र पार्टी, चार्टिष्ट पार्टीको रुपमा संगडित गरे । उक्त पार्टी आधुनिक युगमा मजदुरहरुको पहिलो पार्टी थियो ।

                त्यसपछि बाँकी यूरोपमा फेब्रुहरी र मार्च १८४८ का क्रान्तिहरु भए, जसमा मजदूरहरुले यति अगाडि बढेर भाग लिए एवं कमसे कम निश्चय नै स्वीकार गर्न सकिर्दनथ्यो । क्रान्तिपछि चारैतिर जोडदार प्रतिक्रिया भयो । पहिले १० अप्रिल १८४८ मा चार्टिष्टहरुको हार फेरि त्यसै साल जूनमा पेरिस मजदूर विद्रोहलाई कुलिचनु र पुनः इटली, हंगेरी, दक्षिण जर्मनीमा १८४८ का संकटहरु र अन्तमा २ डिसेम्बर १८५१ म पेरिसमाथि दुई बोनापार्टको विजय । कमसे कम केही समयको लागि मजदुर वर्गको दावीहरुको भयलाई दूर गरियो तर त्यसको लागि कति ठूलो मूल्य चुकाउनु प¥यो । यदि अंगेजी पुँजीपति वर्गले आम जनताको धार्मिक भावनालाइृ कायम राख्ने जरुरत पहिले नै सम्झेको थियो भने ती सारा अनुभवहरुपश्चात त्यसले सो जरुरत तिरस्कारपूर्ण हाँसोलई परवाह नगरी वर्गले लगातार सलन्दा निम्न श्रेणीका मिानसहरुको धर्मशिक्षामा हजारौं–लाखौंको राशि खर्च गर्दैरह्यो । आफ्नो देशका धार्मिक उपकरणहरुबाट मात्र सन्तुष्ट नरहेर त्सलले एउटा व्यापारको रुपमा धर्मको सबभन्दा ठूला संगठनकर्ता ‘भाई जोनाथन’ सँग अपील गर्यो । ओरिकाबाट रिभाइवलिज्मको आयात गर्यो । मूडी तथा साँकी जस्ता मानिसहरुलाई बोलायो र बतरनाक यसकारणले कि उक्त सेनाले प्रारम्भिक ईशाई धर्मको प्रचारमा पुनः ज्यानको बाजी लगाउँछ । गरिबहरुलाइृ खुदाका दास भनेर सम्बोधन गर्छ । पँुजीवादको विरुद्ध धार्मिक तरिकाले संघर्ष गर्दछ र यसप्रकार त्यसले प्रारम्भिक ईशाई वर्ग –विरोधको एउटा तत्वका पक्षपोषण गर्दछ, जसले कुनै  पनि दिन ती धनीमानी मानिसलाई समस्यामा पर्दछ, जसले आज त्यसलाइृ नगद रुपैयाँ दिन्छन् । ऐतिहासिक विकासको यो एउटा नियम जस्तो लाग्छ कि पुँजीपति वर्ग कुनै पनि यूरोपेली देशमा कमसेकम स्थायी कालको लागि राजनीतिक सत्तालाई त्यस ढंगले एक्लै आफ्नो अधीनमा राख्न सक्दैन, जुन ढंगले मध्ययुगमा सामन्ती अभिजात वर्गले राखेको थियो । यहाँसम्म कि फ्रान्समा पनि, जहाँ सामन्तवादलाई विलकूल अन्त्य गरिदिएको थियो । समुच्च पुँजीपति वर्गले शासनमाथिको आफ्नो पूरा अधिकार थोरै समयको लागि कायम रान् सक्यो । १८३० देखि १८४८ सम्म लुई फिलिपको शासन–कालमा पुँजीपति वर्गको एउटा ज्यादै सानो भागले राज्यमाथि शासन ग¥यो । मताधिकारको लागि शर्त यति उच्च राखिएको थियो कि त्यस वर्गका अधिकांश मानिसहरु त्यस अधिकारबाट ब१िचत थिए । १८४८ देखि १८५१ सम्म द्वितीय जनतन्त्रको अवधिमा समग्र पुँजीपति वर्गले आधिपत्य आवश्यक जमायो तर मात्र तीन वर्षको लागि । त्यसको अयोग्यताको कारण द्वितीय सम्राज्यको स्थापना भयो । अब कही गएर अयोग्योताको कारण द्वितीय सम्राज्यको स्थापना भयो । अब कही गएर तेस्रो जनतन्त्रकालमा समुच्च पुँजीपति वर्गले बीस वर्षभन्दा बढी समयसम्म शासनको बागडोर आफ्नो हातमा राखेरकोछ, तथापि त्यसको पतनोन्मुख जोडदार लक्षण अहिले देखिनलागेको छ । पुँजीपति वर्गको स्थाय िशासन अमेरिका जस्ता देशहरुमा नै संभव भएको छ, जहाँ सामन्तवादको नाम निशान थिएन र समाज शुरुदेखि नै पुँजीपति वर्गको उत्तराधिकारी मजदूर वर्गले अहिलेदेख ढोका ढकढक्याउन लागेको छ ।

इंगलैण्डमा पुँजीपति वर्गको एकाधिपत्य कहिल्यै रहेन । १८३२ को विजयपछि पनि ठूला–ठूला सरकारी ओहदाहरु एक किसिमले एक्लो अभिजात वर्गको अधिकारमै रहे । त्यस कुरालाई धनी मध्यम वर्गले कसरी चुपचाप सह्यो । यो मेरो लागि एउटा रहस्य नै बनिरह्यो र यो रहस्य तब खुल्यो, जब ठूला उदार कारखानादार ‘डब्यू. ए. फेष्र्टर’ ले एउटा सार्वजनिक सभामा बोल्दै ब्रैडफेर्डका युवाहरुसँग अपील गरे कि उनीहरुले संसारमा सफलता प्राप्त गर्नको लागि फ्रान्सेली भाषा सिक्नु पर्छ । आफ्नो अनुभवको उदाहरण दिदै उनले बताए कि जब मन्त्रिमण्डलको उटा मन्त्रीको हैसियतले यस्तो समाजमा आउनु–जानु प¥यो । जहाँ फ्रान्सेली भाषा कमसेकम त्यति नै आवश्यक थियो जति अंग्रेजी तब कसरी उनलाई मुख लुकाउनु प¥यो र सबैको अगाडि लाज्जित हुनु प¥यो । वास्तवमा कुरा यो हो कि त्यस बेलाको मध्यम विना अपदवाद ज्यादै अनपढ नवीन बाबू साहेव थियो र उसको लागि त्यस बाहेक अरु कुनै उपाय थिएन कि उसले ती माथिका सारकारी जागिरसम्मको कोरा द्वितीय संकीर्णता एवं अहंकारको बदलाामा अरु नै गुणहरुको आवश्यकता थियो ।

व्यापारिक मामिलाहरुमा पनि राष्ट्रिय अन्धराष्ट्रवादी अहंकार कुनै राम्रो परामर्शदाता होइन । अहिले हालसम्म औसत अंग्रेज कारखानादारले कुनै अंग्रेजको लागि आफ्नो भाषबाहेक अर्को बाल्नु अपमानजनक सम्झन्थे र उनीहरुलाइृ त्यस कुरामा गर्व नै बढी हुन्थ्यो कि ‘गरिब विदेशीहरु इंगलैण्डमा आएर बसेका छन् र उनीहरुले इंगलैण्डमा उत्पादित बस्तु विदेशमा बेच्ने झंझट तथा दुःखबाट उनीहरुलाइृ मुक्त गरिदिएका छन् । उनीहरुले कहिल्यै पनि यस कुरामा ध्यान दिएनन् कि त्यसरी ती विदेशीहरुले अधिकांशतः जर्मनहरुले ब्रिटेनको विदेश व्यापारको आयात तथा निर्यातको एउटा ज्यादै ठूलो हिस्सामाथि आफ्नो कब्जा जमाए र विदेशीहरुसँग अग्रेजहरुको सीधा व्यापार लगभग पूर्णतया उपनिवेशहरु, चीन, संयुक्त राज्य अमेरिका एवं दक्षिणी अमेरिकासम्म मात्र सीमित रह्यो । न कि उनीहरुले यस कुरामा नै ध्यान दिए कि ती जर्मनहरु अन्य देशका जर्मनहरुसँग व्यापार गर्दथे । तिनीहरुले विस्तार–विस्तार पूरै दुनियाँमा व्यापरिक बस्तीहरुको एउटा पूरा जाल बिछ्याएका थिए । तर जब करिब चालिस वर्ष पहिले जर्मनीले पूरा क्षमताका साथ सनर्यातको लागि उत्पादन शुरु ग¥यो । अनाज निर्यात गर्ने देशबाट आफूलाई केही समयभित्र प्रथम दर्जाको औद्योगिक देशमा बदल्नमा उक्त जाल खुब काम लाग्यो । तब करिब दश वर्षपहिले अंग्रेजी कारखानादार हडबडाए र उनीहरुले आफ्ना राजदूत तथा बाणिज्य दूतहरुसँग सोधे कि यसको के कारण छ कि उनीहरुले आफ्ना ग्राहकहरुलाई अब अरु कायम राख्न सक्दैनन् । र, उनीहरुले एक स्वरमा उत्तर दिए ः (१) तिमीहरु आफ्नो ग्राहकका भाष सिक्दैनौ, यसको विपरीत आशा गछौं कि उनीहरु तिमीहरुको भाष सिक्नेछन्, (२) तिमीहरु आफ्नो ग्राहकका आवश्यकता, बन िएवं रुचि अनुकूल हुने कोशिशसम् मगर्दैनौ, बरु अशा गछौं कि उनीहरुले आफूलाई तिमीहरुको अनुकूल बनाउनेछन् ।

आज पनि अखवारहरुमा मध्यम वर्गीय शिक्षाको बारेमा जुन कहिल्यै नटुङ्गिने बहस चलिहरेको छ । त्यसबाट यही कुरा स्पष्ट हुन्छ कि अझै पनि अंग्रेजी मभ्यम वर्गले आफूलाई श्रेष्ठतम शिक्षाको योग्या संझदैन बरु अपेक्षाकृत साधारण शिक्षाकै कामना गर्दछ । यसरी अनाज कानुनहरुको खारेजपछि पनि यो स्वभाविकै ठानियो कि बावडेनहरु, ब्राइटहरु, फेस्र्टरहरु आदि जो मानिसहरुले उक्त विजय हासिल गरेका थिए, उनीहरु देशको राजकीय शासनमा भाग लिनबाट ब१िचत रहून्, जबसम्म बीस वर्षपछि एउटा नयाँ सुधार कानुनले उनीहरुको लागि मन्त्रीमण्डलको ढोका खाजेन । ब्रिटिश पुँजीपति वर्गमा आफ्नो सामाजिक हीनताको भावना आजसम् मयति गहिरो जम्मा भएको छ कि सबै राजकीय समारोहहरुमा राष्ट्रको उचित प्रतिनिधित्व गर्नको लागि आफ्नो एवं जनताको खर्चमा अकर्मण्य व्यक्तिहरुको एउटा सजावटी दललाई पाल्दछ र त्यस वर्गबाट जब कोही उक्त विशिष्ट तथा विशेषाधिकार सम्पन्न समाजमा, जसको वास्तवमा स्वयं त्यस वर्गले निर्माण गरेको हो, प्रवेश पाउने योग्य मानिन्छ । त्यसलाई आफ्नो ठूलो भारी सम्मन संझसम्म भूस्वामी अभिजात वर्गलाई राजनीतिक सत्ताबाट बञ्चित गर्नमा पूर्णतया सफल हुन पाएको थिएन कि एउटा अर्को प्रतिद्वन्द्वी मजदूर वर्ग मैदानमा आयो । चर्टिष्ट आन्दोलन तथा बाँकी यूरोपका क्रान्तिहरुपछिको प्रतिक्रिया साथै १८४८ एवं १८६६ को बीचमा ब्रिटिश व्यापारको अभूतपूर्व विस्तारले (जसको कारण आम रुपमा केवल मुक्त व्यापार भनियो तर जुन यसभन्दा कैयौं बढी रेल समुद्री जहाज तथ साधारणतया परिवहनका साधानहरुको शक्तिशाली विकासको फल थियो) मजदूर वर्गलाई फेरि उदारवादी जस्तै सो वर्ग त्यस पार्टीको उग्र पक्ष बन्न गएको थियो । भोट दिने अधिकारको मजदूरहरुको दावी विस्तार–विस्तार प्रतिरोधहीन बन्न गयो । जहाँ उदारवादी पार्टीका ह्विग नेताहरुले कुख लुकाए, वहाँ डिसरायलीले टोरी दललाई अनुकूल हुने अवसरबाट लाभ उठाउन र संसदका सीटहरुको पुनर्वितरणको साथ नगरहरुमा ज्यालादारीहरुको मताधिकार (जयगकभजयमि कगााचबनभ) लागु गर्नको लागि प्रेरित गरेर आफ्नो श्रेष्ठता प्रदशिृत गरे । त्यसपछि गोप्य मतदानद्वारा चुनाव हुन शुरु भयो र तब १८८४ मा ज्यालादारीहरुको त्यो मताधिकार काउन्टीहरुमा पनि लागु गरियो एवं सीटहरुको एक नयाँ ढंगले भागवण्डा गरियो, जसबाट क िचुनाव इोत्र केही हदसम्म एक अर्काका बराबर भए । ती सबै कारवाहीहरुबाट मजदूर गर्वको निर्वाचन शक्ति ज्यादै बढेन गयो, यहाँसम्म कि आज कमसेकम १५० देखि २०० चुनाव क्षेत्रहरुमा अधिकांश मतदाता यस वर्गका छन् । तर संसदीय सरकार परम्पराप्रति आदर गर्न सिकाउने ज्यादै ठूलो स्कूल हो । यदि मध्यम वर्गले ती मानिसहरुलाई, जसलाइृ लर्ड जोन मेनर्सले ठट्टामा ‘हाम्रा पुराना सामन्त’ भन्ने गर्थे । भए एवं आदरको दृष्टिले हेर्थे भने आम मिहेनतकश जनता आफूभन्दा ठूला भनिने मानिसहरुलाई अर्थात मध्यम वर्गलाई आदर तथा सम्मनको दृष्टिले हेर्दथे । वास्तवमा आजभन्दा पन्ध्र वर्षअगाडि अंग्रेज मजदूर एउटा आदर्श मजदूर थियो र त्यसले आफ्नो मालिकको यति ख्याल र इज्जत  मध्यम वर्गलाई आदर तथा सम्मनको दृष्टिले हेर्दथे । वास्तवमा आजभन्दा पन्ध्र वर्षअगाडि अंग्रेज मजदूर एउटा आदर्श मजदूर थियो र त्यसले आफ्नो मालिकको यति ख्याल र इज्जत गथ्र्यो तथा आफ्नो हकअधिकारहरुको मागमा यति ख्यान र इज्जत गथ्र्यो तथा आफ्ना हकाधिकारहरुको मागमा यति संकोचशील र विनयशील थियो कि त्यसलाई देखेर आफ्ना देशका मजदूरहरुका अपरिर्य कम्युनिष्ट एवं क्रान्तिकारी प्रवृतिबाट विक्षुब्ध प्रोफेसर समाजवादी मतका हाम्रा जर्मन अर्थशास्त्रीहरुलाई असाध्य हौसला मिल्थ्यो ।

 तथापि व्यवहार–कुशल यो अंग्रेज मध्यम वर्गले जर्मन प्रोफेसरहरुभन्दा बढी टाढासम्म देख्दथ्यो । त्यसले आफ्नो शक्तिलाई मजदूर वर्गसँग बाँडेर उपभोग गरेको आवश्यक थियो तर अत्यन्त अनिच्छाले । त्यसले चर्टिष्ट जमानामा यो देखेको थियो कि यो माटोतगडाो तर उद्दण्ड केटो अर्थात जनताले के गर्न सक्छ । र त्सवेलादेख विवश भएर त्यसले पिपुल्स चार्टरको एउटा ठूलो अंशलाई ब्रिटेनको साधानहरुबाट बशमा राख्नु थियो । यदि कहिल्यिै जनतालाई नैतिक साधनहरुबाट वशमा राख्नु थियो भने अब अरु जनतालाई प्रभावित गर्ने सर्वेत्तम नैतिक साधन नै थियो र अब पनि हो । यसकारण स्कूलहरुमा प्रबन्ध समितिहरुमा पादरीहरुको बहुमत छ र यसैकारण यो पुँजीपति वगैले रिचुअलिज्मदेखि लिएर मुक्त सोनासम्म अनेक प्रकारका रिभाइवलिज्मलाई प्रश्रय दिनको लागि आफैँमाथि अधिकाधिक कर लगाउँछ ।

जब ब्रिटिश भद्रताद्वारा शेष यूरोपका पुँजीपतिहरुको स्वतन्त्र विचार तथा धार्मिक शिथिलतामाथि विजय पाउने घडी आयो । फ्रान्स र जर्मनीका मजदूर विद्रोही भएका थिए । उनीहरुलाई समाजवादको रोग नराम्रोसँग लागेको थियो । माथि उठ्नको लागि उपयोग गरिने तरिका कानुनी हो कि गैरकानुनी त्यसको उनीहरुलाई पर्याप्त कारणहरुले खा चिन्ता रहेको थिएन । यो मोटो¬–तगडो केटो दिनानुदिन ज्यादा उद्दण्ड बन्दै गइरहेको थियो । फ्रान्सेली र जर्मन पुँजीपतिहरुको लागि आखिर बाटो यही रह्यो कि उनीहरुले चुपचाप आफ्ना स्वतन्त्र विचारलाई छोडिदेऊन्¬–त्यस केटोले जस्तै, जो बडो शानले सिगार पिउँदै जहाजमा आउँछ र जब जहाजको हल्लाइले चक्कर लाग्दछ । अनि चुपचाप सल्किरहेको सिगार समुद्रमा फ्याँक्छ । जो मानिसहरु पहिले धर्मको हाँसो उडाउँथे । अब उनीहरु एक एक गरेर आफ्नोा बाह्य आचारणमा धर्मपरायण बन्न लागे । चर्चको बारेमा चर्चका जड विश्वासहरु तथा आचार–विचारको बारेमा श्रद्धापूर्ण कुरा गर्न लागे र जहाँसम्म अनिवार्य थियो । तिनीहरुलाई अनुकूल आचारण पनि गर्न लागे । फ्रान्सेली पुँजीपति शुक्रवार शाकाहारी भोजन गर्दछन् र जर्मन पुँजीपति आइतवार चर्चका बेंचहरुमा बसेर लामा लामा प्रोटेष्टेन्ट उपदेश सुन्दछन् । भौतिकवादले उनीहरलाई संकटमा पारेको थियो । जनताको लागि धर्मलाइृ जीवित राख्नु पर्छ । समाजलाइृ सम्पूर्ण विनाशबाट बचाउनको लागि यो एउटामात्र एवं अन्तिम उपाय थियो । उनीहरुको यो दुर्भाग्य थियो कि उनीहरुले यस कुरालाइृ तब बुझे, जब उनीहरुले धर्मलाइृ सदाको लागि समाप्त पार्नको लागि सकेसम्म सबै कुरा गरिसकेको थिए । अब अंग्रेज पुँजीपतिको पालो थियो कि उनीहरु तिरस्कारपूर्वक हाँसेर भनून्, ‘‘बेवकूफहरु तिमीहरुले अहिले बुझ्यो । हामी तिमीहरुलाई यो कुरा जामभन्दा दुईसय वर्षअगाडि नै भन्न सक्थ्यो ।’’

तर पनि मलाई डर छ कि त अंग्रेजको धार्मिक अडता र न शेष यूरोपेली पूँजीपतिवर्गको बेला बितिसकेपछिको () मत परिवर्तनले नै सर्वहारा वर्गको उठ्दो ज्वारलाई रोेक्न सक्नेछ । परम्परा एउटा जबरदस्त बाधक शक्ति हो । इतिहासको जड शक्ति हो तर केवल निष्क्रिय भएकै कारण त्यसको पतन आवश्यम्भावी छ र यहीकारण धर्म स्थायी रुपले पुँजीपति वर्गको ढाल हुन सक्दैन । यदि कानुन, दर्शन र धर्म सम्बन्धी हाम्रो विचार कुनै समाजमा प्रचलित अर्थिक सम्बन्धको धेरथोर दूरवर्ती सन्तान हो भने अन्ततः यस्तो विचार यी सम्बन्धहरुमका सम्पूर्ण परिवर्तनको प्रभावबाट बच्न सक्दैन । र यदि हामी दिव्य ज्ञानमा विश्वस गर्दैनौ भने हामीले मान्नु पर्नेछ कि कुनै पनि धार्मिक सिद्धान्त कुनै ढल्दै गरेको समाजलाई टेवा दिएर ढल्नबाट बचाउानमा असमर्थ हुनेछ ।

 वास्तवमा इंगलैण्डमा पनि मिहेनतकश जनताले फेरि अगाडि बढ्न शुरु गरेको छ । यसमा सन्देह छैन कि त्यो किसिम किसिमका परम्पराले जकडिएको छ । पुँजीवादी परम्पराहरु जस्तो यो पूर्वाग्रह कि इंगलैण्डमा दुई पार्टीहरुको संभावना छ । कंजरवेटिभ पार्टी र उदारवाद िपार्टी कि मजदूर वर्ग महान उदारवादी पार्टीद्वारा नै आफ्नो मुक्ति गर्न सक्दछ । स्वतन्त्र रुपले काम गर्ने पहिलो हिचकिचाहटपूर्ण कोशिशहरुसँग मिलेका मजदूरहरुका परम्पराहरु जस्तो कि अधिकांश पुराना ट्रेड यूनियनहरुबाट ती मजदूरहरुलाई बाहिर राख्नु, जो पूर्णतया शिष्यको रुपमा रहेर काम गरेका छैनन्, जसको बावजुद जस्तो कि प्रोफेसर ब्रेंटानोसम्मलाई अत्यन्त अफसोसका साथ आफ्नो प्रोफेसरी समाजवादी भाइहरसँग भन्न परेको छ कि अंग्रेजी मजदूर वर्ग अगाडि बड्दछ, सम्हालिदैं कहिले हिचकिचाउँदै त कहिले धेरथोर असफन र प्रयोगमुलक प्रयत्न गर्दै । कहिल्यै त्यो अगाडि बढ्छ भने समाजवादका नामसँगै शंका गर्दै ज्याँदै सावधानीको साथ, जबकि त्यसले समाजवादको सारलाई विस्तार–विस्तार आत्मसात गर्दै रहन्छ । साथै यो आन्दोन बढ्छ र फैलिन्छ एवं यसले मजदूरहरुको एउटा तहपछि अर्को तहमा प्रभावित गर्दछ । यसले अब अण्डनको इष्ट–एण्डका अनिपुण मजदूरहरुलाई झक्झकाएर निद्राबाट अठाइदिएको छ र हामी सबै अवगत छौं कि बदलामा यी नयाँ शक्तिहरुले यस आन्दोलनलाई कति प्रबल प्रेरणा दिएका छन् । यदि यस आन्दोलनको गति त्यति छैन, जति कसै कसैमा अपेक्षा छ भने उनीहरुले यो भुल्नुहुँदैन कि मजदूर वर्गले नै अंग्रेज चरित्रको सर्वश्रेष्ठ गुणहरुलाई जीवित राखेको छ । इंगलैण्डमा जब एक कदम उठाइन्छ तब फेरि साधारणनया त्यो कदम पछाडि हट्दैन । यदि उपरोक्त कारणहरुले पुराना चार्टिष्टहरुका छोराछोरी खरोसँग उत्तीर्ण भएनन् त के भयो शुभ संकेत यसैमा छ कि उनीहरुका नाती–नातिनाहरु आफ्नो पूर्वजहरुको योग्य निस्कनेछन् ।

तर युरोपेली मजदूर वर्गको विजय इंगल्याण्डमा मात्र निर्भर छैन । त्यो कम्तीमा पनि  इंगल्याण्ड, फ्रान्स र जर्मनीको सहयोगबाट मात्र प्राप्त गर्नसकिन्छ । फ्रान्स र जर्मनी दुवैमा मजदूर आन्दोलन इंगलैण्डमा भन्दा धेरै अगाडि बढेको छ । त्यति मात्र होइन, जर्मनीमा त्यसको सफलता सन्निकट छ । विगत पच्चीस वर्षहरुमा त्यसले त्यहाँ जुन प्रगति गरेको गरेको छ, त्यो वास्तवमा अभूतपूर्व छ र त्यो राजनीतिक योग्यता, अनुशासन, साहस, शक्ति, लगन, आदि गुणहरुको सोचनीय अभाव देखियो भने जर्मन मजदूर वर्गले यी सबै गुणहरुको प्रचुर प्रमाण दिएको छ । चारसय वर्षअगाडि युरोपेली मध्यम वर्गको पहिलो विद्रोहको शुरुवात जर्मनीमा भयो । आज जुन स्थिति छ, त्यसलाई हेर्दा के यो कुरा संभावनाभन्दा पर छ कि जर्मनी नै युरोपेली सर्वहाराको पहिलो विजयको रंगभूमि हुनेछ ? 

२० अप्रिल १८९३ ।

१

       आधुनिक समाजवाद सारांशमा दुई कुराहरुको मान्यताको प्रत्यक्ष फल हो– एकातिर आजको समाजमा सम्पत्तिवानहरु र सम्पत्तिहीनहरु, पूँजीपतिहरु र ज्यालादारी मजदूरहरुको वर्ग–विरोधको र अर्कोतिर उत्पादनमा फैलिएको अराजकताको । तर जहाँसम्म त्यसको सैद्धान्तिक रुपको सम्बन्धलाई हेर्दा  आधुनिक समाजवाद शुरु–शुरुमा यस्तो रुपमा सामुन्ने आउँदछ, जसलाई देख्दा लाग्दछ त्यसमा अठारांै शताब्दीका महान फ्रान्सेली दार्शनिकहरुद्वारा स्थापित सिद्धान्तहरुको नै धेरै सुसंगत ढंगले विस्तार गरिएको छ । यद्यपि समाजवादको जरा आर्थिक तथ्यहरुमा धेरै गहिराइसम्म फैलिएको थियो । हरेक नयाँ सिद्धान्तले जस्तै त्यसले पनि शुरुमा त्यो विचार सामग्रीसँग आफ्नो नाता जोड्नु प¥यो, जुन त्यसलाई पहिलेदेखि नै तयारी रुपमा प्राप्त भएको थियो ।

फ्रान्सका महामानवहरुले आउने क्रान्तिको लागि मानिसहरुको दिमागलाई तयार पारेका थिए । उनीहरु स्वयं पनि चरम क्रान्तिवादी थिए । उनीहरु कुनै पनि प्रकारको बाह्य प्रभुत्वलाई मान्दैनथे । उनीहरुले धर्म, प्राकृतिक विज्ञान, समाज, राजनीतिक संस्थाहरुकोे निर्मम आलोचना गरे । उनीहरुको भनाइ थियो– प्रत्येक वस्तुले बुद्धिको न्यायालयमा आफ्नो अस्तित्वको औचित्य सिद्ध गर्नुपर्नेछ । अन्यथा आफ्नो अस्तित्वलाई त्याग्नुपर्नेछ ।

बुद्धि सबै वस्तुहरुको एकमात्र मापदण्ड बन्नगएको थियो । यो त्यो जमाना थियो, जुन बेला हेगेलका अनुसार, संसार टाउकोले टेकेर उभिएको थियो । त्यो यस अर्थमा टाउकोले टेकेर उभिएको थियो कि मानव मस्तिष्क र उसको चिन्तनद्वारा उपलब्ध विचार समस्त मानव–व्यवहार एवं संगठनको आधार हुने कुराको दावी गरिएको थियो । तर बिस्तारै–बिस्तारै त्यो धेरै व्यापक अर्थमा पनि टाउकोले टेकेर उभिनगयो । किनभने वास्तविकता यी सिद्धान्तहरुको प्रतिकुल हुन्थ्यो । त्यसलाई वास्तवमै उल्ट्याएर तल–माथि गरिदिनु प¥यो । त्यसवेला समाज र राज्यको जुन रुप थियो त्यसलाई र प्रत्येक परम्परागत विचारलाई अबुद्धिसंगत भनेर रद्दीको टोकरीमा फ्याँकियो । र, के भनियो भने अहिलेसम्म संसार केवल पूर्वाग्रहहरुको सहाराले चलिरहेको थियो । पुरानो हरेक चीज केवल हाम्रो दया र उपेक्षाको पात्र हो । अब पहिलोपटक मानिसहरुले दिनको प्रकाश देखेका छन् । अबदेखि अन्धविश्वास, अन्याय, विशेषाधिकारहरु र अत्याचारको स्थानमा शाश्वत सत्य, शाश्वत न्याय, प्रकृतिमा आधारित समानता र मानिसका जन्मसिद्ध अधिकारहरुको स्थापना हुनुपर्दछ ।

 आज हामीलाई के थाहा छ भने बुद्धिको यो राज्य बुर्जुवा वर्गको राज्यको आदर्श कल्पनाभन्दा बढी अरु केही थिएन । यो शाश्वत न्यायले बुर्जुवा न्यायमा मूर्तरुप धारण ग¥यो । यो समानता कानूनको दृष्टिमा प्रत्येक व्यक्तिको बुर्जुवा समानतामा परिणत हुनगयो । बुर्जुवा सम्पत्तिलाई मानिसको एक मौलिक अधिकार घोषित गरिदिइयो । बुद्धिको राज्य रुसोको सामाजिक संझौताको, बुर्जुवा जनवादी जनतन्त्रको, रुपमा अस्तित्वमा आयो । र, त्यो केवल यसै रुपमा अस्तित्वमा आउन सक्दथ्यो । आफ्ना पूर्वजहरुजस्तै अठारौं शताब्दीका महान विचारकहरु पनि आफ्नो युगका सीमाहरुभन्दा अगाडि जान सक्दैनथे ।

तर सामन्ती अभिजात तथा बुर्जुवाको विरोधको साथ–साथै शोषकहरु र शोषितहरुको, धनी परजीवीहरु र गरिब श्रमजीवीहरुको सामान्य विरोध पनि थियो । यही कुरा थियो, जसको कारण बुर्जुवा वर्गका प्रतिनिधिहरुले कुनै विशेष वर्गको होइन, बरु समस्त उत्पीडित मानवको प्रतिनिधित्व गर्ने दावी गर्नसक्दथे । यति मात्र होइन, बुर्जुवा वर्गको उत्पत्तिको समयदेखि नै त्यसको प्रतिपक्षी पनि त्यससँगै जोडिएको थियो । पूँजीपतिहरु ज्यालामा काम गर्ने मजदुरहरुबिना जिउँदो रहन सक्दैनथे । र, जसरी मध्ययुगीन शिल्पसंघको गुरु आधुनिक बुुर्जुवामा बदलिँदै गयो, त्यसरी नै शिल्पसंघको कारिगर र शिल्पसंघभन्दा बाहिरका दैनिक मजदुरहरु सर्वहारामा रुपान्तरित हुँदै गए । विशेषगरी बुर्जुवा वर्गले अभिजात वर्गको विरुद्ध संघर्षमा आफ्ना हितहरुको साथै त्यसवेलाका विभिन्न श्रमजीवी वर्गहरुका हितहरुको पनि प्रतिनिधित्व गर्ने दावी गर्नसक्दथ्यो । तर पनि, प्रत्येक ठूला बुुर्जुवा आन्दोलनमा त्यो वर्गको स्वतन्त्र विष्फोट पनि भइरहन्थ्यो, जुन आधुनिक सर्वहाराको धेरथोर विकसित पूर्वज थियो । उदाहरणको लागि, जर्मनीको धर्मसुधार तथा किसानयुद्धको समयमा टमस मुंजरको आन्दोलन देखिएको थियो र महान फ्रान्सेली क्रान्तिको बेला बाब्योफको आन्दोलन भएको थियो ।

एउटा यस्तो वर्गका, जसको अहिलेसम्म विकास भएको थिएन, यी क्रान्तिकारी सशस्त्र विद्रोहहरुको अनुरुप सैद्धान्तिक प्रस्तावनाहरु पनि सामुन्ने आए । सोह«ौं र सत्रौं शताब्दीमा आदर्श सामाजिक व्यवस्थाहरुको काल्पनिक चित्र खिचियो; र अठाह«ौं शताब्दीमा कम्युनिष्ट सिद्धान्तहरुको प्रतिपादन गरियो (मोरेली र मैब्ली) कम्युनिष्ट सिद्धान्तहरुसम्म मात्र सीमित रहेन । व्यक्तिहरुको सामाजिक स्थितिमा पनि समानताको माग गर्न लागियो । अब केवल वर्गीय विशेषाधिकारहरुलाई मेटाउने कुरामात्र थिएन, बरु स्वयं वर्ग–भेदहरुलाई नै मेटाइदिने प्रश्न थियो । यो नयाँ शिक्षा सबभन्दा पहिले एक संयमी र स्पार्टाकसवादी कम्युनिज्मको रुपमा अगाडि आयो । त्यसपछि तीन महान कल्पनावादीहरुको प्रादुर्भाव भयो ः सेन्ट–साइमन, जसको लागि सर्वहाराको साथसाथै मध्यमवर्गको आन्दोनले पनि केही महत्व राख्दथ्यो; पूmरिये र ओवेन, जसले त्यो देशमा, जहाँ पूँजीवादी उत्पादनको सबभन्दा धेरै विकास भएको थियो र त्यसबाट उत्पन्न विरोधहरुको प्रभावको फलस्वरुप, वर्ग–भेदहरुलाई मेटाउने आफ्नो सुझावहरुको रुपरेखा फ्रान्सेली भौतिकवादसँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध स्थापित गरी प्रस्तुत गरेका थिए ।

यी तीनमा एउटा कुरा समान पाइन्छ । यिनीहरुमध्ये कोही पनि सर्वहाराका हितहरुको प्रतिनिधिको रुपमा सामुन्ने आउँदैनन्, जसको यसबीचमा ऐतिहासिक विकासको फलस्वरुप जन्म हुनगएको थियो । फ्रान्सेली दार्शनिकहरुजस्तै उनीहरु पनि कुनै एउटा विशेष वर्गलाई मात्र नभई समस्त मानवलाई मुक्त गर्न चाहन्छन् । फ्रान्सेली दार्शनिकहरुजस्तै उनीहरु पनि विवेक तथा शाश्वत न्यायको राज्य स्थापित गर्न चाहन्छन् । तर उनीहरुको कल्पनाको यो राज्यमा र फ्रान्सेली दार्शनिकहरुको राज्यमा त्यति नै धेरै अन्तर छ, जति धेरै अन्तर आकाश र पृथ्वीमा छ ।

ती दार्शनिकहरुको सिद्धान्तहरुमा आधारित बुर्जुवा संसार त्यति नै विवेकहीन तथा अन्यायपूर्ण थियो, जति सामन्तवादी संसार र त्यसभन्दा पहिलेका तमाम सामाजिक व्यवस्थाहरु थिए । त्यसलाई फोहोरको थुप्रोमा फ्याँकिदिनु पनि त्यति नै अनिवार्य थियो, जति सामन्तवाद तथा त्यसभन्दा पहिलेका सामाजिक व्यवस्थाहरुको  थियो । यदि अहिलेसम्म संसारमा विशुद्ध विवेक र विसुद्ध न्यायको शासन स्थापित हुनपाएको छैन भने, केवल यसकारणले कि मानिसहरुले त्यसलाई सही रुपमा बुझेका छैनन् । संसारलाई वास्तवमा एक प्रतिभाशाली महान व्यक्तिको आवश्यकता थियो । त्यो अब उत्पन्न हुनगएको छ र त्यसले सत्यलाई बुझ्दछ । यो कुनै अवश्यम्भावी घटना या ऐतिहासिक विकासक्रमको अनिवार्य परिणाम होइन । अब यस्तो एउटा व्यक्ति उत्पन्न भएको छ र उसले सत्यलाई अहिले नै सुस्पष्ट रुपमा बुझेको छ । यो त केवल एक आकस्मिक घटना हो, जुन सौभाग्यले घटेको छ । ऊ ५०० वर्ष पहिले पनि उत्पन्न हुनसक्दथ्यो र यदि त्यसो भएको भए मानवता ५०० वर्षका भूलहरु, संघर्ष र कष्टबाट बच्न सक्दथ्यो ।

सबै अंग्रेजी, फ्रान्सेली र प्रथम जर्मन समाजवादीहरुका यसैप्रकारको दृष्टिकोण छ, जसमा वाइटलिंग पनि सामेल छन् । ती सबैको लागि समाजवाद निरपेक्ष सत्य, विवेक र न्यायको अभिव्यक्ति हो र केवल यसको आविष्कार हुन मात्रै समय लाग्दछ । त्यसपछि यो स्वयंले आफ्नो शक्तिद्वारा सारा संसारलाई जित्नेछ ।  निरपेक्ष सत्य स्थान, समय र मानिसको ऐतिहासिक विकासबाट स्वतन्त्र हुने भएकोले यसको कहिले र कहाँ आविष्कार हुन्छ भन्ने कुरा संयोग  मात्र हो । तर यी सबैको साथसाथै प्रत्येक अलग–अलग मतका प्रवत्र्तकको लागि निरपेक्ष सत्य, विवेक र न्यायको रुप भिन्न हुन्छ । र, हरेक व्यक्तिको विशिष्ट प्रकारको निरपेक्ष सत्य, विवेक र न्याय त्यसको आत्मनिष्ठ बोध, जीवनका परिस्थितिहरु, त्यसको ज्ञानको मात्रा तथा त्यसको बौद्धिक प्रशिक्षणद्वारा निर्धारित हुने भएकोले निरपेक्ष सत्यको टकरावको यसबाहेक अरु कुनै हल संभव छैन कि  विभिन्न निरपेक्ष सत्यहरु एक–अर्कोको सम्बन्धमा परस्पर अपवर्जी हुनेछन् । त्यसकारण यसबाट केवल एउटा औसत प्रकारको, खिचडी समाजवाद मात्र उत्पन्न हुनसक्दछ । वास्तवमा फ्रान्स र इंगल्याण्डका अधिकांश समाजवादी मजदूरहरुको दिमागमाथि अहिलेसम्म यसैप्रकारको समाजवाद छाएको छ । यसैबाट यो भ्रम उत्पन्न भएको छ, जसमा विभिन्न प्रकारका रंगी–विरंगी मतहरुको लागि स्थान छ, र जसमा कम प्रभावोत्पादक समीक्षात्मक वक्तव्यहरु, आर्थिक सिद्धान्तहरु तथा अलग–अलग मतका प्रवत्र्तकहरुद्वारा बनाइएका भावी समाजवादका रुपरेखाहरुलाई एक स्थानमा एकत्रित गरिएको छ । वादविवादको भूमरीमा परेर यो खिचडी समाजवादका अलग–अलग संघटक तत्वहरुका धारिला कोणहरु नदीमा बगेका कंकडहरुजस्तै खिइएर जति बढी चिल्ला हुन्छन्, त्यति नै यो खिचडीलाई तयार गर्न सजिलो हुन्छ ।

समाजवादलाई विज्ञानको रुप दिनको लागि पहिले यसलाई वास्तविक आधारमाथि स्थापित गर्नु आवश्यक थियो ।

यसैबीच अठारौं शताब्दीको फ्रान्सेली दर्शनशास्त्रको साथसाथै  नयाँ जर्मन दर्शनशास्त्रको आविर्भाव भएको थियो, जसको चरमोत्कर्ष हेगेलको दर्शनको रुपमा भयो । त्यो दर्शनशास्त्रको सबभन्दा ठूलो गुण के थियो भने त्यसले एकपटक फेरि सर्वोच्च तर्कप्रणालीको रुपमा द्वन्द्ववादलाई अंगीकार गरेको थियो । प्राचीन कालका सबै यूनानी दार्शनिकहरु जन्मजात र स्वतःस्पूmर्त द्वन्द्ववादी थिए । र, उनीहरुमध्ये सबभन्दा बढी सर्वग्राही बुद्घिमान एरिस्टोटलले त द्वन्द्ववादी चिन्तनका अत्यन्त आवश्यक रुपहरुको विश्लेषण त्यसैवेला गरिदिएका थिए । अर्कोतिर, यद्यपि नयाँ दर्शनशास्त्रसँग पनि द्वन्द्ववादका (देकार्त र स्पीनोजाजस्ता) अत्यन्त प्रतिभाशाली व्याख्याता विद्यमान थिए, तर पनि त्यो विशेष गरेर अंग्रेजी दर्शनशास्त्रको प्रभावको कारण, अधिकाधिक त्यस तर्कप्रणालीसँग जोडिँदै गइरहेको थियो, जसलाई अधिभूतवादी प्रणाली भनिन्छ र जुन अठारौं शताब्दीका फ्रान्सेलीहरुमाथि पनि लगभग पूर्णतया छाएको थियो र जसको कम्तीमा पनि फ्रान्सेलीहरुका विशिष्ट दार्शनिक रचनाहरुमाथि अत्यधिक प्रभाव थियो । तर सीमित अर्थमा दर्शनशास्त्रको क्षेत्रमा दिदेरोको रचना ‘‘रामोको भतिजो’’() र रुसोको कृति ‘‘मानिसहरुमा असमानताको उत्पत्ति तथा त्यसको आधारको विषयमा एक विमर्श’’() को स्मरण गराइदिनु मात्रै पर्याप्त हुनेछ । यहाँ हामी संक्षेपमा यो कुरा बताइदिन्छौ कि यी दुई चिन्तन प्रणालीहरुको मौलिक स्वरुप के हो ? त्यसपछि हामीले यिनीहरुको बढी विस्तारपूर्वक चर्चा गर्नुपर्नेछ ।

जब हामी सामान्य प्रकृति अथवा मानवजातिको इतिहासको विषयमा अथवा आफ्नो बौद्धिक क्रियाकलापको विषयमा सोच्दछौं र विचार गर्दछौं, तब पहिले विभिन्न प्रकारका सम्बन्धहरु, प्रतिक्रियाहरु र संचयहरुको एउटा अन्तहीन संजालको चित्र हाम्रो आँखाको सामु आउँदछ, जसमा कुनै पनि चीज त्यस्तो रहँदैन, जस्तो त्यो पहिले थियो । तर त्यहाँ हरेक चीज क्रियाशील रहन्छ, बदलिन्छ, बन्दै र विनास हुँदै रहन्छ । संसारको यो आदिम, सरल तर मूलतः सही अवधारणा प्राचीन यूनानी दर्शनशास्त्रको अवधारणा थियो । यसलाई सबभदा पहिले हेराक्लिटसले स्पष्ट रुपमा स्थापित गरेका थिए । उनले भनेका थिए, ‘‘प्रत्येक वस्तु छ र छैन पनि । किनभने हरेक चीज अस्थिर छ, हरेक चीज लगातार बदलिरहन्छ, लगातार बन्दै रहन्छ र लगातार विनास भइरहन्छ ।’’

 जति कुरा माथिबाट देखिन्छ, त्यो सबैको सम्पूर्ण चित्रको सामान्य स्वरुपलाई त यो अवधारणाले सही ढंगबाट व्यक्त गर्दछ, तर यो चित्रका तमाम साना–तिना अंगहरुको विस्तृत स्पष्टीकरणको लागि यो अवधारण पर्याप्त छैन र जबसम्म हामी यी तमाम साना– तिना अंगहरुलाई विस्तारपूर्वक बुझ्दैनौं, तबसम्म हामी पूरै चित्रको कुनै स्पष्ट अवधारणा आफ्नो मनमा बनाउन सक्दैनौं । यो चित्रका यी विभिन्न अंगहरुलाई बुझ्नको लागि हामीले यिनीहरुलाई यिनका प्राकृतिक अथवा ऐतिहासिक सम्बन्धबाट अलग गरेर अध्ययन गर्नुपर्दछ । प्राचीन कालका यूनानीहरुले विज्ञानका यिनै शाखाहरुलाई गौण बनाएका थिए र यसको एउटा सही कारण पनि थियो, किनभने पहिले उनीहरुले आवश्यक सामग्री जम्मा गर्नुपथ्र्याे । प्राकृतिक तथ्यगत विज्ञानहरुको जग सबभन्दा पहिले सिकन्दर–युगका यूनानीहरुले र पछि मध्ययुगमा अरबीहरुले हालेका थिए । वास्तविक प्राकृतिक विज्ञान पन्ध्रौं शताब्दीको उत्तरार्धमा आरम्भ भयो र त्यसपछि त्यसले निरन्तर द्र्रूत गतिले उन्नति ग¥यो । विगत चारसय वर्षहरुमा हाम्रो प्रकृतिलाई त्यसका अलग–अलग भागहरुमा विश्लेषण गर्नुप¥यो । विभिन्न प्राकृतिक प्रक्रियाहरु तथा वस्तुहरुलाई निश्चित वर्गहरुमा एकत्रित गनुर््प¥यो र विभिन्न प्रकारका कार्बनिक पिण्डहरुको आन्तरिक शरीर–रचनाको अध्ययन गर्नुप¥यो । तर यो कार्यपद्धतिको यो परिणाम पनि भयो कि हामीलाई प्राकृतिक वस्तुहरु र प्रक्रियाहरुलाई विशाल समष्टिसँग तिनीहरुको जुन सम्बन्ध हुन्छ, त्यसबाट अलग गरेर तिनीहरुको अध्ययन गर्ने बानी प¥यो । हामीले प्राकृतिक वस्तुहरु र प्रक्रियाहरुलाई गतिशील अवस्थामा होइन, बरु स्थिर अवस्थामा हेर्नथाल्यौं । हामीले तिनीहरुलाई मूलतः निरन्तर परिवर्तनशील वस्तुहरु र प्रक्रियाहरुको रुपमा होइन, बरु स्थिर वस्तुहरु र प्रक्रियाहरुको रुपमा अध्ययन गर्नथाल्यौं । हामीले तिनीहरुलाई जीवित अवस्थामा होइन, बरु मृत अवस्थामा अवलोकन गर्नथाल्यौं । र, जब बेकन र लकले वस्तुहरुको अध्ययन गर्ने यो पद्धतिलाई प्राकृतिक विज्ञानबाट दर्शनशास्त्रको क्षेत्रमा स्थानान्तरित गरे, तब यसबाट त्यो संकीर्ण अधिभूतवादी चिन्तन–प्रणाली उत्पन्न भयो, जुन पछिका शताब्दीहरुको एक खास विशेषता बन्यो ।

जहाँसम्म अधिभूतवादी ढंगले सोच्ने एउटा व्यक्तिको सम्बन्ध छ, उसको लागि वस्तुहरु र तिनीहरुको मानसिक प्रतिबिम्ब (विचार) अलग–अलग हुन्छन् र तिनीहरुमाथि उसले एकपछि अर्को र एक–अर्कोबाट अलग गरेर विचार गर्नुपर्दछ । उसको लागि वस्तुहरु र तिनीहरुको मानसिक प्रतिबिम्ब अनुसन्धानको केही यस्ता सामग्री हुन्छन्, जुन सदा एउटैजस्तो रहन्छन् र जसको स्वरुप एकपटक निश्चित भएपछि सदाको लागि निर्धारित र निश्चित हुन्छ । उसले सर्वथा असमाधेय एवं परस्पर प्रतिपक्षी प्रवर्गहरुमा सोच्दछ । उसको भनाइ छ, ‘‘हो– हो, होइन– होइन; यसभन्दा बाहिर जेजति छ, त्यो सैतानको खेल हो ।’’ अधिभूतवादीको लागि कुनै पनि वस्तुको या त अस्तित्व छ, या छैन र यो हुनसक्दैन कि कुनै वस्तु एउटै समयमा स्वयं त्यो वस्तु पनि होस् र साथ–साथै कुनै अर्को वस्तु पनि होस् । उसको दृष्टिमा सकारात्मक र नकारात्मक पक्षहरुले एक–अर्कोलाई सम्पूर्ण रुपमा निषेध गरिदिन्छन् । कारण र कार्य एक–अर्कोको कट्टर प्रतिपक्ष हुन्छन् ।

पहिलो दृष्टिमा यो चिन्तन–प्रणाली धेरै विशद प्रतीत हुन्छ, किनभने यो तथाकथित ठोस व्यावहारिक बुद्धिमाथि आधारित छ । यो ठोस व्यावहारिक बुद्धि दैनिक साधारण जीवनको सीमित क्षेत्रभित्र त अवश्य आदरको पात्र हुन्छ, तर जब यो त्यहाँबाट बाहिर निस्केर अनुसन्धानको व्यापक क्षेत्रमा पाइला राख्दछ, तब त्यसैवेलादेखि अत्यन्त चमत्कारपूर्ण घटनाहरु घट्न लाग्छन् । अन्वेषणको विशिष्ट विषय–वस्तुको स्वरुपअनुसार धेर–थोर विस्तारका अनेक क्षेत्रहरुमा चिन्तनको अधिभूतवादी प्रणालीको आवश्यकता हुन्छ र त्यहाँ त्यसको उपयोग गर्नु उचित पनि हुन्छ । तर केही समयपछि त्यो त्यस बिन्दुमा पुग्दछ, जसभन्दा अगाडि त्यो चिन्तन–प्रणाली एकांकी, संकुचित र अमूर्त बन्नजान्छ र अपरिशोधनीय विरोधहरुमा फस्दछ । अलग–अलग वस्तुहरुमाथि विचार गर्दा त्यसले तिनीहरुको बीचमा पाइने सम्बन्धहरुलाई भुल्दछ । तिनीहरुको अस्तित्वको विषयमा सोच्दा त्यसले यो अस्तित्वको आदि र अन्त्यलाई भुल्दछ । तिनीहरुको विराम स्थितिको अध्ययन गर्दा त्यसले तिनीहरुको गतिलाई भुल्दछ । त्यसले रुखहरुलाई हेर्ने कोशिसमा जंगललाई देख्नसक्दैन । जहाँसम्म दैनिक जीवनको सम्बन्ध छ, हामी, उदाहरणको लागि, कुनै पशुको अस्तित्व छ वा छैन भन्ने कुरा जान्दछौं र बताउन सक्दछौं । तर बढी गहिराइमा जाँदा हामीलाई के थाहा हुन्छ भने अधिकांशतः यो एउटा धेरै जटिल प्रश्न हो । विधिवेत्ताहरु यो कुरासँग  सुपरिचित छन् । यदि कुनै बच्चालाई आमाको गर्भमा मारियो भने यस्तो कुन चाहिँ बुद्धिसंगत सीमा छ, जसबाट यो कार्यलाई हत्या मानिन्छ ? यो प्रश्नलाई लिएर विधिवेत्ताहरुले धेरै नै दिमाग खियाएका छन् । तर उनीहरु त्यो सीमा पत्ता लगाउन सफल भएका छैनन् । त्यसैगरी मृत्युको क्षणलाई विल्कुल ठीकसँग निर्धारित गर्न पनि असंभव छ, किनभने शरीरक्रियाविज्ञानले के कुरा प्रमाणित गरिदिएको छ भने मृत्यु कुनै निमेषमा घट्ने क्षणिक घटना होइन, बरु यो त एउटा धेरै लामो प्रक्रिया हो ।

यसैगरी प्रत्येक कार्बनिक जीव प्रतिक्षण जे हुन्छ, त्यो हुँदैन पनि । प्रत्येक क्षण त्यसले बाहिरबाट प्राप्त पदार्थलाई आत्मसात गर्दै जान्छ र केही अन्य पदार्थहरुलाई त्याग्दै पनि जान्छ । प्रत्येक क्षण त्यसको शरीरका केही कोशिकाहरु मर्दै जान्छन् र केही नयाँ निर्माण हुँदै जान्छन् । केही समयमा त्यसको शरीरको पदार्थ पूर्णतः नवीकरण हुँदै जान्छ र त्यसको स्थान पदार्थका अन्य अणुहरुले ग्रहण गर्दछन् । अतः प्रत्येक कार्बनिक जीव सदा त्यो स्वयं हुन्छ र साथ–साथै आफूभन्दा भिन्न पनि हुन्छ ।

यसको अतिरिक्त, बढी नजिकबाट छानबिन गर्दा हामी यो पनि पाउँदछौं कि कुनै पनि प्रतिवादका दुई पक्षहरु हुन्छन्, जस्तो सकारात्क पक्ष र नकारात्मक पक्ष । तिनीहरु एक–अर्कोको जति विरोधी हुन्छन्, त्यति नै अविभाज्य पनि हुन्छन् र आफ्ना सारा विरोधको बावजूद एक–अर्कोभित्र प्रवेश गरिरहन्छन् । यसैगरी हामी यो पनि पाउँदछौं कि कारण र कार्यका अबधारणाहरु केवल अलग–अलग घटनाहरुका लागि मात्र सत्य हुन्छन् । तर जब हामी अलग–अलग घटनाहरुमाथि समस्त विश्वसँग तिनीहरुको सामान्य सम्बन्धलाई ध्यानमा राख्दै विचार गर्दछौं, तब ती अवधारणाहरु एक–अर्काेमा विलीन हुनजान्छन् । जब हामी त्यो विश्वव्यापी क्रिया एवं प्रतिक्रियामाथि विचार गर्दछौं, जसमा कार्य र कारणको बीचमा निरन्तर स्थान परिवर्तन भइरहन्छ र जसमा एक स्थान र एक समयमा जुन कार्य हो, त्यही अर्को स्थान र अर्को समयमा कारण बन्नजान्छ तथा एक स्थान र एक समयमा जुन कारण हो, त्यही अर्को स्थान र अर्को समयमा कार्य पनि हुनजान्छ । जब हामी यो विश्वव्यापी क्रिया एवं प्रतिक्रियामाथि विचार गर्दछौंं, तब यी अवधारणाहरु विलकुल गड्बड हुनजान्छन् । 

अधिभूतवादी तर्कपद्धतिमा यस्ता प्रक्रियाहरु तथा  अवधारणाहरुमध्ये कुनैको लागि स्थान छैन । अर्कोतिर, द्वन्द्ववादले वस्तुहरु र तिनीहरुका प्रतिरुपहरुलाई मूलभूत सम्बन्धहरु तथा क्रमहरुलाई, तिनीहरुको गति, आदि र अन्तलाई ध्यानमा राख्दै ग्रहण गर्दछ । अतः जुन प्रकारका प्रक्रियाहरुको माथि चर्चा गरिएको छ, तिनीहरुबाट द्वन्द्ववादी कार्यपद्धतिको प्रामाणिकताकै पुष्टि हुन्छ । प्रकृति द्वन्द्ववादको प्रमाण हो र आधुनिक प्राकृतिक विज्ञानको बारेमा के स्वीकार गर्नुपर्दछ भने यसले द्वन्द्ववादको प्रमाणको रुपमा अत्यन्त मूल्यवान सामग्री दिएको छ र यो दिन–प्रतिदिन बढ्दै गइरहेको छ । यसरी यसले के सिद्ध गरिदिएको छ भने प्रकृतिमा हरेक चीज अधिभूतवादी ढंगले होइन, द्वन्द्वात्मक ढंगले घट्दछ । तर पनि, प्रकृतिविज्ञानका यस्ता विद्वानहरुको संख्या अझै अति थोरै छ, जसले द्वन्द्वात्मक ढंगले सोच्न सिकेका छन् । र, खोजका परिणामहरु तथा पूर्वकल्पित चिन्तन–प्रणालीहरुको बीचमा जुन टकराव हुन्छ, यो त्यसैको नतिजा हो । यसवेला सैद्धान्तिक प्राकृतिक विज्ञानमा एउटा यस्तो गड्बडी फैलिएको छ, जसको संभवतः कहिल्यै अन्त हुनेछैन । र, यसले शिक्षक तथा विद्यार्थी, लेखक तथा पाठक सबैलाई विक्षिप्त बनाइरहेको छ ।

त्यसकारण विश्वको, त्यसको विकासको, मानवजातिको विकासको तथा मानिसहरुको मनमा यो विकासको प्रतिबिम्बको सही अवधारणा केवल द्वन्द्ववादका प्रक्रियाहरुद्वारा मात्र बन्नसक्दछ, जसले निर्माण र निर्वाणका, प्रगतिशील र प्रतिगामी परिवर्तनहरुका असंख्य क्रियाहरु र प्रतिक्रियाहरुलाई निरन्तर ध्यानमा राख्दछन् । र, नयाँ जर्मन दर्शनशास्त्रले यही भावनालाई अपनाएको छ । सौर्य–मण्डलको विषयमा न्युटनको भनाइ के थियो भने जब एकपटक त्यसलाई त्यो सुप्रसिद्ध आद्यआवेग प्राप्त भयो, तब त्यो त्यसैवेलादेखि निरन्तर चलिरहेको छ र अनन्त कालसम्म निरन्तर रुपले चलिरहन्छ । यो मतलाई खण्डन गर्दै कान्टले एक दार्शनिकको रुपमा आफ्नो जीवनको शुरुवात गरे । उनले के भनेका थिए भने सौर्य–मण्डल एक ऐतिहासिक प्रक्रियाको नतिजा हो र एउटा चक्कर लगाइरहेको नीहारिकाजस्तो ग्यासपुञ्जबाट सूर्य तथा सारा ग्रहहरुको निर्माण भएको हो । साथ–साथै यसबाट उनले यो निष्कर्ष पनि निकाले कि यदि सौर्य–मण्डलको कुनै बेला उत्पत्ति भएको थियो भने, भविष्यमा यसको विनास हुनु पनि निश्चित छ । आधा शताब्दीपछि उनको सिद्धान्तलाई लाप्लासले गणितको आधारमा प्रमाणित गरेर देखाए र त्यसको पनि आधी शताब्दीपछि वर्णक्रमदर्शी यन्त्रले के सावित गरिदिएको छ भने ब्रह्माण्डमा यस्ता अनेक तापदीप्त ग्यासपुञ्जहरु छन्, जुन संघटनका विभिन्न अवस्थाहरुमा पाइन्छन् ।

यो नयाँ जर्मन दर्शनशास्त्रले हेगेलको प्रणालीमा आफ्नो चरम विकासलाई प्राप्त ग¥यो । यो प्रणालीमा पहिलो पटक समस्त प्राकृतिक, ऐतिहासिक एवं बौद्धिक जगतलाई एक प्रक्रियाको रुपमा निरुपण गरिएको छ र यही नै यसको सबभन्दा ठूलो गुण हो । अर्थात् यो प्रणालीमा समस्त जगतलाई निरन्तर गति, परिवर्तन, रुपान्तरण र विकासमा निरुपण गरिएको छ र त्यो आन्तरिक सम्बन्धलाई खोज्ने चेष्टा गरिएको छ, जसले यो सम्पूर्ण गति र विकासलाई एक सतत समष्टिको रुप दिन्छ । यो दृष्टिकोणलाई अपनाएपछि मानवजातिको इतिहास यस्ता बुद्धिहीन, हिंसात्मक कार्यहरुको एउटा दिशाहीन चक्रवात प्रतीत हँुदैनथ्यो, जुन परिपक्व दार्शनिक बुद्धिको न्यायालयमा समान रुपले निन्दनीय थिए र जसलाई यथाशीघ्र बिर्सिदिनु नै उचित हुन्थ्यो । तर इतिहास स्वयं मानिसको विकासको प्रक्रिया प्रतीत हुन लागेको थियो । अब बुद्धिको काम के थियो भने त्यसले यो प्रक्रियालाई, जुन तमाम बाङ्गा–टिङ्गा मार्गहरुबाट गुज्रिन्छ, पत्ता लगाओस्, यो क्रमिक विकास–प्रक्रियाका विभिन्न अवस्थाहरुको अध्ययन गरोस् र माथिबाट आकस्मिक प्रतीत हुने यसका समस्त परिघटनाहरुमा अन्तर्निहित सूत्रलाई खोजेर निकालोस् ।

यो समस्यालाई हेगेलले हल गरेनन् भन्ने कुराको यहाँ कुनै महत्व छैन । उनको युगान्तरकारी सफलता के थियो भने उनले यो समस्यालाई पेश गरिदिए । यो एउटा यस्तो समस्या हो, जसलाई कुनै एक व्यक्तिले कहिल्यै हल गर्नसक्दैन । यद्यपि सेन्ट–साइमनजस्तै हेगेल पनि आफ्नो समयका सबभन्दा बढी बहुमुखी प्रतिभाशाली व्यक्ति थिए, तर पनि उनको ज्ञानका केही सीमाहरु थिए । एक त यसकारले कि उनको आफ्नो ज्ञानको विस्तार अनिवार्य रुपले सीमित थियो । अर्को, यसकारणले कि उनको युगका ज्ञान तथा अवधारणाहरुका विस्तार र गहिराई सीमित थिए । यी दुई सीमाहरुको अतिरिक्त एउटा तेस्रो सीमा पनि थियो । हेगेल आदर्शवादी थिए । उनको दृष्टिमा विचार वास्तविक वस्तुहरु तथा प्रक्रियाहरुको न्युनाधिक अमूर्त प्रतिबिम्ब होइन, बरु यसको विपरीत स्वयं वस्तुहरु र तिनीहरुको विकासक्रम केवल त्यो विचारको मूर्तरुप थिए, जुन संसारको जन्म हुनुभन्दा पनि पहिले कहीँ अनन्त कालदेखि विद्यमान थियो । चिन्तनको यो पद्धतिले हरेक चीजलाई उल्ट्याएर टाउकोको बलमा उभ्याइदियो र संसारमा घटनाहरुको बीचमा वस्तुतः जुन सम्बन्ध पाइन्छ, त्यसलाई बिल्कुल उल्ट्याइदियो । यद्यपि यो सत्य हो कि हेगेलले सम्बद्ध तथ्यहरुका अधिकांश समूहहरुलाई सही ढंगले बुझेका थिए र त्यसमा अत्यधिक चतुरताको परिचय दिएका थिए, तर पनि उपर्युक्त कारणहरुले गर्दा उनका रचनाहरुमा धेरै यस्ता कुराहरु छन्, जुन भद्दा, कृत्रिम र, संक्षेपमा भन्दा, गलत छन् । हेगेलीय प्रणाली स्वयंमा एउटा अत्यन्त ठूलो विफलता थियो तर साथ–साथै त्यो यसप्रकारको अन्तिम प्रणाली थियो । वास्तवमा त्यो एउटा यस्तो अन्तर्विरोधद्वारा पीडित थिया, जसको कुनै समाधान थिएन । एकातिर, त्यसको मूल प्रस्थापना यो अवधारणा थियो कि मानव इतिहासको एउटा विकास–प्रक्रिया छ, जसको स्वरुप नै यस्तो छ कि त्यो कुनै तथाकथित निरपेक्ष सत्यको आविष्कारमा आफ्नो बौद्धिक चरम सीमामा पुग्न सक्दैन । तर अर्कोतिर, त्यसले यो निरपेक्ष सत्यको सारतत्व हुने कुराको दावी गर्दथ्यो । प्राकृतिक तथा ऐतिहासिक ज्ञानप्राप्तिको यस्तो कुनै प्रणाली, जसको प्रत्येक विषयमाथि अधिकार होस् र जुन त्रिकालको लागि अन्तिम रुपले सत्य होस्, द्वन्द्वात्मक चिन्तन–पद्धतिका नियमहरुसँग अलिकति पनि मेल खाँदैन । स्पष्ट छ, यी नियमहरु बाह्य जगतको सुनियोजित ज्ञानप्राप्तिले प्रत्येक युगमा विराट प्रगति गर्नसक्दछ भन्ने विचारको विरुद्धमा कदापि जाँदैनन् । तर सत्य त के हो भने यी नियमहरुमा यो विचारको पनि समावेश हुनजान्छ ।

जब जर्मन आदर्शवादको यो मूलभूत अन्तर्विरोधको बोध भयो, तब अनिवार्य रुपले पुनः भौतिकवादतिर झुकाव हुनथाल्यो । तर हामीले के बुझ्नुपर्दछ भने यो झुकाव केवल अठारौं शताब्दीको अधिभूतवादी एवं विशुद्ध रुपले यान्त्रिक भौतिकवादतिर आएको थिएन । विगत सम्पूर्ण इतिहासलाई सामान्य क्रान्तिकारी ढंगले सीधै रद्दीको टोकरीमा फ्याँकिदिनुको बदला आधुनिक भौतिकवादले विगत इतिहासमा मानवको विकास–प्रक्रियालाई हेर्दछ र त्यसको गतिका नियमहरुलाई पत्ता लगाउनु उसले आफ्नो कर्तव्य ठान्दछ । प्रकृतिको बारेमा अठारौं शताब्दीका फ्रान्सेलीहरु र हेगेलको अवधारणा के थियो भने यो समग्रतामा संकीर्ण वृत्तहरुमा चक्कर लगाइरहन्छ र सदा अपरिवर्तनशील छ । जस्तो कि न्युटनले बताएका थिए, उनका आकाशीय पिण्डहरु अनादि र अनन्त छन्, र लीनियसले बताएका थिए, जैवजातिहरुमा कहिल्यै कुनै परिवर्तन गर्नसकिँदैन । तर आधुनिक भौतिकवादले प्रकृति–विज्ञानका अत्यन्त मूल्यवान नयाँ आविष्कारहरुलाई ग्रहण गरेको छ, जसअनुसार प्रकृतिको पनि आफ्नो एउटा कालक्रमानुसार इतिहास छ । जसरी अनुकूल परिस्थितिहरुमा आकाशीय पिण्डहरुमा बस्ने जैवजातिहरुको जन्म र बिनास भइरहन्छ, त्यसैगरी स्वयं यी आकाशीय पिण्डहरुको पनि जन्म र विनास भइरहन्छ । र, यदि यो सबैको बाबजूद प्रकृति समग्रतामा एउटै वृत्तमा घुमिरहन्छ भन्ने कुरा मान्नुपर्दछ भने, साथ–साथै यो पनि मान्नुपर्दछ कि यी वृत्तहरुको आकार अधिकाधिक ठूलो हुँदै जान्छ । दुवै दृष्टिकोणहरुबाट आधुनिक भौतिकवाद मूलतः द्वन्द्वात्मक छ र अब यसलाई अन्य विज्ञानहरुभन्दा माथि रहेको कुनै दर्शनशास्त्रको आवश्यकता छैन । जब वस्तुहरुको सम्पूर्ण समष्टिको सम्बन्धमा र वस्तुहरुको हाम्रो ज्ञानको सम्बन्धमा प्रत्येक विशिष्ट विज्ञानले आफ्नो स्थितिलाई स्पष्ट पार्नु आवश्यक हुनजान्छ, तब विशेष रुपले यो समष्टिको अध्ययन गर्ने विशिष्ट विज्ञान अनावश्यक बन्नजान्छ । समस्त पूर्वकालीन दर्शनशास्त्रको जुन भाग यसपछि पनि स्वतन्त्र रुपले जीवित रहन्छ, त्यो हो– चिन्तन तथा त्यसका नियमहरुको विज्ञान, अर्थात् आकारिक तर्कशास्त्र र द्वन्द्ववाद । बाँकी सम्पूर्ण दर्शनशास्त्र प्रकृति तथा इतिहासका निश्चित विज्ञानहरुको अंग बन्दछ ।

प्रकृतिको अवधारणामा यो परिवर्तन केवल त्यही अनुपातमा हुन सक्दछ, जुन अनुपातमा अन्वेषणले त्यसको लागि आवश्यक निश्चयात्मक सामग्री प्रस्तुत गर्दै जान्छ । तर इतिहासको क्षेत्रमा धेरै पहिले नै केही यस्ता घटनाहरु घटिसकेका थिए, जसको कारण इतिहासको अवधारणामा एउटा निर्णायक परिवर्तन भएको थियो । सन १८३१ मा लियोनमा मजदूरहरुको पहिलो विद्रोह भएको थियो । सन १८३८ र १८४२ को मजदूर वर्गको पहिलो राष्ट्रिय आन्दोलन–   अंग्रेजी चार्टिस्टहरुको आन्दोलन– आफ्नो शिखरमा पुगेको थियो । यूरोपका सर्वाधिक उन्नत देशहरुमा जुन अनुपातमा आधुनिक उद्योगहरुको विकास हुँदै जान्थ्यो र अर्कोतिर बुर्जुवा वर्गको नवप्राप्त राजनीतिक प्रभुत्व बलियो हुँदै जान्थ्यो, त्यसै अनुपातमा ती देशहरुको इतिहासमा सर्वहारा र बुर्जुवा वर्गहरुको बीचमा वर्ग–संघर्षको महत्व बढ्दै जान्थ्यो । बुर्जुवा अर्थशास्त्रको भनाइ के थियो भने पूँजी र श्रमका हित एउटै हुन्छन् र यदि अनियन्त्रित प्रतिस्पर्धालाई चल्न दिने हो भने, सर्वत्र मेलमिलाप र सर्वत्र समृद्धिको राज्य स्थापित हुनसक्दछ । तर बुर्जुवा अर्थशास्त्रका यी शिक्षाहरुको तथ्यहरुद्वारा अधिकाधिक खण्डन हुँदै गइरहेको थियो । अब न त यी तमाम कुराहरुलाई बेवास्ता नै गर्नसकिन्थ्यो र न त्यो फ्रान्सेली तथा अंग्रेजी समाजवादको अवहेलना गर्नसकिन्थ्यो, जसको रुपमा यी कुराहरुलाई, तर धेरै नै अपूर्ण अभिव्यक्ति प्राप्त भएको थियो । तर अझै इतिहासको पुरानो आदर्शवादी अवधारणा परास्त भएको थिएन र त्यसलाई स्वार्थहरुमा आधारित वर्ग–संघर्षको अलिकति पनि ज्ञान थिएन । न त त्यसले आर्थिक हितहरुको बारेमा केही जान्दथ्यो । र, उत्पादन तथा समस्त आर्थिक सम्बन्धहरुलाई त्यसले केवल ‘सभ्यताको इतिहास’ का प्रासंगिक एवं गौण तत्वहरुको रुपमा चर्चा गर्दथ्यो ।

 नयाँ तथ्यहरुको कारण विगत समस्त इतिहासहरुको नयाँ सिराबाट जाँच गर्नु आवश्यक हुनगयो । तब यो थाहा भयो कि पुरानो सारा इतिहास वर्ग–संघर्षको इतिहास रहेको छ । यी संघर्षशील सामाजिक वर्गहरु सदा उत्पादन तथा विनिमयका प्रणालीहरुबाट– अथवा संक्षेपमा भन्दा आफ्नै समयका आर्थिक सम्बन्धहरुबाट– उत्पन्न हुन्छन् । समाजको आर्थिक सम्बन्ध नै सदा त्यो वास्तविक आधार हुन्छ, जसबाट आरम्भ गरेर मात्र हामी कुनै खास ऐतिहासिक युगका कानूनी एवं राजनीतिक संस्थाहरुको साथै धार्मिक, दार्शनिक तथा अन्य विचारहरुको उच्च ढाँचाको अन्तिम व्याख्या गर्नसक्दछौं । यसप्रकार आदर्शवादलाई त्यसको अन्तिम आश्रयस्थलबाट, इतिहासको अवधारणाबाट, पनि बहिष्कृत गरियो । अब इतिहासको एउटा भौतिकवादी व्याख्या गरियो र यस्तो पद्धतिको आविष्कार गरियो, जसले मानिसको सत्ताको व्याख्या उसको चेतनाको आधारमा गर्दैनथ्यो, जस्तो कि अहिलेसम्म हुँदै आएको थियो, बरु त्यसले मानिसको चेतनाको व्याख्या उसको सत्ताको आधारमा गर्दथ्यो ।

 तर जसरी फ्रान्सेली भौतिकवादीहरुका प्रकृतिसम्बन्धी अवधारणाहरुको द्वन्द्ववाद तथा आधुनिक प्रकृति–विज्ञानसँग कुनै मेल थिएन, त्यसैगरी प्रारम्भिक समाजवादको इतिहासको यो भौतिकवादी धारणासँग मेल हुनसकेको थिएन । प्रारम्भिक समाजवादले पूँजीवादी उत्पादन–प्रणाली तथा त्यसका परिणामहरुको आलोचना त गर्दथ्यो तर त्यसले तिनीहरुको कुनै कारण बताउन सक्दैनथ्यो र त्यसैकारण तिनीहरुमाथि नियन्त्रण प्राप्त गर्नु पनि त्यसको क्षमताभन्दा बाहिर थियो । त्यसको लागि यो जरुरी थियो ः (१) यो पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीलाई यसको ऐतिहासिक सन्दर्भमा पेश गर्नु र एउटा खास ऐतिहासिक युगमा यो प्रणालीले जन्म लिनु अवश्यम्भावी थियो र त्यसैकारण यसको पतन पनि अनिवार्य छ भन्ने कुरा देखाउनु, र (२) यसको मूलभूत स्वरुपलाई खोलेर राखिदिनु, जसमाथि त्यसबेलासम्म पर्दा लागेको थियो । किनभने यसका आलोचकहरुले स्वयं पूँजीवादी उत्पादन–प्रणालीमाथि प्रहार गर्नुको बदला सदा केवल यसका दुष्परिणामहरुको मात्र अलोचना गरेका थिए । यो कार्य अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त पत्ता लगाएर सम्पन्न गरियो । त्यसद्वारा यो देखाइयो कि पूँजीवादी उत्पादन–प्रणाली तथा त्यसअन्तर्गत हुने मजदूरको शोषणको आधार अशोधित श्रमलाई अधिकरण गर्नु हो । यदि पूँजीपतिले मजदूरको श्रम–शक्तिलाई बजारमा बिक्ने एउटा मालको  रुपमा त्यसको पूरा मूल्य तिरेर खरिद गर्दछ भने पनि उसले जति मूल्य तिर्छ, त्यसभन्दा बढी त्यो श्रम–शक्तिबाट निकाल्दछ । अन्तिम विश्लेषणमा, यो अतिरिक्त मूल्यबाट मूल्यका ती परिमाणहरु तयार हुन्छन्, जसबाट सम्पत्तिवान वर्गहरुको हातमा निरन्तर बढ्दो पूँजीका राशिहरु जम्मा हुँदै जान्छन् । यसप्रकार पूँजीवादी उत्पादनको उत्पत्ति     र पूँजीको उत्पादन दुवैको स्पष्टीकरण भयो ।

इतिहासको भौतिकवादी धारणा र अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तद्वारा पूँजीवादी उत्पादनको रहस्योद्घाटन– यी दुई महान आविष्कारहरुको लागि हामी माक्र्सप्रति आभारी छौं । यी आविष्कारहरुको कारण समाजवाद एउटा विज्ञान बन्नगयो । अगाडिको कार्य यसका तमाम विवरणहरु र यसका सम्बन्धहरु पत्ता लगाउनु थियो ।

२

हामीले माथि के देखेका थियौं भने अठारौं शताब्दीका ती फ्रान्सेली दार्शनिकहरुले, जो क्रान्तिका अग्रदूत थिए, कसरी संंसारमा जे जति छ, त्यसलाई बुद्धिको कसीमा जाँच्ने कुरा गरेका थिए । उनीहरु एउटा बुद्धिसंगत राज्य तथा बुद्धिसंगत समाजको स्थापना गर्न चाहन्थे । उनीहरु त्यस्तो प्रत्येक वस्तुलाई निर्ममतापूर्वक हटाउन चाहन्थे, जुन शाश्वत बुद्धिको विरुद्ध हुन्थ्यो । हामीले के पनि देखेका थियौं भने यो शाश्वत बुद्धि वास्तवमा अठारौं शताब्दीको त्यो नागरिकको बोधको आदर्श रुपबाहेक अरु केही थिएन, जुन ठीक त्यसैवेला पूँजीपतिको रुपमा विकास भइरहेको थियो । त्यो बुद्धिसंगत समाज तथा बुद्धिसंगत राज्यलाई फ्रान्सेली क्रान्तिले मूर्तरुप दिएको थियो तर पछि के थाहा भयो भने त्यो सर्वथा बुद्धिसंगत छैन । बुद्धिमाथि आधारित राज्य पूर्णतया ध्वस्त भयो । रुसोको सामाजिक सम्झौताले आतङ्कको शासनमा मूर्तरुप प्राप्त गरेको थियो, जसबाट आत्तिएर पूँजीपति वर्गले, जसको स्वयं आफ्नो राजनीतिक क्षमतामा विश्वास समाप्त भएको थियो, पहिले डाइरेक्टरेटको भ्रष्टताको शरण लियो र अन्तमा त्यो नेपोलियनको निरंकुशताको काखमा गएर बस्यो । अब सदा शान्ति हुनेछ भन्ने प्रतिज्ञा गरिएको थियो । तर त्यो शाश्वत शान्ति अन्य देशहरुलाई जित्ने एक अन्तहीन युद्धमा बदलियो । बुद्धिमाथि आधारित समाजको अवस्था यसभन्दा राम्रो थिएन । धनी र गरीबको विरोध मेटिएर सर्वत्र समृद्धि आएन । बरु शिल्प–संघहरुका तथा अन्य प्रकारका विशेषाधिकारहरुलाई समाप्त गरिदिनुको फलस्वरुप, जसबाट केही हदसम्म यो विरोध हुनजान्थ्यो, र चर्चका दानशील संस्थाहरुलाई समाप्त गरिदिनुको फलस्वरुप यो विरोध अझ तीव्र भएको थियो । पूँजीवादी आधारमा उद्योगको जुन विकास भयो,  त्यसले श्रमिक जनताका दरिद्रता र कष्टहरुलाई समाजको अस्तित्वको आवश्यक शर्त बनाइदियो । अपराधहरुको संख्या वर्षैपिच्छे बढ्दै गयो । पहिले सामन्ती दुराचार दिउँसै हुन्थ्यो । अब त्यो पूरै समाप्त त भएको थिएन तर कम्तीमा पनि पृष्ठभूमिमा अवश्य गएको थियो । त्यसको स्थानमा पूँजीवादी दुराचार प्रचुर मात्रामा बढ्न लागेको थियो, जुन त्यसभन्दा पहिले पर्दापछाडि हुने गर्दथ्यो । व्यापार अधिकाधिक धोकाबाजी बन्दै गयो । क्रान्तिकारी आदर्शसूत्रको बन्धुत्वले प्रतिस्पर्धात्मक युद्धको ठगी तथा प्रतिस्पर्धामा मूर्तरुप प्राप्त ग¥यो । बलको उत्पीडनको स्थान भ्रष्टाचारले थियो । समाजमा माथि उठ्ने प्रथम साधनको रुपमा तरवारको स्थान सुनले ग्रहण ग¥यो । केटीहरुसँग पहिलो रात सुत्ने अधिकार सामन्ती प्रभुहरुको बदला पूँजीवादी कारखाना मालिकहरुलाई प्राप्त भयो । त्यसपछि वेश्यावृत्तिमा यति धेरै वृद्धि भयो, जुन पहिले कहिल्यै पनि सुनिएको थिएन । विवाह प्रथा पहिलेजस्तै अब पनि वेश्यावृत्तिको कानूनी मान्यताप्राप्त रुप तथा त्यसको सरकारी प्रमाणपत्र बनेको थियो र यसबाहेक व्यापक परस्त्रीगमनले त्यसको अनुपूरकको काम गरिरहेको थियो । संक्षेपमा, दार्शनिकहरुले जुन सुन्दर प्रतिज्ञा गरेका थिए,  तिनीहरुको तुलनामा बुद्धिको विजयबाट उत्पन्न सामाजिक तथा राजनीतिक संस्थाहरु घोर निराशाजनक व्यंग्यचित्र प्रतीत हुन्थे । अब केवल ती मानिसहरुको आवश्यकता थियो, जसले यो निराशालाई अभिव्यक्त गर्नसक्दथे । र, नयाँ शताब्दीको आरम्भ हुँदा–नहुँदै ती मानिसहरु पनि आए । सन १८०२ मा सेन्ट–साइमनको ‘जेनेभाको पत्रावली’ प्रकाशित भयो । चाल्र्स पूmरियेको रचना सन १८०८ मा निस्कियो, यद्यपि उनको सिद्धान्तको मूल आधार १७९९ मै तयार भएको थियो । १ जनवरी, १८०० मा रोबर्ट ओवेनले न्यू–लेनार्कको बागडोर आफ्नो हातमा लिए ।

तर त्यो वेलासम्म पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीको र साथसाथै पूँजीपति वर्ग तथा सर्वहारा वर्गको विरोधको धेरै कम विकास भएको थियो । आधुनिक उद्योगको इंगल्याण्डमा भर्खरै जन्म भएको थियो तर फ्रान्समा त्यसको नाम–निशाना थिएन । तर आधुनिक उद्योगले नै  एकातिर ती टकरावहरुलाई विकसित गर्दछ, जसबाट उत्पादन प्रणालीमा क्रान्ति गर्नु नितान्त आवश्यक हुन्छ र केवल आधुनिक उद्योगबाट उत्पन्न वर्गहरुको बीचमा मात्र होइन, बरु त्यसले जुन उत्पादक शक्तिहरु तथा विनिमयका रुपहरुलाई जन्म दिन्छ,  तिनीहरुको बीचमा पनि संघर्ष बढ्दै जान्छ । अर्कोतिर, आधुनिक उद्योगले विशाल उत्पादक शक्तिहरुमै यी संघर्षहरुको अन्त गरिदिने साधनलाई पनि तयार गर्दछ । त्यसकारण यदि १८०० को आसपास नयाँ सामाजिक व्यवस्थाबाट उत्पन्न हुने संघर्षको विकास आरम्भ मात्र भएको थियो भने तिनीहरुको समाधान गर्ने साधनमाथि त यो कुरा अझ बढी लागु हुन्थ्यो । आतंकको शासनका दिनहरुमा पेरिसका सम्पत्तिहीन जनसाधारण क्षणभरको लागि आफ्नो प्रभुत्व जमाउन सफल भएका थिए । तर त्यसो गरेर उनीहरुले केवल यति मात्र सिद्ध गर्नसके कि त्यसवेलाका परिस्थितिहरुमा उनीहरुको प्रभुत्व कायम राख्न कति असंभव थियो । यो सम्पत्तिहीन जनसाधारणबाट त्यसवेला पहिलोपटक एउटा नयाँ वर्गको बीजको रुपमा सर्वहाराको जन्म भएको थियो । त्यसवेला सर्वहारा वर्गमा स्वतन्त्र राजनीतिक कार्यको सामथ्र्य थिएन । त्यसवेला त त्यो यस्तो उत्पीडित, दुःखी सामाजिक श्रेणी प्रतीत हुन्थ्यो, जो स्वयं आफ्नो सहायता गर्नमा पूर्णतया असमर्थ थियो र जसलाई बढीभन्दा बढी बाहिर र माथिबाट सहयोग पु¥याउन मात्र सकिन्थ्यो ।

यो ऐतिहासिक परिस्थितिको प्रभाव समाजवादका संस्थापकहरुमाथि पनि छाएको थियो । पूँजीवादी उत्पादनका अपरिपक्व परिस्थितिहरु तथा अपरिपक्व वर्गसम्बन्धहरुको अनुरुप सिद्धान्त पनि अपरिपक्व थिए । सामाजिक समस्याहरुको जुन समाधान अझै अविकसित आर्थिक परिस्थितिहरुको गर्भमा लुकेको थियो, त्यसलाई कल्पनावादीहरुले मस्तिष्कबाट निकाल्ने कोशिस गरे । समाजमा खराबीहरुबाहेक अरु केही पनि देखिँदैनथ्यो । ती खराबीहरुलाई हटाउनु बुद्धिको काम थियो । त्यसकारण एउटा नयाँ तथा अधिक निर्दोष सामाजिक व्यवस्थाको आविष्कार गरेर त्यसलाई प्रचारद्वारा जहाँ–जहाँ संभव हुन्छ, त्यहाँ आदर्श प्रयोगहरुको उदाहरणद्वारा बाहिरबाट समाजमाथि आरोपित गर्नु आवश्यक थियो । ती नयाँ सामाजिक व्यवस्थाहरुको बारेमा यो पहिलेदेखि नै निश्चित थियो कि तिनीहरु केवल कल्पनालोक बनेर रहनेछन् । जति बढी  तिनीहरुका विस्तृत कुराहरुलाई व्यवहारमा ल्याउने कोशिस गरियो, त्यति नै बढी अनिवार्य रुपमा तिनीहरु विशुद्ध भ्रान्त कल्पनाहरुमा बदलिँदै गए ।

यी तथ्यहरुलाई एकपटक स्थापित गरिसकेपछि प्रश्नको यो पक्षमाथि, जुन पूर्णतया एउटा बितेको जमानासँग सम्बन्धित छ,  थप विचार गर्नु अलिकति पनि आवश्यकता रहँदैन । अब हामी यसलाई तुच्छ साहित्यिक मानिसहरुको लागि छोड्न सक्दछौं, जो यी भ्रान्त कल्पनाहरुलाई लिएर, जसलाई देखेर आज हामी केवल मुस्कुराइरहन्छौं, अत्यन्त गम्भीरतापूर्वक रौंचिरा तर्क गर्दछन् र यसप्रकारको पागलपनको तुलनामा आफ्नो तर्कपद्धतिको श्रेष्ठताको घोषणा गर्दछन् । जहाँसम्म हाम्रो कुरा छ, हामी ती महान विचारहरुका बीजहरुलाई देखेर हर्षित हुन्छौं, जुन कदम–कदममा भ्रान्त धारणाहरुको खोललाई च्यातेर बाहिर निस्किन्छन् र जसलाई देख्न यी कूपमण्डुक मानिसहरु बिल्कुल असमर्थ छन् ।

सेन्ट–साइमनले आफ्नो ‘जेनेभाको पत्रावली’ मा नै यो प्रस्ताव गरेका थिए– ‘‘सबै मानिसहरुले काम गर्नुपर्दछ ।’’

यसै रचनामा उनले यो कुरा पनि स्वीकार गरेका थिए कि आतंकको शासन सम्पत्तिहीन जनसाधारणको शासन थियो ।

उनी जनतासँग भन्दथे, ‘‘हेर, जब फ्रान्समा तिमीहरुका साथीहरुले सत्ता आफ्नो हातमा लिए, तब त्यहाँ के भयो ? उनीहरुले देशमा अकालको स्थिति सिर्जना गरिदिए ।’’

तर फ्रान्सेली क्रान्तिलाई अभिजात, पूँजीपति वर्ग र सम्पत्तिहीन वर्गको बीचमा चल्ने वर्ग–संघर्ष मान्नु १८०२ मा निश्चित रुपले  एउटा अत्यन्त प्रतिभासम्पन्न खोज थियो । सन १८१६ मा सेन्ट–साइमनले के भनेका थिए भने राजनीति उत्पादनको विज्ञान हो, र उनले के भविष्यवाणी गरे भने केही समयपछि अर्थशास्त्रले राजनीतिलाई पूर्णतया निलिदिनेछ । यहाँ राजनीतिक संस्थाहरुको आधार आर्थिक परिस्थितिहरु हुन्छन् भन्ने ज्ञान केवल बीज रुपमा अगाडि आउँदछ । तर एउटा विचार यहाँ धेरै स्पष्टसँग अभिव्यक्त हुनजान्छ । त्यो के हो भने मानिसहरुमाथि स्थापित राजनीतिक शासन भविष्यमा वस्तुहरुको प्रबन्ध तथा उत्पादन प्रक्रियाहरुको संचालनमा बदलिनेछ । अर्थात् राज्यको निषेध गरिनेछ, जसको बारेमा हामी अहिले यति धेरै हल्ला सुनिरहेका छौं ।

सेन्ट–साइमनले आफ्ना समकालीनहरुको तुलनामा आफ्नो श्रेष्ठता त्यसवेला पुनः एकपटक प्रमाणित गरिदिए, जब उनले १८१४ मा पेरिसमा मित्रराष्ट्रहरुका सेनाहरुको उपस्थितिको तुरुन्तै पछाडि र त्यसपछि १८१५ मा शतवषीय युद्धको क्रममा यो घोषणा गरे– यूरोपको समृद्धिपूर्ण विकास तथा शान्तिको एकमात्र सुनिश्चितता  फ्रान्सको इंगल्याण्डसँग र त्यसपछि यी दुवै देशहरुको जर्मनीसँग मैत्रीसंघ कायम हुनु हो र फ्रान्सेलीहरुलाई वाटरलूका विजेताहरुसँग मैत्रीसंघ कायम गर्नको लागि केही बढी सहासको आवश्यकता छ ।         यदि सेन्ट–साइमनमा हामीले दृष्टिकोणको एउटा यस्तो व्यापकता पाउँदछौं, जसको कारण पछिका समाजवादीहरुका लगभग सबै यस्ता विचारहरु, जुन विशुद्ध रुपमा आर्थिक छैनन्, बीज रुपमा उनका रचनाहरुमा मिल्दछन् भने, फूरियेका रचनाहरुमा हामी समाजका विद्यमान परिस्थितिहरुको एउटा यस्तो आलोचना पाउँदछौं, जुन वास्तवमा फ्रान्सेली ढंगको व्यंग्यात्मक आलोचना हो, तर जसको सूक्ष्मदृष्टिमा यसबाट कुनै कमी आएको छैन । फूरिये पूँजीपति वर्गलाई, क्रान्तिपूर्वका त्यसका प्रेरणादायक भविष्यवक्ताहरुलाई र क्रान्तिपछिका त्यसका स्वार्थी चरणहरुलाई स्वयं तिनीहरुकै शब्दहरुको कसीमा जाँच्दछन् । उनी पूँजीवादी संसारको भौतिक तथा नैतिक दरिद्रतालाई निर्ममतापूर्वक पर्दाफास गरिदिन्छन् । उनी यो संसारका दार्शनिकहरुका ती जाज्वल्यमान आश्वासनहरुसँग मुकाबिला गर्दछन्, जसमा एउटा यस्तो समाजको चित्रण गरिएको थियो, जहाँ केवल बुद्धिले राज्य गर्नेछ,  एउटा यस्तो सभ्यताको कल्पना गरिएको थियो, जहाँ सर्वत्र सुखको साम्राज्य हुनेछ र मानिसको असीमित विकासशीलताको संभावना हुनेछ । उनी यो संसारका आफ्नो समयका पूँजीवादी विचारकहरुको रंगीचंगी शब्दावलीसँग मुकाबिला गर्दछन् । उनी कसरी अत्यन्त भव्य शब्दावलीको पछाडि हरेक ठाउँमा अत्यन्त घृणित वास्वविकता लुकेको छ भन्ने कुरा बताउँछन् । उनी शब्दहरु तथा वाक्यहरुको यो जाललाई आफ्नो तीक्ष्ण व्यंग्यको कैंचीले काट्दछन् ।

फूरिये केवल आलोचक मात्र थिएनन् । उनको निर्विकार र शान्त स्वभावले उनलाई व्यंग्यकार बनाइदिन्छन् र निश्चित रुपले उनको स्थान सम्पूर्ण मानव इतिहासका सबभन्दा ठूला व्यंग्यकारहरुमा पर्दछ । क्रान्तिको पतन भएपछि धोकाले भरिएको सट्टाबाजी शुरु भएको थियो र त्यो अत्यन्तै फस्टाएको थियो । त्यसवेला फ्रान्सेली वाणिज्यको क्षेत्रमा एउटा खास विशेषताको रुपमा व्यापारको भावना फैलिएको थियो । तिनीहरुको वर्णन पनि फूरियेले त्यतिकै सशक्त तथा आकर्षक ढंगले गरेका छन् । र, उनले स्त्री–पुरुषका सम्बन्धहरुको पूँजीवादी रुपको तथा पूँजीवादी समाजमा नारीको स्थितिको जुन आलोचना गरेका छन्, त्यो त अझ उत्कृष्ट छ । फूरियेले सबभन्दा पहिला के भनेका थिए भने प्रत्येक सामाजिक व्यवस्थामा नारीको मुक्तिको स्तरले सामान्य मुिक्तको स्तरलाई मापन गर्दछ ।

तर फूरियेको महानता सबभन्दा स्पष्ट रुपले उनको मानव इतिहासको धारणमा प्रकट भएको छ । उनी समाजको पूरै इतिहासलाई विकासका चार अवस्थाहरुमा विभाजित गर्दछन्– जंगली अवस्था, पितृसत्तात्मक अवस्था, बर्बरता र सभ्यता । यो अन्तिम अवस्था, अथवा सभ्यता र वर्तमान तथाकथिक बुर्जुवा सामाजिक व्यवस्था एउटै चीज हुन् । फूरियेले यो प्रमाणित गरिदिएका छन्– ‘‘बर्बरताले जुन दुराचारहरु सरल रुपमा गर्दथ्यो, सभ्यताले तिनीहरुमध्ये प्रत्येक दुराचारलाई एउटा संश्लिष्ट, संदिग्ध एवं पाखण्डी जीवन–प्रणालीमा परिणत गरिदिन्छ ।’’

फूरियेले के सिद्ध गरिदिएका छन् भने सभ्यता एउटा दुश्चक्रमा घुमिरहन्छ र यो यस्ता विरोधहरुमा फसेको छ, जसलाई यसले पुनरुत्पादन त निरन्तर गरिरन्छ तर हल गर्नसक्दैन । र, त्यसकारण यसले जुन कुरा प्राप्त गर्न चाहन्छ वा प्राप्त गर्ने इच्छाको बहाना गर्दछ, सदा त्यसको बिल्कुल उल्टो चीज हात लाग्दछ । उदाहरणको लागि, ‘‘सभ्यतामा दरिद्रता स्वयं अतिप्रचुरताबाट उत्पन्न हुन्छ ।’’

जस्तो कि स्पष्ट छ, फूरियेले द्वन्द्ववादी पद्धतिको त्यही दक्षताका साथ प्रयोग गरेका छन्, जुन दक्षताका साथ उनका समकालीन हेगेलले त्यसको प्रयोग गरेका थिए । त्यही द्वन्द्ववादलाई अगाडि प्रयोग गर्दै फूरियेले सीमाहीन मानव विकासशीलताका कुराहरुको विरुद्धमा यो तर्क पेश गरेका छन्– इतिहासको प्रत्येक अवस्थाको आफ्नो उत्कर्ष काल हुन्छ र साथसाथै त्यसको आफ्नो पतनको काल पनि हुन्छ । यो कुरालाई उनले सम्पूर्ण मानवजातिको भविष्यमाथि लागु गरेका छन् । जसरी कान्टले पृथ्वीको अन्ततः नष्ट हुने विचारलाई प्राकृतिक विज्ञानको एउटा अंग बनाइदिएका थिए, त्यसैगरी फूरियेले मानवजातिको अन्ततः विनाश हुने विचारलाई ऐतिहासिक विज्ञानको अंग बनाइदिएका छन् ।

जुन वेला फ्रान्समा क्रान्तिको आँधी देशको एक छेउबाट अर्को  छेउसम्म चलिरहेको थियो, त्यसवेला इंगल्याण्डमा एउटा अपेक्षाकृत  शान्त क्रान्ति सम्पन्न भइरहेको थियो तर त्यसको महत्व कम थिएन । त्यहाँ बाफ र औजार बनाउने नयाँ यन्त्रहरुले म्यानुफ्याक्चरलाई आधुनिक उद्योगमा रुपान्तरित गरिरहेका थिए । यसप्रकार पूँजीवादी समाजको मूल आधारमा क्रान्तिकारी परिवर्तन भइरहेको थियो । त्यसको फलस्वरुप म्यानुफ्याक्चर कालको अतिमन्द गतिले हुने विकास उत्पादनको तीव्र प्रगतिमा बदलियो । अधिकाधिक तीव्रतापूर्वक समाज ठूला पूँजीपतिहरु र सम्पत्तिविहीन सर्वहारामा विभाजित हुनलाग्यो । ती दुईको बीचमा अब पहिलेजस्तो एउटा स्थिर मध्यम सामाजिक श्रेणी थिएन, बरु शिल्पकारहरु तथा साना व्यापारीहरुको एउटा अस्थिर समूह थियो, जुन आबादीको सबभन्दा बढी घट–बढ हुने भाग थियो र त्यसले अत्यन्तै संकटग्रस्त जीवन व्यतीत गर्दथ्यो ।

त्यो नयाँ उत्पादन प्रणालीले भर्खरै आफ्नो शैशव कालमा प्रवेश मात्र गरेको थियो । अझै त्यो समाजको सामान्य उत्पादन प्रणाली बनिसकेको थिएन । त्यसवेला जस्ता परिस्थितिहरु थिए, तिनीहरुमा केवल यसैप्रकारको उत्पादन प्रणाली मात्र संभव थियो । तर त्यसवेला पनि त्यो उत्पादन प्रणालीबाट भयानक सामाजिक खराबीहरु उत्पन्न भइरहेका थिए । ठूला शहरहरुका सबभन्दा फोहोर घरहरुमा एउटा बेघरवार आबादी भेडा–बाख्राहरुजस्तै भरिएको थियो । सबै परम्परागत नैतिक बन्धन, पितृसत्तात्मक अधीनता तथा पारिवारिक नातासम्बन्ध खुकुला बनेका थिए । मजदुरहरुबाट, खासगरी स्त्रीहरु र बच्चाहरुबाट, अत्यधिक श्रम गराइन्थ्यो । अकस्मात बिल्कुल नयाँ परिस्थितिहरुमा ल्याएर फ्याँकिनुको फलस्वरुप मजदूर वर्गको नैतिक मनोबल बिल्कुल खस्केको थियो ।

 यही वेला एक उनन्तीस वर्षीय कारखाना मालिक सुधारकको रुपमा अगाडि आए । उनी बच्चाजस्ता सरल, लगभग उत्कृष्ट स्वभावका मानिस थिए । तर साथसाथै उनीमा जन्मैदेखि अरु मानिसहरुको नेतृत्व गर्ने यस्तो विलक्षण क्षमता थियो, जुन धेरै कम मानिसहरुमा पाइन्छ । रोबर्ट ओवेनले भौतिकवादी दार्शनिकहरुको यो शिक्षालाई अपनाएका थिए– मानिसको चरित्र एकातिर आनुवंशिकताको र अर्कोतिर त्यो वातावरणको नतिजा हुन्छ, जसमा व्यक्तिले आफ्नो जीवन र खासगरी आफ्नो विकासको समय व्यतीत गरेको छ । उनको वर्गका अधिकांश मानिसहरुले औद्योगिक क्रान्तिमा केवल अव्यवस्था र गड्बडी मात्र देख्दथे र उनीहरु त्यसलाई  गड्बडीबाट फाइदा उठाउने र रातारात धन बटुल्ने सुअवसर ठान्दथे । तर रोबर्ट ओवेनको दृष्टिमा औद्यौगिक क्रान्ति उनको प्रिय सिद्धान्तलाई व्यवहारमा ल्याउने र यसरी अव्यवस्थालाई व्यवस्थाको रुप दिने अवसर थियो । म्यानचेस्टरको एउटा कारखानामा पाँचसयभन्दा बढी मजदूरहरुको प्रमुखको रुपमा उनले त्यसको एउटा सफल प्रयोग पहिले नै गरिसकेका थिए । १८०० देखि १८२९ सम्म उनले प्रबन्धकर्ता र हिस्सेदारको रुपमा स्कटल्याण्डमा न्यू–¬लेनार्कको ठूलो सूती मिललाई यही तरीकाअनुसार तर पहिलेभन्दा बढी स्वतन्त्रतापूर्वक संचालन गरे ।  त्यसमा उनलाई यति ठूलो सफलता प्राप्त भयो, जसको कारण उनी सारा यूरोपमा विख्यात भए । मजदूरहरुको एउटा यस्तो आबादीलाई रोबर्ट ओवेनले एउटा आदर्श बस्तीमा बदलिदिए, जहाँ किसिम–किसिमका नैतिक रुपले भ्रष्ट मानिसहरु आएर बस्नथालेका थिए र उनीहरुको संख्या विस्तारै २५०० सम्म पुगेको थियो । त्यहाँ मदिरापान, पुलिस, प्रशासक, मुद्दामामिला, गरिबहरुको सहायताको कानून, दानजस्ता चीजहरुको बारेमा कसैलाई थाहासम्म थिएन । र, त्यो सबै उनले केवल मानिसहरुलाई मानवोचित परिस्थितिहरुमा राखेर र विशेषगरी नयाँ पुस्ताको ध्यानपूर्वक लालन–पालन गरेर संभव बनाएका थिए । उनी शिशु पाठशालाहरुको संस्थापक थिए र उनले तिनीहरुलाई सर्वप्रथम न्यू–लेनार्कमा स्थापित गरेका थिए । बच्चाहरु दुई वर्षको उमेरमा पाठशालामा आउँथे र त्यहाँ उनीहरुलाई यति आनन्द मिल्दथ्यो कि उनीहरु सजिलै घर फर्किन तयार हुँदैनथे । जब ओवेनका प्रतिद्वन्द्वी कारखाना मालिकहरु आफ्ना मजदूरहरुबाट दैनिक तेह्र वा चौध घण्टा काम लिइरहेका थिए, तब न्यू–लेनार्कमा कामको दिन केवल आठ घण्टा मात्र थियो । जब मिल चार महिनाको लागि बन्द भयो, तब मजदूरहरुलाई निरन्तर पूरा वेतन मिलिरह्यो । र, त्यसपछि पनि व्यवसायको मूल्य दुईगुनाभन्दा बढी भयो र त्यसले अन्त्यसम्म आफ्ना मालिकहरुलाई ठूलो मुनाफा दिइरह्यो ।

तर यो सबै गरिसकेपछि पनि ओवेनलाई सन्तोष भएन । उनी आफ्ना मजदूरहरुको लागि जुन प्रकारको जीवनस्तरको व्यवस्था गर्न सफल भएका थिए, त्यो उनको दृष्टिमा मानवोचित जीवनस्तरभन्दा धेरै तल थियो ।

उनी भन्ने गर्दथे– ‘‘मानिसहरु दासहरुजस्तै मेरो इच्छाको अधीन थिए ।’’ ओवेन आफ्ना मजदूरलाई जुन प्रकारका अपेक्षाकृत बढी अनुकूल परिस्थितिहरुमा राख्न सफन भएका थिए, तिनीहरुबाट पनि मजदूरहरुको लागि आफ्नो चरित्र तथा आफ्नो मस्तिष्कको बहुमुखी बुद्धिसंगत विकास गर्न सम्भव थिएन र आफ्ना समस्त क्षमताहरुको स्वतन्त्र उपयोग गर्ने विषयमा त उनीहरुले झन् कम विकास गर्न सकेका थिए ।

‘‘तर पनि २५०० व्यक्तिहरुको यो आबादीले दैनिक समाजको लागि त्यति नै वास्तविक धन उत्पादन गर्दथ्यो, जति धन उत्पादन गर्नको लागि आधा शताब्दीभन्दा थोरै समयपहिले ६,००,००० आबादीको आवश्यकता हुन्थ्यो । मैले आफैसँग प्रश्न गरेँ, २५०० व्यक्तिहरुले जति धन खर्च गर्दछन् र ६,००,००० व्यक्तिहरुले जति धन खर्च गर्दथे, तिनीहरुको अन्तर कहाँ गयो ?’’

प्रश्नको उत्तर स्पष्ट थियो । त्यो रकम कारखानाका मालिकहरुलाई ३,००,००० पाउण्डभन्दा बढी शुद्ध मुनाफाको अतिरिक्त उनीहरुले लगानी गरेको पूँजीमा पाँच प्रतिशतको व्याज दिनको लागि प्रयोग हुन्थ्यो । जुन कुरा न्यू–लेनार्कको लागि सत्य थियो, त्यो इंगल्याण्डका तमाम कारखानाहरुको लागि त अझ बढी सत्य थियो ।

‘‘यदि यन्त्रहरुले यो नयाँ धन उत्पादन नगरेको भए, यद्यपि तिनीहरुको सही ढंगले उपयोग गरिएको थिएन, नेपोलियनको विरुद्ध तथा समाजका अभिजात वर्गीय सिद्धान्तहरुको समर्थनमा यूरोपमा लडाइँहरु लड्न असंभव हुन्थ्यो । तर पनि यो नयाँ शक्ति वास्तवमा मजदूर वर्गको सृष्टि थियो ।’’

त्यसकारण यो नयाँ शक्तिका फलहरुमाथि मजदूरहरुको अधिकार थियो । यी नवजात विराट उत्पादक शक्तिहरुमा, जसको अहिलेसम्म केवल केही व्यक्तिहरुलाई धनी बनाउन र जनतालाई दास बनाउनको लागि उपयोग गरिएको थियो, ओवेनलाई समाजको पुनर्निर्माणको आधार प्राप्त भयो । उनको भनाइ के थियो भने भविष्यमा यी शक्तिहरुबाट सबैको सामूहिक सम्पत्तिको रुपमा सबैको भलाइको लागि काम गर्नसकिनेछ ।

ओवेनको कम्युनिज्म विशुद्ध रुपले व्यावहारिक हिसाब–किताबमाथि आधारित थियो । त्यो मानौं व्याबसायिक गणनाको निष्कर्ष थियो । अन्त्यसम्म त्यसको व्यावहारिक स्वरुप जस्ताको तस्तै कायम रह्यो र त्यसकारण १८२३ मा ओवेनले आयरल्याण्डका पीडित जनताको सहायता गर्नको लागि कम्युनिष्ट बस्तीहरु स्थापित गर्ने सुझाव दिए र तिनीहरुको स्थापनाको खर्च, वार्षिक खर्च र संभावित आयको पूरा हिसाब तयार गरिदिए । र, भविष्यको लागि उनले जुन निश्चित योजना बनाएका थिए, त्यसमा विस्तृत कुराहरुको प्राविधिक विवेचना यस्तो व्यावहारिक दक्षतापूर्वक गरिएको छ कि यदि एकपटक ओवेनको समाज सुधारको पद्धतिलाई स्वीकार गर्ने हो भने व्यावहारिक दृष्टिकोणले विस्तृत कुराहरुको व्यवस्थाको विरुद्धमा अत्यन्तै कम भन्न सकिन्थ्यो ।

जब ओवेन कम्युनिज्मको दिशामा अगाडि बढे, तब उनको पूरा जीवनमा एउटा नयाँ मोड आयो । जबसम्म उनी केवल एक परोपकारी दानवीर मात्र थिए, तबसम्म उनलाई धन, प्रशंसा, सम्मान र गौरव सबै कुरा उपलब्ध थियो । त्यसवेला उनी यूरोपका सबभन्दा बढी लोकप्रिय व्यक्ति थिए । केवल उनको आफ्नो वर्गका मानिसहरुले मात्र होइन, बरु राजनीतिज्ञ र राजा–महाराजाले पनि उनका कुराहरु सुन्दथे र उनलाई रुचाउँदथे । तर जब उनले आफ्नो कम्युनिष्ट सिद्धान्त मानिसहरुको अगाडि राखे, तब अर्कै अवस्था देखियो । उनको विचारमा तीनवटा ठूला अवरोधहरुले समाज सुधारको बाटो रोकिरहेका थिए । यदि उनले यी तीन चीजहरुमाथि प्रहार गरे भने उनको के अवस्था होला ? उनी जान्दथे कि यसो गरेपछि उनलाई अधिकृत समाजबाट जुन स्थान प्राप्त छ, त्यो उनीबाट विल्कुल खोसिनेछ । तर यी सारा कुराहरुले उनलाई रोक्न सकेनन् र उनले परिणामहरुबाट नडराईकन तिनीहरुमाथि प्रहार गरे । र, उनलाई जुन कुराको आशंका थियो, त्यही भयो । उनलाई अधिकृत समाजबाट बहिष्कृत गरियो । अखबारहरुले उनको विरुद्ध मौनताको जाल रचे । अमेरिकामा उनले आफ्नो सारा सम्पत्ति लगाएर जुन असफल कम्युष्टि प्रयोग गरे, तिनीहरुमा उनी आर्थिक रुपले बर्बाद भए । अन्तमा उनले सीधै मजदूर वर्गसँग सम्पर्क स्थापित गरे र पछिल्ला तीस वर्षसम्म उनी मजदूरहरुको बीचमा काम गरिरहे । इंगल्याण्डमा जति सामाजिक आन्दोलनहरु भएका छन् र मजदूरहरुको हितमा जति वास्तविक कदमहरु उठाइएका छन्, तिनीहरुमध्ये प्रत्येक आन्दोलन रोबर्ट ओवेनको नामसँग जोडिएको छ । पाँच वर्षसम्म लडेपछि १८१९ मा उनी कारखानामा काम गर्ने स्त्रीहरु र बच्चाहरुको कामको घण्टालाई सीमित बनाउने पहिलो कानून पारित गराउन सफल भए । इंगल्याण्डका सम्पूर्ण ट्रेड–युनियनहरुले पहिलो अधिवेशनमा जुन आफ्नो एक महान संयुक्त संघ बनाएका थिए, ओवेन त्यो अधिवेशनको अध्यक्ष थिए । समाज पूर्णरुपले कम्युनिष्ट संगठनतिर बढ्नको लागि केही संक्रमणकालीन कदमहरुको रुपमा उनले एकातिर फुटकर व्यापार तथा उत्पादनको कार्य गर्ने सहकारी समितिहरु बनाए, जसले सामाजिक दृष्टिले व्यापारी र कारखाना मालिक विल्कुल अनावश्यक छन् भन्ने कुराको व्यावहारिक प्रमाण प्रस्तुत गरिदिएका छन् । अर्कोतिर, उनले श्रमनोटहरुको माध्यबाट श्रमका बजारहरु चलाए । श्रमनोटहरुको एकाइ थियो– एक घण्टाको काम । ती संस्थाहरु असफल हुने कुरा पहिलेदेखि नै निश्चित थियो । तर तिनीहरुमा प्रूधोंको त्यो विनिमय बैंकको कल्पनालाई पहिलेदेखि नै साकार रुप दिइएको थियो, जुन धेरै पछि दुनियाँको सामु आयो । दुईमा कुनै अन्तर थियो भने केवल यतिमात्र थियो– ओवेनका यी श्रमका बजारहरु समाजका सबै खराबीहरुको लागि अचूक औषधि हुने दाबी गर्दैनथे, बरु एउटा धेरै बढी मौलिक सामाजिक क्रान्तितिर बढ्नको लागि केवल एउटा पहिलो कदम हुने दाबी मात्र गर्दथे ।

३

इतिहासको भौतिकवादी धारणाको मूलआधार के हो भने उत्पादन र उत्पादित वस्तुहरुको विनिमय सम्पूर्ण सामाजिक संरचनाको आधार हुन्छ । अहिलेसम्म इतिहासमा जति पनि सामाजिक व्यवस्थाहरु देखिएका छन्, तिनीहरुमा वस्तुहरुको वितरणको रुप तथा वर्गहरु अथवा सामाजिक श्रेणीहरुमा समाजको विभाजनको रुप त्यो समाजमा कुन चीजहरुको उत्पादन हुन्छ, कसरी हुन्छ र उत्पादित वस्तुहरुको विनिमय कसरी हुन्छ भन्ने कुरामा निर्भर ह्ुन्छ । यस दृष्टिकोणबाट सम्पूर्ण सामाजिक परिवर्तनहरु तथा राजनीतिक क्रान्तिहरुका मूल कारणहरुलाई हामीले मानिसहरुको दिमागमा वा शाश्वत सत्य एवं न्यायको सम्बन्धमा मानिसहरुको उत्कृष्ट बुझाइमा नखोजेर उत्पादन तथा विनिमयका प्रणालीहरुमा हुने परिवर्तनमा खोज्नुपर्दछ । यी कारणहरुलाई हामीले प्रत्येक विशिष्ट युगको दर्शनशास्त्रमा होइन, बरु त्यसको अर्थव्यवस्थामा खोज्नुपर्दछ । विद्यमान सामाजिक व्यवस्थाहरु अतार्किक तथा अन्यायपूर्ण छन्, विवेक अविवेक बन्नगएको छ र न्याय अन्यायमा रुपान्तरित भएको छ भन्ने कुराको बढ्दो ज्ञान यो कुराको प्रमाण हो कि उत्पादन तथा विनिमयका प्रणालीहरुमा चुपचाप केही यस्ता परिवर्तनहरु भएका छन्, जससँग पुराना आर्थिक परिस्थितिहरुको अनुरुप सामाजिक व्यवस्था मेल खाँदैन । यसबाट यो निष्कर्ष पनि निस्किन्छ कि हामीलाई जुन विषमताहरुको ज्ञान भएको छ, तिनीहरुलाई हटाउने साधन पनि धेरथोर विकसित रुपमा स्वयं उत्पादनका परिवर्तित परिस्थितिहरुमा विद्यमान हुन्छन् ।

 यी साधनहरुलाई आफ्नो मस्तिष्कबाट निकालेर तिनीहरुको आविष्कार गर्ने होइन, बरु मस्तिष्कको सहायताले तिनीहरुलाई उत्पादनका वर्तमान भौतिक तथ्यहरुबाट खोजेर निकाल्नुपर्दछ ।

तब फेरि यो दृष्टिकोणबाट आधुनिक समाजवादको स्थिति के हो ?

अब समाजको वर्तमान संरचना वर्तमान शासक पूँजीपति वर्गको सृष्टि हो भन्ने कुरा सामान्यतया सर्वमान्य छ । पूँजीपति वर्गको लागि विशिष्ट रुपले लाक्षणिक उत्पादन प्रणाली, जुन माक्र्सको समयदेखि नै पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीको नामले प्रसिद्ध छ, सामन्ती व्यवस्थाका स्थानीय विशेषाधिकारहरु, सामाजिक श्रेणीसम्बन्धी विशेषाधिकारहरु तथा सामन्ती व्यवस्थाका पारस्परिक व्यक्तिगत सम्बन्धहरुसँग मेल खाँदैनथ्यो । पूँजीपति वर्गले सामन्ती व्यवस्थालाई ध्वस्त बनायो र त्यसका ध्वंसावशेषहरुमाथि पूँजीवादी सामाजिक व्यवस्थाको स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धा, व्यक्तिगत स्वाधीनता, कानूनको दृष्टिमा सबै मालिकहरुको समानता तथा अन्य सम्पूर्ण पूँजीवादी वरदानहरुको निर्माण ग¥यो । त्यसपछि पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीले स्वतन्त्रतापूर्वक विकास गर्नसक्दथ्यो । जब वाष्प–शक्तिद्वारा चल्ने यन्त्रहरुले पुरानो म्यानुफ्याक्चरलाई आधुनिक उद्योगमा रुपान्तरित गरिदिए, तब पूँजीपति वर्गको मार्गदर्शनमा जुन उत्पादक शक्तिहरुको विकास भएको थियो, तिनीहरु यति तीव्रतापूर्वक र यस हदसम्म बढे, जसको बारेमा पहिले कहिल्यै सुनिएको पनि थिएन । तर पनि जसरी आफ्नो जमानामा पुरानो म्यानुफ्याक्चर र त्यसको प्रभावमा पहिलेदेखि बढी विकासमान शिल्पकारी शिल्पसंघहरुका सामन्ती बन्धनहरुसँग टकराएका थिए, त्यसैगरी अब आधुनिक उद्योग, जसको अब पूर्ण विकास भइसकेको छ, ती सीमाहरुसँग टकराइरहेको छ, जसभित्र पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीले त्यसलाई जकडिराखेको छ । नयाँ उत्पादक शक्तिहरु अहिलेदेखि तिनीहरुको उपयोगको पूँजीवादी प्रणालीबाट अगाडि बढेका छन् । उत्पादक शक्तिहरु र उत्पादन प्रणालीहरुको बीचमा चल्ने यो संघर्ष मूल पाप तथा ईश्वरीय न्यायको संघर्षजस्तै मानिसहरुको मनभित्र उत्पन्न भएको होइन । यो संघर्ष वास्तवमा अन्तै चलिरहेको छ । यसको वस्तुगत अस्तित्व हाम्रो मनभन्दा बाहिर छ र यहाँसम्म कि यो ती मानिसहरुका इच्छा तथा कार्यहरुबाट पनि स्वतन्त्र छ, जसले यो संघर्षलाई आरम्भ गरेका छन् । आधुनिक समाजवाद यो वास्तविक संघर्षको मानसिक प्रतिबिम्बबाहेक हरु केही होइन । यो मानिसहरुको मनमा, र सबभन्दा पहिले यो संघर्षबाट प्रत्यक्ष रुपमा उत्पीडित मजदूर वर्गको मनमा, यो संघर्षको भावगत प्रतिबिम्ब मात्र हो ।

तब यो संघर्ष कुन कुरालाई लिएर भइरहेको छ ?

पूँजीवादी उत्पादनभन्दा पहिले, अर्थात् मध्ययुगमा सामान्यतया सानो आकारको उत्पादन पाइन्थ्यो, जसमा उत्पादनका साधनहरु शिल्पकारहरुका निजी सम्पत्ति हुन्थे । गाउँमा साना किसानहरु, स्वतन्त्र किसानहरु र भू¬–दासहरुका खेती थिए । शहरहरुमा शिल्पकारीहरु थिए । भूमि, खेतीका उपकरण, कार्यशाला, औजार सबै श्रमका यस्ता साधन थिए, जसबाट हरेक व्यक्तिले अलग–अलग काम लिन्थ्यो, जुन एउटा व्यक्तिको उपयोगको लागि अनुकूल बनाइएका थिए । त्यसकारण तिनीहरु अनिवार्य रुपले साना, तुच्छ र अत्यन्तै सीमित ढंगका साधन थिए । तर त्यसैकारण तिनीहरु सामान्य रुपमा स्वयं उत्पादकका सम्पत्ति हुन्थे । उत्पादनका ती छरिएका, सीमित साधनहरुलाई संकेन्द्रित गर्नु, तिनीहरुको विकास गर्नु, तिनीहरुलाई वर्तमान उत्पादनका शक्तिशाली उत्तोलकहरुमा बदल्नु– यही पूँजीवादी उत्पादन तथा यसको ध्वजावाहक, पूँजीपति वर्गको ऐतिहासिक भूमिका थियो । पूँजीको चौथो भागमा माक्र्सले पन्ध्रौं शताब्दीदेखि आजसम्म सरल सहकारिता, म्यानुफ्याक्चर तथा आधुनिक उद्योग, यी तीन अवस्थाहरुबाट अगाडि बढेर यो कार्य कसरी ऐतिहासिक दृष्टिले सम्पन्न भएको छ भन्ने कुरा विस्तारपूवक बताएका छन् । तर त्यहाँ यो पनि प्रमाणित गरिएको छ कि पूँजीपति वर्गले उत्पादनका ती साना साधनहरुलाई शक्तिशाली उत्पादक शक्तिहरुमा तबसम्म बदल्न सक्दैनथ्यो, जबसम्म उसले साथसाथै तिनीहरुलाई व्यक्तिगत उत्पादन साधनहरुबाट सामाजिक उत्पादनका साधनहरुमा बदल्दैनथ्यो, जसबाट मानिसहरुको एउटा समूहले मात्र काम गर्नसक्दथ्यो । चर्खा, हातेतान र लोहारको हथौडाको स्थान कताइको यन्त्र, विद्युतले चल्ने तान र वाफले चल्ने हथौडाले लिए । अलग–अलग व्यक्तिहरुका कार्यशालाहरुको स्थान कारखानाहरुले लिए, जसमा सयौं तथा हजारौं मजदूरहरुले सहकार्य गर्नुपर्दथ्यो । त्यसैगरी उत्पादन धेरै व्यक्तिगत कार्यहरुको क्रम रहेन, बरु त्यसको बदला सामाजिक कार्यहरुको क्रम बन्नगयो । व्यक्तिगत उत्पादनको स्थानमा सामाजिक उत्पादन हुनलाग्यो । अब जुन धागो, जुन कपडा वा जुन धातुबाट बनेका वस्तुहरु कारखानाबाट तयार भएर निस्किन्थे, तिनीहरु धेरै मजदूरहरुका संयुक्त उत्पादन हुन्थे र तयार हुनुभन्दा पहिले ती वस्तुहरु पालै–पालो सम्पूर्ण मजदूरहरुका हातबाट जानुपर्दथ्यो । तिनीहरुको बारेमा कुनै एउटा व्यक्तिले यो भन्न सक्दैनथ्यो– ‘‘यो वस्तु मैले बनाएको हो, यो मेरो उत्पादन हो ।’’

 तर जुन समाजमा उत्पादनको मूलरुप स्वतःस्फूर्त श्रम–विभाजन हुन्छ, त्यहाँ उत्पादित वस्तुहरुले मालको रुप धारण गर्दछन्, जसको पारस्परिक विनिमय गरेर, जसलाई बेचेर र खरिद गरेर अलग–अलग उत्पादकले आफ्ना विभिन्न प्रकारका व्यक्तिगत आवश्यकतालाई पूरा गर्दछन् । मध्ययुगमा यही अवस्था थियो । उदाहरणको लागि, त्यसवेला किसानले खेतीको उत्पादन शिल्पकारको हातमा बेच्दथ्यो र त्यसबाट शिल्पकारीको उत्पादन खरिद गर्दथ्यो । त्यसपछि अलग–अलग उत्पादन गर्ने व्यक्तिहरु वा मालहरुका उत्पादकहरुको त्यो समाजमा नयाँ उत्पादन प्रणाली घुस्न आयो । पहिले सम्पूर्ण समाजमाथि पुरानो ढंगको श्रम–विभाजनको शासन थियो, जुन स्वतःस्फूर्त ढंगले र कुनै निश्चित योजनाबिना उत्पन्न भएको थियो । अब त्यसमा एउटा नयाँ श्रम–विभाजन देखिनलाग्यो, जसलाई कारखानामा एउटा निश्चित योजनानुसार संगठित गरिन्थ्यो । व्यक्तिगत उत्पादनको साथसाथै सामाजिक उत्पादन पनि देखिनलाग्यो । दुवैका उत्पादनहरु एउटै बजारमा बिक्दथे र त्यसैकारण दुवैका उत्पादनहरु यदि पूर्णरुपले बराबर दाममा नभए पनि कम्तीमा लगभग बराबर दाममा बिक्दथे । तर जुन संगठन एउटा निश्चित योजनानुसार गरिन्थ्यो, त्यो स्वतःस्फूर्त श्रम–विभाजनभन्दा बढी शक्तिशाली हुन्थ्यो  । धेरै व्यक्तिहरु मिलेर काम गर्ने समूहको संयुक्त सामाजिक शक्तिबाट काम लिने कारखानाहरुले आफ्ना मालहरु साना आकारमा अलग–अलग उत्पादन गर्ने व्यक्तिहरुको तुलनामा धेरै बढी सस्तोमा तयार गर्दथे । त्यसकारण एकपछि अर्को क्षेत्रमा व्यक्तिगत उत्पादन पराजित हुँदै गयो । समाजीकृत उत्पादनले उत्पादनका सम्पूर्ण पुराना पद्धतिहरुमा क्रान्ति ल्याइदियो । तर त्यसको साथसाथै उत्पादनको यो क्रान्तिकारी स्वरुपलाई यति कम महसुस गरिएको थियो कि त्यसको प्रयोग मालहरुको उत्पादनलाई बढाउन तथा विकास गर्नको लागि गरिएको थियो । आफ्नो जन्मको समयमा त्यसलाई मालहरुको उत्पादन तथा विनिमयका केही संयन्त्र तयारी अवस्थामा प्राप्त भएका थिए, उदाहरणको लागि व्यापारी पूँजी, शिल्पकारी र ज्यालादारी श्रम । समाजीकृृत उत्पादन मालहरुको उत्पादनको एउटा रुपजस्तै अगाडि आएको थियो, त्यसकारण स्वभावतः त्यसमा पनि अधिकरणका पुरानै रुपहरु कायम रहे र समाजीकृत उत्पादनको उपजमाथि पनि तिनै रुपहरु लागू भइरहे ।

 माल उत्पादनको विकासको मध्ययुगीन अवस्थामा श्रमको उत्पादनको मालिक को हो भन्ने कुनै प्रश्न उठ्दैनथ्यो । त्यसवेला अलग–अलग उत्पादन गर्ने व्यक्ति स्वयंले आफ्नो कच्चा पदार्थबाट, जुन प्रायः उसको आफ्नो मेहनतको फल हुन्थ्यो, आफ्ना औजारहरुको उपयोग गरेर र केवल आफ्नो हात वा आफ्ना परिवारका हातको श्रमबाट वस्तु तयार गर्दथ्यो । यसप्रकार जु्न नयाँ वस्तु तयार हुन्थ्यो, त्यसलाई उसले अधिकरण गर्नु पर्दैनथ्यो । त्यो त स्वभावतः पूर्णरुपले उसकै सम्पत्ति हुन्थ्यो । त्यसकारण उत्पादनमाथि उसको स्वामित्व उसको आफ्नो श्रममा आधारित थियो । जहाँ–जहाँ बाह्य सहायता प्रयोग गरिन्थ्यो, त्यहाँ पनि आमरुपमा त्यसको धेरै कम महत्व हुन्थ्यो र धेरै स्थानहरुमा त त्यसको लागि ज्यालाको सट्टा अन्य प्रकारको मुआबजा दिइन्थ्यो । शिल्पसंघहरुका शिष्य कारिगरहरुलाई जुन भोजन र नगद ज्याला मिल्दथ्यो, त्यसको उनीहरुको लागि त्यति महत्व हुँदैनथ्यो, जति काम सिक्नुको हुन्थ्यो । किनभने काम सिकेर उनीहरु स्वयं गुरु कारिगर बन्नसक्दथे । त्यसपछि उत्पादनका साधनहरुलाई ठूला–ठूला कार्यशालाहरु र म्यानुफ्याक्चरहरुमा संकेन्द्रित गरियो । तिनीहरुलाई वास्तवमा उत्पादनका समाजीकृत साधनहरुमा रुपान्तरित गरियो । तर उत्पादनका ती साधनहरु र तिनीहरुका उत्पादनप्रति त्यो परिवर्तनपछि पनि पहिलेजस्तै व्यवहार गरिन्थ्यो । अर्थात् तिनीहरुलाई अहिले पनि अलग¬–अलग व्यक्तिहरुको उत्पादनका साधनहरुको मालिक स्वयंले उत्पादनलाई अधिकरण गर्दथ्यो । किनभने आमरुपमा त्यो उसको आफ्नो उत्पादन हुन्थ्यो । अरुको सहायतार्थ श्रम केवल अपवादको रुपमा मात्र लिइन्थ्यो । अब श्रमका साधनहरुको मालिकले उत्पादनलाई अधिकरण गर्दै गयो । यद्यपि अब त्यो उसको उत्पादन हुँदैनथ्यो, बरु अनन्य रुपले अन्य मानिसहरुको श्रमको उत्पादन हुन्थ्यो । यसप्रकार अब जुन वस्तु सामाजिक ढंगले उत्पादन गरिन्थ्यो, त्यसलाई ती मानिसहरुले अधिकरण गर्दैनथे, जसले वास्तवमा उत्पादनका साधनहरुलाई गतिशील बनाउँदथे र  वास्तवमा वस्तु उत्पादन गर्दथे, बरु त्यसलाई पूँजीपतिले अधिकरण गर्दथ्यो । अब उत्पादनका साधनहरुको र स्वयं उत्पादनको समाजीकरण भएको थियो । तर तिनीहरु अधिकरणको एउटा यस्तो रुपको अधीनमा थिए, जुन व्यक्तिहरुको निजी उत्पादनलाई मानेर चल्दछ, जसमा प्रत्येक व्यक्ति स्वयं आफ्नो उत्पादनको मालिक हुन्छ र त्यसलाई बजारमा लिएर जान्छ । उत्पादन प्रणाली अधिकरणको यो रुपको अधीनमा रहन्छ । यद्यपि यसले ती परिस्थितिहरुलाई मेटाइदिन्छ, जसमाथि अधिकरणको यो रुप आधारित छ । यो विरोधमा, जसबाट नयाँ उत्पादन प्रणालीलाई त्यसको पूँजीवादी चरित्र प्राप्त हुन्छ, वर्तमान समस्त सामाजिक विरोधहरुको जड निहित छ । नयाँ उत्पादन प्रणाली उत्पादनका सबै निर्णायक क्षेत्रहरुमाथि र आर्थिक दृष्टिले निर्णायक महत्वका सबै देशहरुमाथि जति बढी हावी हुँदै जान्छ र त्यसले जति व्यक्तिगत उत्पादनलाई एक महत्वहीन अवशेषमा परिणत गर्दै जान्छ, त्यति नै पूँजीवादी अधिकरणसँग समाजीकृत उत्पादनको विसंगति स्पष्ट रुपमा अगाडि प्रकट हुँदै जान्छ ।  

हामीले पहिले पनि भनिसकेका छौं कि शुरुमा पूँजीपतिहरुलाई ज्यालादारी श्रम पहिलेदेखि तयारी अवस्थामा प्राप्त भएको थियो । तर त्यो  अपवादस्वरुप, अनुपूरक, सहायक र अस्थायी ढंगको थियो । कृषकले कहिलेकाहीं दैनिक ज्यालाको आधारमा श्रम गर्दथ्यो भन्ने कुरा सत्य हो । तर ऊसँग आफ्नो केही जमिन हुन्थ्यो । शिल्पसंघहरुको संगठन कस्तो प्रकारको थियो भने जुन मानिस आज शिष्य हुन्थ्यो, उही भोलिको गुरु कारिगर बन्दथ्यो । तर जब उत्पादनका साधनहरुको समाजीकरण हुनगयो र तिनीहरु पूँजीपतिको हातमा संकेन्द्रित भए, तब तत्कालै त्यो पूरै अवस्था बदलियो । अलग–अलग उत्पादन गर्ने व्यक्तिहरुका उत्पादनका साधनहरु र साथसाथै उनीहरुद्वारा उत्पादित वस्तहरुको मूल्य अधिकाधिक कम हुँदै गयो र अन्तमा ती व्यक्तिहरुको अगाडि पूँजीपतिको मातहतमा मजदूर बनेर काम गर्नलाग्नुबाहेक अरु कुनै उपाय बाँकी रहेन । त्यसभन्दा पहिले अपवादको रुपमा र सहायक श्रमको रुपमा मात्र ज्यालादारी श्रम गराइन्थ्यो । अब त्यो नियम बन्नगयो र त्यसप्रकारको श्रम समस्त उत्पादनको आधार हुनगयो । त्यसभन्दा पहिले उत्पादकले कहिलेकाहीं ज्यालादारी श्रम गर्दथ्यो, तर अब ज्यालादारी श्रम गर्नु उसको एकमात्र व्यवसाय बन्नगयो । जो पहिले केवल एउटा निश्चित समयको लागि कहिलेकाहीं ज्यालादारी श्रम गर्ने गर्दथ्यो, उही अब जीवनभरिको लागि ज्यालादारी मजदूर बन्नगयो । त्यही समयमा सामन्ती व्यवस्था छिन्न–भिन्न भइरहेको थियो । सामन्ती प्रभुहरुका नोकर–चाकरहरु बेरोजगार बन्दै गइरहेका थिए र किसानहरुलाई उनीहरुको खेतीबाट निष्कासन गरिँदै थियो, इत्यादि । त्यसबाट स्थायी ज्यालादारी मजदूरहरुको संख्यामा ठूलो वृद्धि भयो । एकातिर पूँजीपतिहरुको हातमा  उत्पादनका साधनहरुको केन्दीकरण र अर्कोतिर ती उत्पादकहरुको, जससँग आफ्नो श्रमशक्तिबाहेक अरु केही पनि थिएन, उत्पादनका साधनहरुबाट सम्बन्धविच्छेद पूर्ण हुनगयो । समाजीकृत उत्पादन र पूँजीवादी व्यक्तिगत अधिकरणको विरोध सर्वहारावर्ग र पूँजीपतिवर्गको विरोधको रुपमा अभिव्यक्त भयो ।

हामीले देखिसकेका छौं कि पूँजीवादी उत्पादन प्रणाली अलग–अलग वस्तुहरु उत्पादन गर्ने ती व्यक्तिहरुको समाजमा घुस्नगएको थियो, जसको सामाजिक सम्बन्ध उनीहरुका उत्पादनको विनिमयद्वारा कायम हुन्थ्यो । तर मालहरुको उत्पादनमाथि आधारित प्रत्येक समाजको के विशेषता हुन्छ भने उत्पादकहरुको आफ्ना सामाजिक सम्बन्धहरुमाथि कुनै नियन्त्रण हुँदैन । हरेक मानिससँग जुन उत्पादनका साधनहरु हुन्छन्, उसले तिनीहरुबाट आफ्नो उपयोगको लागि तथा आफ्ना आवश्यकताहरुलाई पूरा गर्नको लागि जुन विनिमय गर्नुपर्दछ, त्यसको लागि उत्पादन गर्दछ । आपूmले तयार गरेको खास वस्तु कुल कति परिमाणमा बजारमा आइरहेको छ र त्यसको कति भाग त्यहाँ खपत हुन्छ भन्ने कुरा कसैलाई थाहा हँुदैन । बजारमा आफ्नो व्यक्तिगत उत्पादनको वास्तविक मागसँग भेट हुन्छ वा हुँदैन र आफ्नो उत्पादनको लागत निकाल्न सकिन्छ वा सकिँदैन भन्ने कुरा कसैलाई थाहा हुँनैन । यहाँसम्म कि आफ्नो माललाई बेच्न सकिन्छ वा सकिँदैन भन्ने कुरा पनि कसैलाई थाहा हुँदैन । समाजीकृत उत्पादनका पनि केही विशिष्ट अन्तर्हित नियमहरु हुन्छन्, जसलाई त्यसबाट अलग गर्नसकिँदैन, र ती नियमहरु अराजकताको बावजूद अराजकतामा र अराजकताकै माध्यमबाट व्यवहारमा आउँदछन् । तिनीहरु सामाजिक अन्तर्सम्बन्धहरुको एकमात्र स्थायी रुपमा, अर्थात् विनिमयमा अभिव्यक्ति हुन्छन् र यहाँ तिनीहरुले प्रतिस्पर्धाका अनिवार्य नियमको रुपमा अलग–अलग उत्पादन गर्ने व्यक्तिहरुमाथि प्रभाव पार्दछन् । शुरुमा उत्पादकहरुलाई ती नियमहरुको कुनै ज्ञान हुँदैन । उनीहरुले विस्तारै तथा अनुभवको फलस्वरुप तिनीहरुको ज्ञान प्राप्त गर्नुपर्दछ । त्यसकारण ती नियमहरु उत्पादकहरुबाट स्वतन्त्र ढंगले तथा उनीहरुको विरुद्धमा उत्पादनका विशिष्ट रुपले अनुल्लंघनीय प्राकृतिक नियमहरुजस्तै व्यवहारमा आउँदछन् । उत्पादनले उत्पादकहरुमाथि शासन गर्दछ ।

माध्ययुगीन समाजमा, विशेषगरी प्रारम्भिक शताब्दीहरुमा, उत्पादनको उद्देश्य मूलतः व्यक्तिको आवश्यकतालाई पूरा गर्नु हुन्थ्यो । मुख्यतया उत्पादनले केवल उत्पादक तथा उसको परिवारका आवश्यकताहरुलाई पूरा गर्दथ्यो । जहाँ–जहाँ व्यक्तिगत पराधीनताका सम्बन्ध हुन्थे, जस्तो कि गाउँमा, त्यहाँ उत्पादनले सामन्ती प्रभुका आवश्यकताहरुलाई पूरा गर्नमा पनि सहायता पु¥याउँदथ्यो । त्यसकारण विनिमयको कुनै स्थान थिएन र  उत्पादित वस्तुहरुले मालहरुको रुप धारण गरेका थिएनन् । किसान परिवारले आफ्नो आवश्यकताको लगभग रहेक चीज स्वयं तयार गर्दथ्यो– उदाहरणको लागि कपडा, फर्निचर तथा जीवन–निर्वाहका साधनहरु । जब उसले आफ्ना आवश्यकताहरुको लागि तथा सामन्ती प्रभुलाई जिनिसको रुपमा जति दिनुपर्दथ्यो, त्यसको लागि जति उत्पादन पर्याप्त हुन्थ्यो, त्यसभन्दा बढी उत्पादन गर्दथ्यो, तब मात्र उसले केही मालहरु पनि उत्पादन गर्दथ्यो । त्यो अतिरिक्त उत्पादनलाई  समाजीकृत विनिमयमा सामेल गरिन्थ्यो र बिक्रीको लागि प्रस्तुत गरिन्थ्यो र यसरी त्यसले मालको रुप धारण गर्दथ्यो । शहरका शिल्पकारहरु शुरुदेखि नै विनिमयको लागि उत्पादन गर्दथे भन्ने कुरा सत्य हो । तर आफ्नो व्यक्तिगत आवश्यकताको अधिकांश भाग उनीहरु आपैंmले पूरा गर्दथे । आफ्ना पशुहरुलाई उनीहरु सामुदायिक जंगलमा चर्नको लागि छोडिदिन्थे, जहाँबाट उनीहरुलाई घर बनाउने काठ र बाल्ने दाउरा पनि प्राप्त हुन्थ्यो । महिलाहरु कपास, ऊन, आदि कात्दथे । त्यो जमानामा विनिमयको प्रयोजनको लागि हुने उत्पादन, मालहरुको उत्पादन, आफ्नो प्रारम्भिक अवस्थामा मात्र थियो । त्यसकारण विनिमय संकीर्ण सीमाहरुभित्र हुन्थ्यो, बजार संकुचित थियो । उत्पादन प्रणालीमा परिवर्तन हुँदैनथ्यो । बाहिरी दुनियाँको सम्बन्धमा स्थानीय अलगाव थियो । भित्र स्थानीय एकता थियो– गाउँमा मार्कको प्रचलन थियो र शहरमा शिल्पसंघको ।

तर जब मालहरुको उत्पादनको विस्तार भयो, विशेषगरी जब पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीको शुरुवात भयो, तब मालहरुको उत्पादनका नियमहरु, जुन अहिलेसम्म गुप्त थिए, बढी खुला र सशक्त रुपमा व्यवहारमा आउनथाले । पुराना नाता–सम्बन्धहरु खुकुला भए । पुराना पर्खालहरु भत्किए । उत्पादकहरु अधिकाधिक मालहरुका स्वतन्त्र तथा पृथक उत्पादकहरुमा बदलिए । सामाजिक उत्पादनको अराजकता स्पष्ट देखिन लाग्यो । त्यसले अधिकाधिक उग्ररुप धारण गर्दै गयो । तर पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीले जुन मुख्य साधनको सहायताबाट सामाजिक उत्पादनको  अराजकतालाई बढाएको थियो, त्यो अराजकताको ठीक उल्टो थियो । त्यो साधन के थियो भने हरेक अलग–अलग उत्पादन प्रतिष्ठानमा अधिकाधिक सामाजिक आधारमा उत्पादनको संगठन भइरहेको थियो । त्यसबाट पुराना शान्तिपूर्ण स्थिर परिस्थितिहरु समाप्त भए । जहाँ–जहाँ उद्योगको कुुनै शाखामा उत्पादनको यस्तो संगठन आरम्भ गरियो, त्यहाँ त्यसले उत्पादनको कुनै अर्को पद्धतिलाई  टिक्न दिएन । श्रमको क्षेत्र रणभूमि बन्नगयो । महान भौगोलिक खोजहरुले र तिनीहरुपछि जुन औपनिवेशीकरण भयो, त्यसले बजारलाई पहिलेभन्दा धेरैगुना बढाइदियो र शिल्पकारीको म्यानुफ्याक्चरमा रुपान्तरण प्रक्रियालाई तीव्र बनाइदियो । विशिष्ट स्थानहरुका अलग–अलग उत्पादकहरुको बीचमा मात्र संघर्ष आरम्भ भएन, स्थानीय संघर्षहरुबाट राष्ट्रिय संघर्षहरुका सत्रौं र अठारौं शताब्दीका व्यापारिक युद्धहरुको जन्म भयो ।

अन्तमा आधुनिक उद्योग र विश्व बजार खुल्नुको फलस्वरुप त्यो संघर्ष विश्वव्यापी बन्नगयो र साथसाथै त्यसमा अभूतपूर्व उग्रता आयो । अब अलग–अलग पूँजीपतिहरु तथा सम्पूर्ण उद्योगहरु र देशहरुको अस्तित्व वा अनस्तित्व तिनीहरुलाई उत्पादनका प्राकृतिक अथवा कृत्रिम परिस्थितिहरुको सम्बन्धमा अरुको अपेक्षा कति सुविधाहरु प्राप्त छन् भन्ने कुरामा निर्भर हुन्छ । यो संघर्षमा जो ढल्दछन्, तिनीहरुलाई निर्ममतापूर्वक एकातिर फ्याँकिदिइन्छ । डार्विनद्वारा प्रतिपादित अलग–अलग प्राणीहरुको अस्तित्वको लागि संघर्ष अझ उग्ररुपले प्रकृतिबाट समाजको क्षेत्रमा स्थानान्तरित भएको छ । पशुहरुको लागि जुन परिस्थितिहरु स्वाभाविक हुन्छन्, तिनीहरु अब मानव विकासको अन्तिम सीमाको रुपमा अगाडि आउँदछन् । सामाजिक उत्पादन र पूँजीवादी अधिकरणको विरोध अब अलग–अलग कारखानाहरुभित्र उत्पादनको संगठन र समाजभित्र सामान्यतया उत्पादनको अराजकताको विरोधको रुपमा अगाडि आउँदछ ।

पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीको जन्मदेखि नै त्यसभित्र जुन विरोध निहित छ, यिनै दुई रुपहरुमा त्यो चक्कर लगाइरहन्छ । यो दुश्चक्रबाट, जसको खोज फूरियेले धेरै पहिले गरिसकेका थिए, त्यो बाहिर निस्किन सक्दैन । तर फूरियेले आफ्नो जमानामा यो दुश्चक्र विस्तार–विस्तार साँघुरो हुँदै गइरहेको छ तथा गति  सर्पिलाकार हँुदै गइरहेको छ र एकदिन ग्रहहरुजस्तै केन्द्रसँग टकराएर अनिवार्य समाप्त हुन्छ भन्ने कुरा जान्नसकेका थिएनन् । समाजमा सामान्यतया फैलिएको उत्पादनको अराजकताले मानिसहरुलाई बढीभन्दा बढी सर्वहारा बनाउँदै जान्छ । र, यो सर्वहाराले नै  अन्तमा एकदिन उत्पादनको यो अराजकतालाई अन्त्य गरिदिन्छ । सामाजिक उत्पादनको अराजकताले नै आधुनिक उत्पादनअन्तर्गत यन्त्रहरुको सीमाहीन विकासलाई एउटा यस्तो अनिवार्य नियममा परिणत गरिदिन्छ, जसअनुसार हरेक अलग–अलग औद्योगिक पूँजीपतिले आफ्ना यन्त्रहरुलाई अधिकाधिक  विकसित गर्नुपर्दछ । यदि उसले यो गर्दैन भने, ऊ बर्बाद हुन्छ । तर यन्त्रहरुको विकास गर्नुको अर्थ मानव श्रमलाई अनावश्यक बनाइदिनु हो । यदि यन्त्रहरुको उपयोग तथा तिनीहरुको बृद्धिको अर्थ लाखौं मजदूरहरुको स्थान यन्त्रहरुमा काम गर्ने थोरै मजदूरहरुले लिनु हो भने, यन्त्रहरुमा सुधार गर्नुको अर्थ स्वयं यन्त्रको रुपमा काम गर्ने मजदूरहरुले पनि ठूलो संख्यमा बेरोजगार हनुपर्दछ । अन्तमा यसको अर्थ के हुन्छ भने पूँजीको औसत आवश्यकतालाई हेरेर मजदूरहरुको एउटा अतिरिक्त संख्या तयार हुन्छ र,  जस्तो कि मैले १८४५ मा भनेको थिएँ, एउटा औद्योगिक रिजर्व सेना बन्दछ  (इंगल्याण्डमा मजदूर वर्गको अवस्था, पृ. ८४) । जब उद्योगले अत्यन्त तीव्रतापूर्वक काम गर्दछ, तब यो सेना उपलब्ध हुन्छ । जब अवश्यम्भावी संकट आउँछ, तब यो सेनालाई उठाएर सडकमा फ्याँकिन्छ । आफ्नो अस्तित्वलाई कायम राख्नको लागि मजदूर वर्गले पूँजीसँग जुन संघर्ष गर्नुपर्दछ, त्यसमा यो औद्योगिक रिजर्व सेना सदा मजदूर वर्गको गलाको ढुंगा बनिरहन्छ । यसले ज्यालालाई सदा त्यो निम्नस्तरमा राख्नको लागि  नियामकको काम गर्दछ, जसमा पूँजीको हित हुन्छ । त्यसकारण माक्र्सको शब्दमा मजदूर वर्गको विरुद्ध पूँजीको संघर्षमा यन्त्रहरु त्यसको सबभन्दा शक्तिशाली अस्त्र बँदछन् । श्रमका साधहरुले निरन्तर मजदूरको हातबाट उसको जीवननिर्वाहको साधन खोस्दछन्, र स्वयं मजदूरको उत्पादन उसलाई पराधीनतामा राख्ने साधन बन्नजान्छ । त्यसकारण उत्पादनका साधनहरुको सम्बन्धमा मितव्ययिता शुरुदेखि नै श्रमशक्तिको अन्धधुन्ध अपव्यय र ती सामान्य परिस्थितिहरुको लुटमार बन्नजान्छ, जुन श्रमको लागि आवश्यक हुन्छन् । यन्त्रहरु, जुन श्रमकाललाई घटाउने सबभन्दा शक्तिशाली साधन हुन्, मजदूरको र उसको परिवारको प्रत्येक क्षणलाई पूँजीपतिको पूँजीको मूल्य बढाउने उद्देश्यले उसको चरणमा समर्पित गराइदिने अचूक साधन बन्नजान्छन् । त्यसकारण केही मानिसहरुको अत्यधिक श्रम अन्य मानिसहरुको बेरोजगारीको पूर्वशर्त बन्नजान्छ । र,  आधुनिक उद्योग, जुन नयाँ उपभोक्ताहरुको खोजीमा सारा दुनियाँ घुम्दै हिँड्दछ, आफ्नो देशको जनताको उपभोगलाई कम गरेर भोकमरीको स्तरमा पु¥याउँदछ र यसप्रकार आफ्नो घरेलु बजारलाई बर्बाद गरिदिन्छ । ‘‘त्यो नियमले, जसले सापेक्ष अतिरिक्त जनसंख्या वा औद्योगिक रिजर्व सेनाको सदा पूँजीको संचयको विस्तार र तीव्रतापूर्वक सन्तुलन स्थापित गर्दछ, त्यसले मजदूरलाई पूँजीसँग यति बलियोसँग बाँधिदिन्छ, जति बलियोसँग वल्कनका कीलाहरुले पनि प्रोमिथसलाई ढंगासँग बाँध्न सकेका थिएनन् । यो नियमको फलस्वरुप पूँजीको संचय हुन्छ भने, त्यसको साथसाथै अर्कोतिर अर्थात् त्यस वर्गतिर, जसले स्वयं आफ्नो श्रमको पैदावारलाई पूँजीको रुपमा पैदा गर्दछ, गरीबी, यातानापूर्ण परिश्रम, दासता, अज्ञान, पाशविकता र मानसिक पतनको संचय हुँदै जान्छ’’ –माक्र्स, पूँजी पृ.६७१) । र, पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीबाट पैदावारको कुनै अर्को प्रकारको वितरणको आशा गर्नु कुनै व्याट्रीको इलेक्ट्रोनहरुबाट जबसम्म तिनीहरु व्याट्रीसँग जोडिइरहन्छन्, यो आशा गर्नुजस्तै हो कि तिनीहरुले अम्लीकृत पानीको विच्छेदन गर्दैनन् र धनात्मक ध्रुवमा अक्सीजनलाई ऋणात्मक ध्रुवमा हाइड्रोजनलाई मुक्त गर्दैनन् ।

हामीले यो देखिसकेका औं कि सामाजिक उत्पादनको अराजकताले आधुनिक यन्त्रहरुको निरन्तर बढ्दने विकासशीलतालाई एउटा यस्तो अनिवार्य नियममा रुपान्तरित गरिदिन्छ, जसको अन्तर्गत गरेक अलग–अलग औद्योगिक पूँजीपतिको लागि आफ्नो यन्त्रहरुमा निरन्तर सुधार गर्नु र तिनीहरुको उत्पादन शक्ति बढाउँदै जानु अनिवार्य हुनजान्छ । उत्पादन क्षेत्रको विस्तार गर्ने संभावना मात्र पनि उसको लागि यसैप्रकारको एउटा अनिवार्य नियम बन्दछ । आधुनिक उद्योगको प्रचण्ड प्रसार शक्ति, जसको तुलनामा ग्यासको प्रसार शक्ति बच्चाहरुको खेलजस्तो लाग्दछ । अब गुणात्मक र मात्रात्मक दुवै प्रकारको प्रसारको यस्तो आवश्यकता प्रतीत हुनलाग्दछ, जसले कुनै प्रकारको प्रतिरोधलाई केही मान्दैन । यो प्रतिरोध उपभोगको तर्फबाट विक्रीको तर्फबाट  र आधुनिक उद्योगको पैदावारको लागि जुन बजारहरुको आवश्यकता हुन्छ । तिनीहरुको तर्फबाट हुन्छ । तर बजारहरुको विस्तारमा तथा गहिराइमा फैलिने क्षमता विल्कुल भिन्न प्रकारको विस्तार हुन्छ । यी दुईको टक्कर अनिवार्य हुनजान्छ र जबसम्म पूँजीवादी उत्पादन प्रणाली टुक्रा–टुक्रा हुँदैन, तबसम्म यसप्रकारको टक्करहरु नियतकालिक बन्दछन् । पूँजीवादी उत्पादनले एउटा अर्को दुष्चक्र पैदा गरिदिन्छ ।

वास्तवमा भन्ने हो भने, १८२५ देखि, जब पहिलो आम संकट आएको थियो , पूरा औद्योगिक व्यापारिक जगत् सबै सभ्य जातिहरु त्था तिनीहरुका न्युननधिक बर्बर शाखाहरुको उत्पादन तथा विनिमय लगभग हरेक दश वर्षपछि एक पटक विल्कुल गडबडमा पर्दछन् । तव वाणिज्य ठप्प हुनजानछ । बाजाहरु भरिन्छन् । उत्पादित वस्तुहरुको थुप्रो लाग्नजान्छ । तिनीहरुको बिक्री जति घट्दै जान्छ, संख्या त्यति नै बढ्दै जान्छ । नगद मुद्रा गायब हुन्छ । ऋण मिल्दैन । कारखानाहरुमा ताला लाग्दछन् । मजदूरहरुलाई यसकारणले जीवन निर्वाहका साधनहरु प्राप्त हँुदैनन् कि उनीहरुल जीवन निर्र्वाहका धिेरै बढी साधन पैदा गरेका छन् । एक पछि अर्को पूँजीपति टाट पल्टिन्छ । एकपछि अर्को लिलाममा जान्छ । स्थिरता वर्षौसम्म जारी रहन्छ । उत्पादक शक्तिहरु तथा उत्पादित वस्तुहरुको घोर अपव्यय हुन्छ । तिनीहरुलाई ठूलो मात्रामा नष्ट गरिन्छ र यो क्रिया त्यसवेलासम्म जारी रहन्छ, जबसम्म मालहरुको संचितभन्दा न्यूनाधिक कम मूल्यमा बिकिसक्दैन, र जबसम्म उत्पादन र विनिमयमा विस्तार–विस्तार फेरि प्राण भरिँदैन । विस्तार–विस्तार गति तीव्र हुन्छ । त्यो दुलकीमा बदलिन्छ । औद्योगिक दुलकी कदमचाल बन्दछ । र, कदमचालले अन्धनधुन्ध तीव्र दौडको रुप धारण गर्दछ । उद्योग, व्यापार, ऋण र सट्टाबाजीको मानौं रोकावटहरुलाई पार गर्ने एउटा सश्क्त घोडादौड हुनलाग्दछ, जुन कैयौं गर्दन भाँच्ने छलांङहरु लगाएपछि अन्तमा फेरि त्यही स्थानमा पुगेर समाप्त हुन्छ, जहाँबाट त्यो आरम्भ भएको थियो । अर्थात् त्यो पुनः आर्थिक संकटको खाल्डोमा पुगेर समाप्त हुन्छ । र बारम्बार यही क्रम देखिन्छ । हामी १८२५ देखि आजसम्म पाँच पटक यस चक्रबाट गुज्रिरहेका छौं । यी संकटहरुको स्वरुप यति स्पष्ट छ कि जब फूरिये पहिलो संकटलाई अचष्कभ उभितजयचष्त्रगभ अर्थात् अतिप्रचुरताको संकट भनेको थिए, तब उनले वास्तवमा सबै संकटहरुको सही व्याख्या गरिदिएका थिए ।

यी संकटहरुमा सामाजिक उत्पादन र पूँजीवादी अधिकरणको विरोध एउटा जबर्जस्त विष्फोटमा ध्वस्त हुन्छ । मालहरुको परिचलन केही समयको लागि रोकिन्छ । परिचलनको माध्यम, मुद्रा,परिचलनको मार्गमा राकावट बन्दछ । मालहरुको उत्पादन तथा परिचालनका सारा नियमहरु उल्टिन्छन् । आर्थिक टक्कर आफ्नो चरम बिन्दुमा पुग्दछ । उत्पादन प्रणालीले विनिमय प्रणालीको विरुद्ध, जसलाई तिनीहरु पछाडि छाडेर अगाडि अढिसकेको छन्, विद्रोह गर्दछ ।

यो तथ्य कि कारखानाभित्र उत्पादनको सामाजिक संगठन यति धेरै विकसित भएको छ कि अब त्यो समाजमा फैलिएको उत्पादनको त्यो अराजकतासँग मेल आादैन, जुन यो सामाजिक संगठनसँगसँगै पाइन्छ र यसमाथि हावी रहन्छ । यो तथ्य पूँजीपतिहरुको लागि यसरी मूर्तरुप धारण गर्दछ कि संकटको वेला धेरै ठूला–ठूला पूँजीपतिरु र त्यसभन्दा पनि ठूलो संख्यामा साना पूँजीपतिहरु विल्कुल बरबाद हुन्छन् र त्यसको फलस्वरुप पूँजीको जबर्जस्ती संकेन्द्रण हुन्छ  । पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीको पूरा संयन्त्र स्वयं आफूले पैदा गरेका उत्पादनका शक्तिहरुको दबावमा ध्वस्त हुन्छ । अब त्यसले उत्पादनका साधनहरुको यो विशाल राशिलाइृ पूँजीमा बदल्न सक्दैन । यी साधनहरु बेकार हन्छन् र यसकारण औद्योगिक रिजर्व सेना पनि बेकार हुन्छ । उत्पादन साधन, जीवन निर्वाहका साधन, काम गर्नको लगि उपलब्ध मजदूर, उत्पादन र आम समृद्धिका सारा तत्वहरु प्रचुर मात्रा विद्यमान हुन्छन् । तर ‘‘प्रचुरता दरिद्रता र अभावको कारण बन्नजान्छ’’(फुरिये), किनभने तिनै उत्पादन साधनहरुले तथा जीवन निर्वाहका साधनहरुलाई पूँजीमा रुपान्तरित हुन दिँदैनन् । किारण के हो भने, पूँजीवादी समाजमा उत्पादन साधानहरुले कृवल त्यसैवेला काम गर्न सक्दछन्, जब तिनीहरु पहिले पूँजीमा, मानव श्रमशक्तिको शोषण गर्ने साधनहरुलाई पूँजीमा रुपान्तरित गर्ने आवश्यकता एउटा भूत–प्रेतजस्तै मजदूरहरु र यी साधनहरुको बीचमा उभिन्छ । त्यसैले उत्पादनका भौतिक तथा वैयक्तिक उत्तोलकहरुलाई एकत्रित हुन दिंदैन । त्यही भूत–प्रेत हो, जसले उत्पादन साधनहरुलाई आ५नो भूमिका पूरा गर्नबाट र मजदूरहरुलाई काम गरेर जीवित रहनबाट रोकिदिन्छ । त्यसकारण एकातिर यो प्रमाणित हुन्छ कि पूाजीवादी उत्पादन प्रणालीमा अब यी उत्पादक शक्तिलाई थप संचालन गर्ने शक्ति रहेको छैन । अर्कोतिर स्वयं यी उत्पादक शक्तिहरु यो विरोध र पूँजीको रुपमा आफ्नो विशिष्टतालाई हटाउन तथा सामाजिकउत्पादन शक्तिहरुको रुपमा आफ्नो स्वरुपलाई व्यवहारतः स्वीकार गराउनको लािग अधिकाधिक सशक्त ढंगले अगाडि बढ्दछन् ।

 जब–जब उत्पादक शक्तिहरु बढ शक्तिशाली हुँदै जान्छन्, तब–तब आफ्नो पूँजीको स्वरुपको विरुद्ध तिनीहरुको यो विद्रोह र तिनीहरुको यो अधिकाधिक सशक्तभइरहेको आदेश कि तिनीहरुको सामाजिक स्वरुपलाई स्वीकार गरियोस् । यो स्वयंले पूँजीपति वर्गलाई विवश बनाइदिन्छ कि उसले तिनीहरुसँग, जहाँसम्म पूजीवादी परिस्थतिहरुमा संभव हुन्छ । अधिकाधिक सामाजिक उत्पादक शक्तिहरुजस्तो व्यवहार गरोस् । संकटको समयले, जब ठूला–ठूला पूँजीवादी प्रतिष्ठानहरु ध्वस्त हुन्छन् र औद्योगि समृद्धिको समयले पनि, जब अणको असीम विस्तार हुन्छ, उत्पादन साधनहरुका विशाल राशिहरुको यसप्रकारले समाजीकरण गरिदिन्छन्, जसलाई हामी विभिन्न प्रकारका संयुक्त पूँजी कम्पनीहरुको रुपमा देख्दछौं । उत्पादन तथा वितरणका यी साधनहरुमध्ये धेरै रेलअहरुजस्तै शुरुदेखि नै यति बृहताकार हुन्छन् कि तिनीहरुबाट पूाजीवादी शोषणको अरु कुनै रुप संभव हुँदैन । विकासको एउटा अग्रावस्थामा यो रुप पनि अपर्याप्त हुनजान्छ । पूँजीवादी समाजको अधिकृत प्रतिनिधिले राज्यले उत्पादनका साधनहरु तथा संचारको संचालन आफ्नो हातमा लिनुपर्नेछ । उत्पादनका साधहरुलाई यसप्रकार राज्यको सम्पत्ति बनाइदिने आवश्यकता पहिल्यै संचार र परिवहनका ठूला साधनहरुमा –हुताक, टेलिफोन र रेलहरुको क्षेत्रमा महसुस हुन्छ ।

 यदि संकटहरुबाट यो कुरा प्रमाणित भएको छ कि अब पँजीपति वर्गमा आधुनिक उत्पादक शक्तिहरुको प्रबन्ध गर्ने क्षमता रहेको छैन भने, उत्पादन वितरणका विराट संस्थाहरु संयुक्त पूँजी कम्पनीहरु र राजकीय सम्पत्तिमा रुपान्तरित हुनुले यो प्रमाणित गरिदिन्छ कि यस कामको लागि पूँजीपति वर्गको कुनै आवश्यकता रहेको छैन । अब पूँजीपतिका  तमाम सामाजिक कार्यहरुलाई बेतन पाउने कर्मचारीले पूरा गर्दछन् । पूँजीपतिको यसबाहेक अरु कुनै समाजिक कार्य रहेको छैन कि उसले मुनाफालाई आफ्नो गोजीमा हालोस् । कुपन काटोस् र सेयर बजारमा सेयरको व्यापारको गरोस्, जहाँ अलग–अलग पूँजीपतिहरु एक–अर्काको पूँजी हत्याउनमा व्यस्त रहन्छन् । शुरुमा पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीले मजदूरहरुलाई बेकारबनायँदथ्यो । अब यो पूँजीपतिहरुलाई बेकार बनाउन लाग्दछ र जसरी यसले मजदूरहरुलाई अतिरिक्त जनसंख्याको पंक्तिमा धकेलिदिएको थियो । त्यसैगरी अब यो पूँजीपतिहरुलाई पनि तिनै पंक्तिहरुमा धकेल्न लाग्दछ । यद्यपि यसले उनीहरुलाई तुरुन्तै औद्योगिक रिजर्ब सेनाको पंक्तिमा धकेल्दैन ।

तर संयुक्त पूँजी कम्पनीहरु व राजकीय स्वमित्वमा रुपान्तरित हुने कुराबाट उत्पादनेक शक्तिहरुको पूँजीवादी स्वरुप समाप्त हुँदैन । जहाँसम्म संयुक्त पूँजी कम्पनीहरुको सम्बन्ध छ, यो कुरा स्पष्ट छ । र स्वयं आधुनिक राज्य पनि एउटा यस्तो संगठन हो, जसमा पूँजीवादी समाजले मजदूरहरु र साथसाथै अलग–अलग पूँजीपतिहरुका अतिक्रमणहरुबाट पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीका सामान्य बाह्य परिस्थितिहरुको रक्ष गर्नको लागि अधिकार गर्दछ । आधुनिक राज्य हो । राष्ट्रको कुल पूँजीको भावगत मूर्त रुप हो । यसले जति बढी उत्पादक शक्तिहरुलाई हातमा लिँदै जानछ । यो त्यति नै बढी वास्तविक राष्ट्रिय पूँजीपति बन्दै जान्छ र त्यति नै बढी नागरिकहरुको शोषण गर्न लाग्दछ । ज्यालादारी मजदूरहरु सर्वहारा नै बनिरहन्छन् । पूँजीवादी सम्बन्ध समाप्त हुँदैन । बारु भन्नुपदैछ कि त्यो आफ्नो तीब्रतम आस्थामा पुग्दछ । तब यस विन्दुमा पुगेर त्यो ध्वस्त हुन्छ । उत्पादक शक्तिहरुमाथि ती प्राविधिक साधनहरु लुकेका हुन्छन्, जसmे यो समाधानका तत्वहरुको काम गर्न सक्दछन् ।

 यो समाधान केवल यसरी मात्र हुनसक्दछ कि उत्पादनका आधुनिक शक्तिहरुको सामाजिक स्वरुपलाई व्यावहारिक रुपमा स्वीकार गरियास् र त्यसकारण उत्पादन, अधिकारण तथा विनिमयका प्रणालीहरुलाई उत्पमादनका साधनहरुको समाजिक स्वरुपसँग तालमेल गराइयोस् । र, यो केवल यसरी मात्र संभव छ कि उत्पादक शक्तिहरुलाई जुन अब यति धेरै विकसित भएका छन्  कि समाजको अतिरिक्त अरु कसैले तिनीहरुलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्न सक्दैन, समाजले खुलेआम र प्रत्यक्ष रुपमा आफ्नो स्वामित्वमा लेओस् । आजभोलि उत्दान साधनहरु तथा उत्पादित वस्तुहरुको सामाजिक स्वरुपले उत्पादकहरुको विरुद्ध कार्य गर्दछ । समय–समयमा समस्त उत्पादन तथा विनिमयलाई छिन्न–भिन्न गदिदिन्छ र केवल बलपूर्वक तथा विनाशकारी ढंगले व्यवहारमा आउने एउटा अन्धो प्राकृतिक नियमजस्तै व्यवहार गर्दछ । तर जब समाजले उत्पादक शक्तिहरुलाई आफ्नो हातमा लिन्छ, तब उत्पादनका साधनहरु तथा उत्पादित वस्तुहरुको सामाजिक स्वरुपलाई उत्पादकहरुले काममा ल्याउनेछन्।, त्यसको चरित्रलाई राम्रोसँग बुझेर त्यसको उपयोग गर्नेछन् । र यो सामाजिक रुवरुप, उपद्रवहरु त्था नियतकालिक संकटहरुको स्रोत रहनेछैन, बरु स्वयं उत्पादनको सबभनदा बढी शक्तिशाली उत्तोलक बन्नेछ ।

 सक्रिय सामाजिक शक्तिहरु हुबहु प्राकृतिक शक्तिहरुजस्तै काम गर्दछन् । जबसम्म हामी तिनीहरुलाई हामी तिनीहरु सदा अन्ध शक्तिहरुजस्तै बलपूर्वक र विनाशकारी ढंगले कार्य गर्दछन् । तर जब एकपक हामी तिनीहरुको कार्यविधि, दिशा तथा प्रभावहरुलाई जान्दछौं, तब तिनीहरुलाई अधिकाधिक आफ्नो इच्छाको अधीन बनाउँदै जानु र तिनीहरुद्वारा आफ्नो अभिष्टसम्म पुग्न स्वयं हामीमाथि निर्भर हुन्ुछ । यो कुरा वर्तमान कालका अत्यन्त शक्तिशाली उत्पादक शक्तिहरुको स्वरुप तथा चरित्रलाई बुझ्न हठपूर्वक इन्कार गर्दछौं । र यो बोध पस्ँजीवादी उत्पादन प्राणाली तथा त्यसका समर्थकहरुको स्वभावको विरुद्ध छ । तबसम्म यी  सत्यहरु हाम्रो बावजूद, हाम्रो विरुद्ध काम गरिरहन्छन्, तबसम्म तिनीहरु जस्तो कि हामीले माथि विस्तारपूर्वक बताइसकेका छौं हामीमाथि प्रभुत्व जमाइरहन्छन् । तर जब एकपटक तिनीहरुको स्वरुपलाई बुझिन्छ, तब नितीहरु एकसाथ मिलेर काम गर्ने उत्पादकहरुको हातमा मानिसहरुमाथि शासन गर्ने राक्षसी शक्तिहरुबाट मानिसहरुका तत्पर सेवकहरुमा रुपान्तरित हुनसक्दछन् । यो त्यसैप्रकारको अन्तर हो, जुन आँधीको वेला आकाशमा चम्किने बिजुली र तार प्रणाली तथा भोल्टीय आर्कमा मानिसको आदेशअन्तर्गत काम गर्ने बिजुलीमा हुन्छ । यो त्यही अन्तर हो, जुन घरहरुमा लागेको आगो र मानिसको सेवा गर्ने आगोमा हुन्छ । जब वर्तमानकालीन उत्पादक शक्तिहरुको वास्तविक स्वरुपलाई अन्ततः स्वीकार गरिन्छ, तब उत्पादनको सामाजिक अराजकता समाप्त हुन्छ र त्यसको स्थापनमा समाजका तथा प्रत्येक व्यक्तिका आवश्यकताहरु अनुसार एउटा निश्चित योजनाका आधारमा उत्पादनको समाकि नियमन हुनलाग्दछ । तब अधिकारणको पूँजीवादी प्रणाली रहँदैन, जसमा पैदावारले पहिले पैदा गर्नेलाई र त्यसपछि अधिकरण गर्नेलाई पनि आफ्नो दास बनाउँदछ । बरु त्यसको स्थानमा पैदावारको अधिकरणको त्यो प्रणाली कायम हुन्छ , जुन उत्पादनका आधुनिक स्वरुपमा आधारित हुन्छ । एकातिर उत्पादनलाई जारी राख्न तथा त्यसको विस्तार गर्नको लागि प्रत्यक्ष सामाजिक अधिकरण हुन्छ र अर्कोतिर जीवन निर्वाह तथा आनन्द प्राप्तिको उद्देश्यले प्रत्यक्ष व्यक्तिगत अधिकरण हुन्छ ।

पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीले जहाँ आवादीको अधिकांश भागलाई अधिकाधिक पूर्ण रुपमा सर्वहारा बनाउँदै जान्छ । त्यहाँ त्यसले त्यो शक्तिलाई पनि पैदा गर्दछ, जसलाई स्वयं विनाशबाट बच्नको लागि यो क्रान्तिलाई पूरा गर्नुपर्दछ । त्यो जहाँ उत्पादनको ती विशाल साधनहरुलाई, जसको समाजीकरण पहिले नै भइसकेको छ । उत्तरोत्तर राजकीय सम्पत्तिमा रुपमान्तरण गर्दै जान्छ । त्यहाँ त्यो स्वयंं यो क्रान्तिलाई पूरा गर्ने मार्ग देखाउँदै  जान्छ । सर्वहाराले राजनीतिक सत्तामाथि अधिकार गर्दछ र सबभन्दा पहिले उत्पादनका साधानहरुलाई राजकीय सम्पत्तिमा बदलिन्छ ।

तर यसो गरेर उसले सर्वहाराको रुपमा स्वयं आफूलाई समाप्त गरिदिन्छ । तमाम वर्गभेदहरु र वर्गविरोधहरुलाई मेटाइदिन्छ र राज्यको रुपमा राज्यको पनि अन्त गरिदिन्छ । अहिलेसम्म वर्गविरोधहरुमाथि आधारित समाजलाई राज्यको आवश्यकता हुन्थ्यो । अर्थात् त्यसलाई त्यसको उत्पादनका बाह्य परिस्थतिहरुलाई कायम राख्नको लागि त्यो विशिष्ट वर्गको संगठनको आवश्यकता हुन्थ्यो, जुन हरेक अलग कालमा शोषक वर्ग हुन्थ्यो । त्यसकारण खासगरी शाषित वर्गहरुलाई त्यस कालको विशिष्ट उत्पादन प्रणाली –दास प्रथा, भू–दास प्रथा र ज्यालादारी श्रम) को अनुरुप उत्पीडिनको परिस्थितिमा जबर्जस्त िकायम राख्नको लागि आवश्यकता हुन्थ्यो । राज्य पूरै समाजको अधिकृत प्रतिनिधि थियो । यो दृश्य एवं मूर्तरुपमा मानौं पूरा समाज संयुक्त रुपले साकार हुाजान्थ्यो । तर यो कुरा केवल त्यही हदसम्म सत्य हुन्थ्यो, जुन सहसम्म राज्य त्यो वर्गको राज्य हुन्थ्यो । प्राचीन कालमा दासहरुका स्वामी नागरिकहरुको राज्इ थियो । मध्ययुगमा सामन्ती प्रभूहरुको राज्य थियो र हाम्रो आफ्नो जमानामा पूँजीपति वर्गको राज्इ छ । जब राज्य अन्ततः पूरै समाजको सच्चा प्रतिनिधित्व बन्नजान्छ, तब त्यसले आफूलाई अनावश्यक बनाइदिन्छ । जब यस्तो कुनै वर्ग रहँदैन, जसलाई पराधीन बनाएर राख्ने आवश्यकता होस् । जब वर्ग शासन र उत्पादनको वर्तमान अराजकतामाथि आधारित व्यक्तिगत जीवन संग्राम र त्यसबाट पैदा हुने टक्करहरु र अत्याचारहरु समाप्त हुन्छन्, तब यस्तो कुनै चीज बच्दैन, जसदलाई दवाएर राख्नु आवश्यकता रहदैन । त्यो पहिलो कार्यद्वारा राज्यले आफूलाई वास्तवमा पूरै समाजको प्रतिनिधि बनाइदिन्छ , अर्थात् समाजको नाममा उत्पादनका साधनहरुलाई आफ्नो अधिकारमा लिनु । त्यो साथसाथै राज्यको रुपमा त्यसको आखिरी स्वतन्त्र कार्य हुन्छ । एक क्षेत्रपछि अर्को क्षेत्रमा सामाजिक सम्बन्धहरुमा राज्यको हस्तक्षेप अनावश्यक बन्दै आन्छ र त्यसपछि आफै समाप्त हुन्छ । व्यक्तिको शासनको स्थान वस्तुहरुको प्रबन्ध तथा उत्पादनको प्रक्रियाहरुको संचालनले ग्रहण गर्दछ । राज्यलाई निषेध गरिदैन त्यो आफै समाप्त हुन्छ । यसबाट हामी बुझ्न सक्दछौं कि ‘स्वतन्त्र जन–राज्य’ को कुराले कति मूल्य राख्दछ । प्रचारहकहरुद्वारा त्यसको उपयोग कति औतित्यपूर्ण छ र वैज्ञानिक दृष्टिकोणले त्यो कति अपर्याप्त सिद्ध हुन्छ । साथै हामी यो पनि देख्न साक्दछौं कि तथाकथित अराजकतावादीहरुको यो मागको के कूल्य छ कि राज्यलाई तुरुन्तै मेटाइदिनुपर्दछ ।

                जबदेखि इतिहासमा पूँजीवादी उत्पादन प्रणाली प्रकट भएको छ, तबदेखि प्रायः अनेक व्यक्तिहरु तथा पूरै समुदायले न्यूनाधिक अस्पष्टताका साथ भावी आदर्शको रुपमा यो सपना देख्दै आइरहेका छन् कि समाजले उत्पादनका समस्त साधनहरुमाथि अधिकार गर्नेछ । तर यो चीज केवल त्यसैवेला संभव हुन सक्दथ्यो, केवल त्यसैवेला ऐतिहासिक आवश्यकता बन्न सक्दथ्यो । जब यो सपनालाई साकार हुनको लागि आवश्यक वास्तविक परिस्थितिहरु उत्पन्न हुनजान्थे । अन्य प्रत्येक समाजिक प्रगतिजस्तै यो कुरा पनि यसरी व्यावहारिक बनेन कि मानिसहरुमा यो बोध पैदा हुनगयो कि वर्गहरुको अस्तित्व न्याय, समानता, आदिको विरुद्ध छ । वर्गहरुलाई खत्तम गर्ने इच्छा मात्रले होइन, बरु यो केही खास प्रकारका नयाँ आर्थिक परिस्थितिको फलस्वरुप व्यावहारिक बन्नमा सफल भयो । समाज शोषक वर्ग र शोषित वर्गमा बााडिनु, शासक वर्ग र उत्पीडक वर्गमा विभाजित हुनु या कुराको अनिवार्य परिणाम थियो कि पुरानो जमानामा उत्पादनको अपर्याप्त तथा सीमित विकास भएको थियो । जबसम्म समाजको कुल श्रमको केवल यति मात्र पैदावारभन्दा अलिकति मात्रा बढी हुन्छ वर त्यसकारण जबसम्म समाजका अधिकांश सदस्यहरुले आफ्नो सारा समय श्रक गर्नमा खर्च गर्नुपर्दछ । तबसम्म समाज अनिवार्य रुपले वर्गहरुमा विभाजित रहन्छ । यस्तो समाजको प्रबल बहुमत अनन्य रुपले श्रमबाट मुक्ति मिल्दछ र जसले समाजका सामाजिक कार्यहरुको रेखदेअ दर्गछ, जस्तो समाजको प्रबल बहुमत अनन्य रुपले श्रमको क्रीतदास बनिहरन्छ र त्यसको साथसाथै एउटा यस्तो वर्ग हुन्छ, जसलाई प्रत्यक्ष रुपमा उत्पादक श्रमबाट मुुक्ति मिल्दछ र जसले समाजका सामाजिक कार्यहरुको रेखदेख गर्दछ । जस्तो श्रमको संचालन, राजकाज, कानुन, विज्ञान, कला आदि । त्यसकारण वर्गविभाजनको तहमा वास्तवमा श्रमविभाजनको नियम हुन्छ । तर यसबाट यो कुराको मार्गमा कुनै अड्चन पैदा हुँदैन कि यो वर्गविभाजन बल तथा डकैती, धोकाधडी र जालसाजीद्वारा कार्यन्वित हुन्छ । यसबाट यो कुाराको मार्गमा कुनै कठिनाई पैदा हुँदैन कि शासक वर्गले एकपटक सत्ता हत्याइसकेपछि मजदूर वर्गको घाँटी रेटेर आफ्नो सत्तालाई मजबुत गर्दछ । र आफ्नो सामाजिक नेतृतवलाई जनताको शोषणमा रुपान्तरित गर्दछ ।

तर यदि यो आधारमा वर्गविभाजनको केही ऐतिहासिक औचित्य छ भने पनि त्यो केवल एउटा विशेष कालको लागि र केही खास प्रकारका समाजिक परिस्थितिहरुको लागि मात्र हुन्छ । वर्गविभजन उत्पादनको अपर्याप्ततामाथि आधारित थियो । आधुनिक उत्पादक शक्तिहरुको पूर्ण विकासले त्यसलाई सामाप्त गरिदिनेछ । र वास्तवमा समाजमा वर्गहरुको उन्मुलन हुनुभन्दा पहिले त्यो आवस्थासम्म ऐतिहासिक विकास हुनु आवश्यक छ, जसमा न केवल कुनै खास शासक वर्गको, बरु कुनै पनि प्रकारको शासन वर्गको र स्वयं वर्गभृदहरुको अस्तित्व एउटा व्यवहारातीत कालदोष बन्नजाओस् । त्यसकारण समाजमा वर्गहरुको उन्मुलन हुनुभन्दा पहिले उत्पादनको यति धेरै विकास हुनु आवश्यक छ कि समाजको कुनै एउटा विशेष वगैले उत्पादनका  साधनहरु तथा उत्पादित वस्तुहरुलाई अधिकारण गर्नु र त्यसको साथसाथै आनो राजनीतिक प्रभुत्व जमाउनु तथा संस्कृति एवं वौद्धिक नेतृत्वमाथि आ¥नो एकाधिकार कायमा गर्नु न केवल अनावश्यक होस्, बरु आधिएक, राजनीतिक तथा बौद्धिक विकासको मार्गमा बाधा बनोस् । यो अवस्था अब आएको छ । पूँजीपति वर्गको राजनीतिक तथा बौद्धिक टाटपल्टाइ स्वयं उसको लागि पनि अब कुनै गुप्त कुरा रहेको छैन । नियमित रुपले हरेक दश वर्षपछि पूँजीपति वर्गको आर्थिक संकट आउँदछ । संकटको समयमा हरेक पटक समाज स्वयं आनो उत्पादक शक्तिहरु तथा उत्पादित वस्तुहरुको भारमुनि निस्सासिन्छ । त्यसले नितीहरुको उपयोग गर्न सक्दैन र यो बेतुकी असंगतिको सामु विल्कुल लाचार हुनजान्छ कि उत्पादकहरुसँग उपयोग गर्नको लागि यसकारण केही र्छन कि समाजमा उपभोक्ताहरुको कमी छ । उत्पादनका साभनहरुको विस्तारक शक्तिले ती बन्धनहरुलाई तोड्दछ, जसमा पूँजीवादीउत्पादन प्रणालीले त्यसलाई जकडिराखेको थियो । यी बन्धनहरुबाट उत्पादन साधनहरुको मुक्त उत्पादक शक्तिहरुको अविराम तथा अधिकाधिक द्रुत विकासको र साथसाथै स्वयं उत्पादनको लगभग असीम विकासको एक मात्र शर्त हो । यति मात्र हैन उत्पादन साधनहरुको समाजीकृत अधिकरणले न केवल उत्पादनमाथि लागेका विद्यमान कृत्रिम प्रतिबन्धहरुलाई हटाउँदछ । बरु उत्पादक शक्तिहरु तथा उत्पादित वस्तुहरुको त्यो सरासर अपव्यय तथा विनाशलाई पनि समाप्त गरिदन्छि, जुन आजभोलि उत्पादनको अपरिहार्य सहभागी बनेका छन् र जुन संकटको समयमा आफ्नो चरम आवस्थामा पुग्दछन् । यसको अलावा उत्पादन साधनहरुको समाजीकृत अधिकरणले वर्तमान शासक वर्गहरु तथा तिनीहरुीका राजनीतिक प्रतिनिधिहरुको विवेकहीन फजूलखर्चलाई रोकिदिन्छ र यसप्रकार उत्पादन साधनहरु तथा उत्पादित वस्तुहरुको एउटा ठूलो राशिलाई पूरै समाजको लागि उपलब्ध गराइदिन्छ । सामाजिक उत्पादनद्वारा समाजको प्रत्येक सदस्यको लागि एउटा यस्तो जीवनको सुनिश्चित गरिदिन्छ, जुन न केवल भौतिक दृष्टिले पूर्णाया पर्याप्त हुनेछ तथा दिन–प्रतिदिन अधिक समृद्ध हुादै जानेछ । बरु जसबाट सबैले स्वतन्त्र विकास गर्न सक्नेछन्  तथा आफ्ना शारीरिक एवं मानसिक क्षमताहरुको स्वतन्त्र उपयोग गर्न सक्नेछन् । यसको आज पहिलो पटक संभावना पैदा भएको छ तर यसमा शंका छैन कि आज यसको संभावना विद्यमान छ ।

जब समाजले उत्पादन साधनहरुमाथि अधिकार गर्दछ, तब मालहरुको उत्पादन समाप्त हन्छ र त्यसका साथसाथै उत्पादन गर्नेहरुमाथि उत्पदनको प्रभुत्व पनि समाप्त हुन्छ । सामाजिक उत्पादनमा अराजकताको स्थान योजनाबद्ध सचेत संगठनले ग्रहण गर्दछ । तब व्यक्तिहरुले आ–आफ्नो अस्तित्वको लागि संघर्ष गर्नुपर्र्र्दैन । तब र खास अर्थमा मानिसले पहिलो पटक बाँकी पशुजगत्बाट आफूलाई अन्तिम रुपमा अलग गर्दछ र सिर्फ पाश्वविक अस्तित्वका परिस्थितिहरुलाई छोडेर वास्तविक मानव अस्तित्वमा परिस्थितिहरुमा प्रवेश गर्दछ । जीवनका ती समस्त परिस्थितिहरु जसबाट मानिसको पर्यावरण तयार हुन्छ र जुन अहिलेसम्म मानिसमाथि शासन गर्दै आइरहेको थिए । तिनीहरु अब मानिसको प्रभुत्व तथा नियन्त्रणअन्तर्गत आउादछन् र मानिस आफ्नो समाजिक संगठनको स्वयं मालिक बन्नुको कारण पहिलो पटक प्रकृतिको वास्तविक तथा सचेत स्वामी बन्दछ । अहिलेसम्म उसको आफ्ना सामाजिक कार्यहरुका नियमहरुले बाह्य प्राकृतिक नियमहरुको रुपमा उसमाथि शासन गर्दथे । अब ऊ स्वयंले तिनीहरुलाई पूर्णता बुझेर उपयोग गर्नेछ र तिनीहरुलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिनेछ । अहिलेसम्म मानिसको आफ्नो सामाजकि संगठनले प्रकृति र इतिहासद्वारा थोपरिएको एउटा अनिवार्य आवश्यकताको रुपमा मानिसको मुकाबिला गर्दथ्यो । अब त्यो स्वयं मानिसको स्वतन्त्र कार्यको परिणाम बन्नेछ । अहिलेसम्म जुन बाह्य वस्तुगत शक्तिहरु इतिहासमाथि शासन गर्दै आइरहेका थिए । तिनीहरु अब स्वयं मानिसको नियन्त्रणमा आउँदछन् । यही त्यो बिन्दू हो, जसको अगाडि मानिसको सचेततापूर्वक आफ्नो इतिहासको स्वयं निर्माण गर्नेछ । यही त्यो विन्दु हो, जसको अगाडि मानिसले जब कुनै सामाजिक कारण्हरुलाई गतिमान बनाउनेछ , तब तिनीहरुका मुख्यतः अझ निरन्तर बढ्दो मात्रामा अभिप्रेत परिणाम हुनेछन् । यो मानिसको आवश्यकताको संसारबाट स्वतन्त्रताको संसारमा छलांङ हुनेछ ।

ऐतिहासिक विकासको जुन रुपरेखा हामीले माथि दिएका छौं, त्यसको सारांश यो हो ः

१. मध्ययुगीन समाज– सानो आकारको व्यक्तिगत उत्पादन  । उत्पादनका साधनहरु व्यक्तिगत उपयोगको अनुरुप बनेका थिए । त्यसकारण तिनीहरु आदिम, भद्दा, सानातिना र कार्यक्षमतामा अत्यन्त सीमित थिए । उत्पादन सिधै उपयोगको लागि हुन्थ्यो । स्वयं उत्पादनको उपभोगको लागि या उसको सामन्ती स्वामीको लागि । केवल जहाँ त्यस उपभोगभन्दा बढी उत्पादनको एक भाग बच्न जान्थ्यो । त्यो अतिरिक्त उपज बिक्रिको लागि दिइन्थ्यो र विनिमयमा त्यसको प्रवेश हुन्थ्यो । यसकारण माल उत्पादन अझै आफ्नो शैशवावस्थामा नै थियो । तर पूरा समाजको उत्पादनको अराजकता बीज रुपमा अहिलेदेखि नै त्यसभित्र निहीत थियो ।

२. पुँजीवादी क्रान्ति¬–अद्योगको रुपान्तरण, पहिले साधारण सहयोग र त्यसपछि मेनुफैक्चर (कारखाना) द्वारा । अहिलेसम्म छरिएर रहेका उत्पादनका साधनहरु ठूला ठूला कारखानाहरुमा एकत्र हुनु । फलस्वरुप तिनीहरुको उत्पादनका व्यक्तिगत साधनहरुबाट सामाजिक साधानहरुमा रुपान्तरण । तर यो एउटा यस्तो रुपान्तरण हो, जसले समग्रमा विनिपयको रुपलाई प्रभावित गर्दैन । अधिकारणको पुरानो व्यवस्था लागु रहन्छ । पुँजीपतिको आविर्भाव हुन्छ ।

उत्पादनका साधनहरुको मालिकको हैसियतले उसले उपजको पनि अधिकरण गर्दछ र त्यसलाई मालको रुप दिन्छ । उत्पादन एउटा सामाजिक कार्य बन्नगएको छ । विनिमय र अधिकरण व्यक्तिगत कार्य, अलग–अलग व्यक्तिहरुकै कार्य रहिरहन्छन् । पुँजीपतिले व्यक्तिगत रुपमा सामाजिक उपजलाई अधिकरण गर्दछ । यही त्यो मौलिक अन्तर्विरोध हो, जसबाट अरु सब अन्तर्विरोधहरु उत्पन्न हुन्छन्, जसको चक्रमा हाम्रो वर्तमान समाज घुम्दछ र जसलाई आधुनिक उद्योगले उद्घाटित गर्दछ ।

(क) उत्पादकको उत्पादनका साधनहरुबाट विच्छेद । मजदूरको जिन्दगीभर ज्यालादारी श्रम गर्ने बाध्यता । सर्वहारा र पुँजीपति वर्गको विरोध ।

(ख) जुन नियमहरु अनुसार माल उत्पादन हुन्छ । तिनीहरुको बढ्दो प्रभुत्व तथा प्रभाव । अनियन्त्रित होड । अलग–अलग कारखानाहरुमा उत्पादनको सामाजिक संगठन र समग्र सामाजिक उत्पादनको अराजकतामा विरोध ।

(ग) एकातिर मेशिनहरुको विकास, जुन होडको कारण प्रत्येक कारखानादारको लागि अनिवार्य हुन जान्छ र जसको साथाथै मजदूरहरु निरन्तर बढ्दो संख्यामा विस्थापित हुन्छन् । औद्योगिक आरक्षित सेना । उत्पादनको असीम विस्तार । होड अन्तरगत यो पनि हर कारखानादारको लागि अनिवार्य बन्नजान्छ । दुवैतिर उत्पादन शक्तिहरुको अभूतपूर्व विकास, मागभन्दा बढी पूर्ति, अतिउत्पादन, बजार मालले भरिनु, हर दस¬–दस वर्षमा संकट, दुष्ट चक्र एकातिर, उत्पादनका साधनहरु र उपजको प्रचुरता र अर्कोतिर, जीवनको साधनहरुबाट बंचित बेकार मजदूरहरुको अधिकता । तर उत्पादन र सामाजिक समृद्धिका यी दुइृ उत्तोलकले एकसाथ काम गर्न पाउँदैनन् । विनभने पुँजीवादी उत्पादन–प्रणाली अन्तरगत उत्पादक शत्तिलहरु तबसम्म तिनीहरुलाइृ पुँजीको रुप दिइदैन । तर यो तिनीहरको अधिकाताकै कारण संभव हुन पाउँदैन । यो विरोधले एउटा निरर्थक हास्यास्पद रुप लिएको छ ः उत्पादन प्राणलीले विनिमयको रुपको विरुद्ध विद्रोह गर्दछ । पुँजीपति वर्ग स्वयं आफ्नो सामाजिक उत्पादक शक्तिहरुको प्रबन्ध गर्न आयोग्य ठहरिन जान्छ ।

(घ) उत्पादक शक्तिहरुको सामाजिक स्वरुपलाई आंशिक रुपमा स्वीकार गर्नको लागि पूँजीपतिहरु पनि बाध्य हुनुपर्छ । उत्पादन र संचारका ठूला–ठूला संस्थाहरु पहिले ज्वाइन्ट स्टक कम्पनीहरु (संयुक्त कम्पनीहरु), ट्रष्टहरु र फेरि अन्त्यमा फान्तु वर्ग बन्न गएको छ । त्यसका सबै सामाजिक कर्तव्यहरु अब तलबी कर्मचारीहरुद्वारा सम्पादित हुन्छन् ।

३. सर्वहारा क्रान्ति– विरोधहरुको समाधान । सर्वहारा वर्गले सार्वजनिक सत्तामाथि अधिकार कायम गर्दछ र त्यसद्वारा उत्पादनका ती समाजीकृत साधनहरुलाई, जुन पूँजीपति वर्गको हातबाट फुत्किन लागेका छन्, सार्वजनिक सम्पत्तिमा बदलिदिन्छ । उत्पादनका साधनहरुले अहिलेसम्म पूँजीको जुन रुप ग्रहण गरिराखेका थिए, त्यसलाई आफ्नो यो कार्यद्वारा सर्वहारा वर्गले नष्ट गरिदिन्छ र तिनीहरुको सामाजिक स्वरुपको विकासलाई पूर्णतया मुक्त गरिदिन्छ । अबदेखि एउटा पूर्वनिश्चित योजनाअनुसार सामाजिक उत्पादन संभव हुनजान्छ । उत्पादनको विकासले समाजका विभिन्न वर्गहरुको अस्तित्वलाई कालातीत बनाइदिन्छ ।  जब–जब सामाजिक उत्पादनबाट अराजकता गायब हुन्छ, तब राज्यको राजनीतिक प्रभुत्व पनि समाप्त हुँदै जान्छ । मानव अन्ततः सामाजिक संगठनको, आफ्नो पद्धतिको स्वामी बन्नजान्छ । यसको साथै ऊ प्रकृतिको शासक र स्वयं आफ्नो स्वामी बन्नजान्छ– स्वतन्त्र हुनजान्छ ।

सार्विक मुक्तिको यो कार्यलाई सम्पन्न गर्नु आधुनिक सर्वहाराको ऐतिहाकि कार्यभार हो । यो कार्यका ऐतिहासिक परिस्थितिहरुलाई र यसको स्वरुपलाई राम्रोसँग बुझ्नु र वर्तमान कालको उत्पीडित सर्वहारा वर्गलाई इतिहासले जुन महान कार्य सुम्पेको छ, त्यसका परिस्थितिहरु तथा त्यसकोे पूर्णज्ञान यो वर्गलाई गराउनु– यही सर्वहारा आन्दोलनको सैद्धान्तिक अभिव्यक्ति, वैज्ञानिक समाजवादको कार्य हो ।

समाप्त

Share this: