Six Note On Philosophy

विषय-बस्तु   

[१] दर्शन के हो ?

[२] ऐतिहासिक भौतिकवादको विकास-प्रक्रिया

[३] बदलिँदो बिश्व–दृष्टिकोण

[४] मानवकेन्द्रीत द्वन्द्ववाद

[५] दार्शनिक बहसका ‘कि नोट’

[६]मार्क्सवादी दर्शन र नेपाली समाज

[१] दर्शन हो के ? 

(१) दर्शनको परिभाषा

♦ दर्शन भनेको जीवन र जगतलाई हेर्ने, वुझ्ने र व्याख्या गर्ने दृष्ट्रिकोण हो । प्रकृति र मानव समाजको भित्री आखा हो । 

♦ यही आखाले हरेक वस्तुलाई हेर्ने, जाच्ने, वुभ्ने र सोही अनुरुप आफ्नो धारणा र जीवन व्यवहार निर्धारण गर्दछ ।

♦ माक्र्सका शव्दमाः ‘हरेक साचो दर्शन आफ्नो समयको वौद्धिक सारतत्व र संस्कृतिको जीवन्त आत्मा हो ।’

• “दर्शन सत्य सम्वन्धी दृष्टिकोण (vision of truth) हो ।”-प्लेटो

• “दर्शनशास्त्र विज्ञान र धर्मशास्त्र बीचको विषय हो ।”-ब्रट्राण्ड रसेल

• “दर्शनशास्त्र जगतको विषयवोध गर्ने मानव प्रयाश हो ।”-स.राधाकृष्णन्

• “दर्शनशास्त्र चिन्तन पद्दति मात्र नभै जीवन पद्दति पनि हो ।” -हिरियन्ना

• “प्रत्येक दर्शनले एक विश्वदृष्टिकोण अभिव्यक्त गर्दछ ।”-मोरिस कन्फोर्थ

• “हरेक सच्चा दर्शन आनो युगको उच्चतम बौद्धिक सारतत्व हो ।”-कार्ल मार्क्स

(२) दर्शन शव्दको उत्पती (Origination of Philosophy)

ग्रीक भाषाको philos र Sophia (प्रेम र विवेक) वाट अंग्रेजीमा philosophy हुदै दर्शन शव्दको व्युत्पती भएको देखिन्छ ।

♦ मानव दर्शन करिव पच्चीस सय देखि तिन हजार वर्ष अघि युनानवाट प्रारम्भ भएको हो ।

♦दर्शन शव्दको प्रथम प्रयोगकर्ता पाइथागोरस हुन भने आदर्शवादी दर्शनको जन्मदाता प्लेटो हुन ।

♦थेल्स प्रथम प्रकृतिवादी युनानी दार्शनिक थिए । यस अन्तरगत हेराक्लिट्स, पाइथागोरस र डेमोक्रेट्स लगायतका दार्शनिकहरु पर्दछ ।

♦ हेगेल आध्यात्मवादमा आधारित द्वन्दवादी दर्शनिक थिए भने फायरवाख अधिभूतवादी भौतिकवादी थिए ।

♦ माक्र्स भन्दा अघि थोमस मेन्जर, थोमस मोर, सेन्ट साइमन, चाल्र्स फुरिए र रोवोर्ट ओवेन लगायतकाहरु काल्पनिक समाजवादी र मानवतावादी दार्शनिकहरु थिए ।

♦ जर्मन शाष्त्रीय दार्शनिक हेगेल र फायरवाखको एकलकाटे द्वन्दवाद र भौतिकवादलाई फ्युजन गरेर कार्ल माक्र्सले द्वन्दात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादको अन्वेशण गर्नु भयो ।

♦ वहाले दर्शनको वर्गीय सार्वभौमिकता अन्वेशण गर्नु भयो । ऐतिहासिक द्वन्दात्मक भौतिकवाद सर्वहारा वर्गीय दर्शन हो । यो माक्र्सवादी विश्वदृष्ट्रिकोण हो ।

(३) दर्शनको क्षेत्रः(Scope of Philosophy)

♦ जीवन र जगतको अन्तरसम्वन्ध, पदार्थ र चेतनाको अन्तरसम्वन्ध, प्रकृति र समाजलाई सञ्चालन गर्ने चालक नियमहरुको अध्ययननै यसको क्षेत्र हो ।

♦ प्रकृति र मानव समाज एवं चिन्तनका अभिनियमहरु, पदार्थ र चेतना विचको अन्तरसम्वन्धका क्षेत्रहरु र सत्य वा वास्तविकताको ज्ञान एवं जीवन र जगतको विकास वा परिवर्तनका नियमहरुको समग्र पक्षनै दर्शनको क्षेत्र भित्र पर्दछ ।

(४ ) दर्शनको भूमिकाः(Role of Philosophy)

♦ मानिसलाई सा“चो कुरा वुझ्न, सही दृष्ट्रिकोण वा धारणा निर्माण गर्न, मानव समाज रुपान्तरणको लागि मार्गदर्शन गर्न, चिन्तनका आम नियमहरु लागु गर्न, पदार्थ र चेतनाको अन्तरसम्वन्धको अध्ययन गर्न र समाजको वास्तविकता वोध गर्न दर्शनको महत्वपूर्ण भूमिका रहेकोछ ।

♦ सर्वहारा वर्गीय दर्शनले संसारलाई वुझ्न र वदल्न संभव वनाएकोछ ।

(५ ) दर्शनका मौलिक सवालहरुः(Fundamental Principles of the Philosophy)

♦ चिन्तन र सत्ताको सम्वन्धको प्रश्न दर्शनशाष्त्रको मौलिक प्रश्न हो ।

♦ पदार्थ र चेतना मध्ये कुन प्राथमिक हो भन्ने कुराको वकालत गर्दछ ।

♦विश्व वोधगम्य कि अज्ञेय छ भनेर निश्कर्षमा पुग्दछ ।

♦ भौतिक अस्तित्व वा जगत र चेतना वा इश्वरको विचको सम्वन्ध निरुपण गर्दछ ।

♦ भौतिकवादीहरुले पदार्थलाई प्राथमिक, अनादि र अनन्त हुनुको साथै यसैवाट चेतनाको जन्म हुने सच्चाईलाई पेश गर्दछन् । संसार वोधगम्य भएको वकालत गर्दछ ।

♦ आदर्शवादीहरु यसको विरोध गर्दछन् ।

(६ ) दार्शनिक सिद्धान्तहरुः(Philosophical Theories)

♦ दर्शनमा आदर्शवादी र भौतिकवादी सिद्धान्त रहेकोछ ।

(क) आदर्शवादी वा आध्यात्मवादी दर्शनः– विश्व व्रम्हाण्ड ईश्वर, परमात्मा वा अदृश्य शक्तिवाट पैदा भएको, चेतना वा आत्मालाई सृष्टीको आदितत्व तथा पदार्थको अस्तित्व निर्धारक स्विकार गर्ने साथै संसारलाई वुझ्न नसकिने र अपरम्पार ठान्ने दर्शननै आध्यात्मवादी दर्शन हो ।

(ख) भौतिकवादी दर्शनः– पदार्थलाई सृष्टीको आदितत्व तथा चेतनालाई पदार्थको विशिष्ट गुण मान्ने अनि संसारलाई वुझ्न, विश्लेषण गर्न र वदल्न सकिन्छ भन्ने दर्शननै भौतिकवादी दर्शन हो ।

आदर्शवाद

१, चेतना  प्राथमिक, चेतनाले स्वयम अस्तित्व निर्धारण गर्दछ ।

२, संसार अज्ञेय छ |

३, ईश्वर सर्बशक्तिमान, निराकार, नित्य, अविनाशी र सर्वव्यापि छन् ।

४, ज्ञान ईश्वरवाट प्राप्त हुन्छ ।

५, मानव संसार ईश्वरको रचना हो ।

६, आत्मा अमर रहन्छ, जीवनको पूर्व जन्म र पुनरजन्म हुन्छ ।

७, धर्मशास्त्रमा लेखिएका कुराहरु सत्य हुन ।

८, प्रतिक्रियावादी वर्गको हित र पक्षपोषण गर्दछ ।

भौतिकवाद

१, पदार्थ पहिलो वा प्राथमिक, पदार्थवाट चेतनाको निर्धारण वॉ विकास हुन्छ ।

२, संसार वोधगम्य वा ज्ञेय छ ।

३, ईश्वर कल्पना हो । आलौकिक र अदृश्य शक्ति छैन ।

४, ज्ञान को श्रोत व्यवहार हो ।  

५ समाज वस्तुगत जगतको विकासको परिणाम हो ।

६, यसले विज्ञानमा विस्वास गर्दछ ।

७, पूर्व जन्म र पुनरजन्म हुदैन ।

८,सर्वहारा वर्गको हितको प्रतिनिधित्व र पक्षपोषण गर्दछ ।

२, द्वन्दात्मक भौतिकवाद( Dialectical Materialism)

(१) परिभाषाः(Definition)

♦ जीवन र जगतलाई द्वन्दवादी ढंगले हेर्ने, वझ्ने र व्याख्या गर्ने साथै परिवर्तनको वाटो देखाउने सर्वहारा वर्गीय दर्शननै द्वन्दात्मक भौतिकवाद हो ।

♦ यो प्रकृति, जीवन, समाज र चिन्तनको सञ्चालन र विकासका सामान्य वा चालक नियमहरुको द्वन्दवादी ढंगले अध्ययन गर्ने पद्धती हो ।

♦संघर्ष, एकता, संघर्ष र पुन नया आधारमा रुपान्तरण सहितको एकता द्वन्दवादको सार हो ।

♦ लेनीनले ‘द्वन्दवाद विपरित तत्वहरुको एकताको सिद्धान्त हो’ भन्नु भएकोछ ।

(२) आदर्शवाद र भौतिकवादः(Idealism and Materialism)

(क) आदर्शवादः– आदर्शवादले जगत र इश्वरको सम्वन्धलाई निरुपण गर्दै ईश्वरलाई आदितत्व र प्रधान ठान्दछ । सारा वस्तुहरु चेतना, विचार र ईश्वरको उपज स्विकार गर्दै अपरम्पार ठान्दछ । आदर्शवादी दर्शनमा वस्तुनिष्ठ र आत्मनिष्ठ गरि दुई शाखाहरु छन ।

(ख) भौतिकवादः– भौतिकवादले वस्तु र चेतनाको सम्वन्ध निरुपण गर्दै वस्तुलाई प्राथमिक वा आदितत्व स्विकार गर्दै संसार वोधगम्य रहेको वकालत गर्दछ । वस्तुहरु अपरम्पार नभएर विज्ञानमा आधारित हुनुको साथै यसलाई वदल्न सकिने मत राख्दछ । भौतिकवादी दर्शनमा पनि स्वतःस्फुर्त, यान्त्रिक र द्वन्दात्मक भौतिकवाद गरि तिन शाखाहरु छन ।

(३) द्वन्दवादी र अधिभूतवादी पद्धतीः(Dialectical and Metaphysical Methodology)

♦ मानव समाजको विकास प्रक्रिया र त्यसका नियमहरुको अध्ययन गर्ने चिन्तन प्रणालीलाई दर्शनशाष्त्रको पद्धती भनिन्छ । यसमा विशेष गरेर द्वन्दवाद र अधिभूतवाद जस्ता दुइ पद्धती पर्दछ ।

(क) द्वन्दवादः– कुनैपनि वस्तु भित्रको संघर्ष अर्थात गति र अन्तरविरोधको अध्ययन गर्ने पद्धतीनै द्वन्दवाद हो । विपरित तत्वहरुको एकताको नियम र वस्तुको परिवर्तनमा आन्तरिक पक्ष निर्णायक हुने मान्यतानै द्वन्दवाद हो । यो वस्तुको अस्तित्व, त्यसमा निहीत नया र पुरानो, जीवनशील र मरणशील, स्थीर र गतिशील एवं निषेधको निषेध नियम जस्ता विरोधी पक्षहरु विचको संघर्षमा आधारित हुन्छ ।

(ख) अधिभूतवादः– हरेक वस्तुलाई स्थीर, असंवद्ध, विपरितहरुको एकत्वको नियमलाई अस्विकार गर्नु, वस्तुको परिवर्तनमा वाहय कारणलाई निर्णायक ठान्नु, एकपक्षीय, यान्त्रिक गति र मात्रात्मक विकासको पक्षपोषण गर्नुनै अधिभूतवादी दर्शन हो । यसले विपरितहरुको एकत्वलाई स्विकार गर्दैन । यो अंश र समग्रका विचमा एकरुपता र ती एक आपसमा वदलीन्छ भन्ने कुरालाई अस्विकार गर्ने द्वन्दवाद विरोधी दर्शन हो ।

अधिभुतवाद

१, पदार्थ अपरिर्वतनिय छ । प्रकृति, जीवन, समाज र चिन्तनमा प्रगति एवं परिवर्तन हुदैन ।

२, चेतनाले पदार्थको निर्धारण गर्दछ ।

३, संसार अलौकिक वा वाहिय संसारको कारण चल्छ ।

४,संसारका सवै वस्तु र घटनाहरु पृथक पृथक, असम्वद्ध, स्वतन्त्र र एकपक्षीय हुन्छन ।

५, मात्रात्मक सुधारको मात्र वकालत गर्दछ ।

६, पदार्थको गति वृताकार हुन्छ ।

द्वन्दवाद

१, प्रकृति समाज र चिनतन निरन्तर गतिमान परिवर्तनिय विकासवान हुन्छ ।

२, पदार्थले चेतनाको निर्धारण गर्दछ । चेतनाले पदार्थमा प्रभाव पार्दछ ।

३, अन्तरविरोधको कारण गतिको श्रोत स्वयम् वस्तु वा घटना भित्र हुन्छ ।

४, वस्तु वा घटनाहरु एक अर्कामा सम्वद्ध वा अन्र्तम्वन्धित हुन्छन् ।

५, परिवर्तन मात्रात्मक वाट गुणात्मक तर्फ अघी वढदछ ।

६ पदार्थको गति आरोही हुन्छ ।

(ग) सारसंग्रहवाद (Electicism) द्वन्दवाद र अधिभूतवादका केही पक्षहरु मिसाइएको अवसरवादी दर्शननै सारसंग्रहवादी दर्शन हो । यो माक्र्सवाद विरोधी टिपनटापने दर्शन हो ।

(४) पदार्थ, गति र चेतनाः(ःMatter, Motion and Sense)

(क) पदार्थः– पदार्थ मानव चिन्तन र चेतना भन्दा पहिला देखिनै अस्तित्वमा रहेको हुन्छ । पृथ्वी, परमाणु, प्रकाश, प्रकृति, समाज, मानव, पशुपक्षी, पूजीवाद र समाजवाद आदि पदार्थका विभिन्न रुपहरु हुन । भौतिकवादले भौतिक पदार्थलाई विश्वको प्राथमिक तत्व स्विकार गर्दछ ।

(ख) गतिः– द्वन्दवादले पदार्थ गतिद्वारा अस्तित्वमा रहने पक्षको वकालत गर्दछ । गति नभएको पदार्थ हुनसक्दैन । पदार्थमा उर्जा हुन्छ अनि उर्जामा गति हुन्छ । पुरानोको अन्त, नयाको उत्पति र मानव चिन्तन सवै आफ्नो ठाउमा परिवर्तन र गतिकै रुप हुन । गति पदार्थको जीवन र विद्यमान अन्तरविरोधको रुप हो ।

(ग) चेतनाः– चेतना पदार्थ र गतिको योगवाट पैदा हुने प्रवर्ग हो । विश्व व्रम्हाण्डमा सर्वप्रथमतः पदार्थ अस्तित्वमा थिए । पदार्थलाई जीवन्तता दिन गति अनिवार्य भयो । पदार्थ र गतिको योगमा कुनै पनि वस्तु प्रति वन्ने धारणा नै चेतना हो । चेतना पदार्थका गतिको सर्वोच्च रुप हो ।

(५) द्वन्दवादका तिन नियमहरुः(Three Law of Dialecticism)

(क) विपरित तत्वहरु विच एकता र संघर्षः– विपरितहरुको एकत्वनै द्वन्दवादको आधारभूत नियम हो । यो नियम अनुसार हरेक वस्तुमा दुइ अन्तरविरोधपूर्ण पक्षहरु हुन्छन र एकआपसमा लडछन् । आफ्नै अस्तित्वको लागि एक अर्कामा निर्भर हुन्छन् साथै दुवै पक्षहरु गतिशील र सजीव हुन्छन् अनि कुनै खास अवस्थामा एक अर्कोमा वदलीन्छन् ।

(ख) मात्राको गुणमा परिवर्तनः– परस्पर विरोधी पहलुहरु विचको संघर्षले मात्रात्मक र गुणात्मक परिवर्तनलाई संभव तुल्याउछ । क्रमिक विकास मात्र हुनु यसको स्वरुप र गुणमा कुनै फरक नदेखिनु मात्रात्मक परिवर्तन हो । वस्तुको स्वरुप र गुणमै फरक देखिनु गुणात्मक परिवर्तन हो । द्वन्दवादले मात्रात्मक हुदै गुणात्मक परिवर्तनको वकालत गर्दछ ।

(ग) निषेधको निषेधः– कुनै एउटा वस्तुलाई निषेध गरि अर्को वस्तु अस्तित्वमा आउने प्रक्रियालाई निषेधको निषेध नियम भनिन्छ । द्वन्दवादी नियममा हेर्दा उस्तै देखिए पनि पछिल्लो वस्तु गुणात्मक रुपमै फरक हुन्छ । आदिम साम्यवादलाई दासयुगले, दासयुगलाई सामन्तवादले, सामन्तवादलाई पूजीवादले अनि पूजीवादलाई समाजवादले निषेध गर्नु निषेधको द्वन्दवादी नियमनै हो ।

(६) द्वन्दवादका प्रमुख प्रवर्गहरु ( Main Categories of Dialectics)

(क) दिक र कालः– दिक भनेको पदार्थले ओगटने ठाउ हो भने काल भनेको पदार्थको निश्चीत अवधी हो । यसवाट भौतिक पदार्थहरु निश्चीत ठाउ र निश्चीत समयावधीमा हुन्छन भन्ने थाहा हुन्छ । पदार्थको अस्तित्वको लागि दिक र काल अपरिहार्य पक्ष हो ।

(ख) सम्पूर्ण र अंशः– द्वन्दवादले अंश र समग्रको विचमा द्वन्दात्मक सम्वन्धलाई स्विकार गर्दछ । अंश अंशद्वारानै सम्पूर्ण वन्ने तथा समग्रको अधिनस्त अंश रहनु द्वन्दवाद हो । समग्र र अंशको वैज्ञानिक संयोजननै द्वन्दात्मक सिद्धान्त हो ।

(ग) आवश्यक्ता र स्व्तन्त्रताः– यी दुवै एक अर्कामा अभिन्न रुपले जोडिएका द्वन्दात्मक पक्षहरु हुन । क्रान्तिको नियमहरु वुझ्नु आवश्यक्ता हो भने क्रान्तिमा संलग्न हुनु स्वतन्त्रता हो । लेनीन भन्नुहुन्छः ‘प्रकृतिको आवश्यक्ता प्राथमिक र मान्छेको इच्छा वा संकल्प सहायक हो ।’ यसमा समाजको आवश्यक्ता पहिलो र मान्छेको इच्छा वा स्वतन्त्रता द्वितीय हुन्छ ।

(घ) कारण र कार्यः– द्वन्दवादले कारण र कार्यलाई अन्तरसम्वन्धित पहलु स्विकार गर्दछ । यसले कार्य हुन कारणको आवश्यक्तालाई अनिवार्य ठान्दछ । पूजीवादलाई खतम गरि समाजवाद स्थापित गर्नु कार्य हो । यसको लागि पूजीपती र सर्वहारा वर्ग विच अन्तरविरोध चर्कदै जानु कारण हो ।

(ङ) यथार्थ र संभावनाः– यो द्वन्दवादको महत्वपूर्ण प्रवर्ग हो । हेगेलको अनुसारः ‘संभावनाले आफुलाई वास्तविकतासग जोडेको हुन्छ ।’ वादल लाग्नु संभावना र पानी पर्नु यथार्थ हो । क्रान्तिको दौरानमा सर्वहारा वर्ग सत्तामा जाने संभावना हुन्छ भने क्रान्ति विजय पछि त्यो संभावना वास्तविकतामा परिणत हुन्छ ।

(च) सार र रुपः– सार र रुपको विचमा एकरुपता र अन्तरविरोध हुनुनै द्वन्दवाद हो । यसमा सार निर्णायक र रुप सहायक हुन्छ । सारतत्व र दृश्यहरु विच द्वन्दात्मक सम्वन्ध हुन्छ । दुवैको वैज्ञानिक संयोजन गर्न सक्नुनै द्वन्दवादी प्रवर्गको विशेषता हो ।

(छ) सामन्य र विशिष्टः– यो द्वन्दात्मक भौतिकवादी सिद्धान्त हो । यसले सामन्य वा वैयक्तिक वाट विशिष्ट हुदै सार्वभौम सिद्धान्त निर्माण हुने तथ्यको वकालत गर्दछ । उदाहरणको लागि माक्र्सको साम्यवादी विचार शुरुमा वैयक्तिक वा सामन्य थियो । त्यो क्रमशः युरोपमा फैलिएर विशिष्ट मोडमा पुग्यो र अन्तमा संसारै भरी सार्वभौम वन्न पुग्यो ।

(ज) सापेक्ष र निरपेक्षः– द्वन्दवादले वस्तुमा रहेको सापेक्षता र निरपेक्षताको द्वन्दात्मक सार्वभौमिकतालाई स्विकार गर्दछ । उदाहरणको लागि सर्वहारा वर्गीय क्रान्तिमा जातीय मुद्धा सापेक्ष र वर्गीय मुद्धा निरपेक्ष हुन्छ । यही अन्तरविरोधी प्रवर्गहरुको वैज्ञानिक संयोजन गर्नुनै द्वन्दवाद हो ।

(झ) संश्लेषण र विश्लेषणः– द्वन्दवादी भाषामा विश्लेषण भनेको कुनै वस्तुको व्याख्या गर्नु र संस्लेषण भनेको त्यसलाई वदल्नु हो । अंश अंशमा विभाजित गर्नु विश्लेषण र त्यसलाई समग्रतामा जोडनु संस्लेषण हो । एंगेल्स भन्नु हुन्छः ‘विना विश्लेषण संश्लेषण हुन सक्दैन ।’ यो एक अर्काको परिपूरक हुन्छ ।

३, ऐतिहासिक भौतिकवाद(Historical Materialism)

(१) परिभाषा (Definition)

ऐतिहासिक भौतिकवाद भनेको समाज विकासका सामन्य नियमहरुको विज्ञान हो । यो समाजलाई भौतिकवादी ढंगले हेर्ने, वुझ्ने, व्याख्या गर्ने र वदल्नको निम्ती मार्गनिर्देश गर्ने मालेमावादी विश्वदृष्ट्रिकोण हो । द्वन्दात्मक भौतिकवादी आधारमा समाजलाई अध्ययन र विश्लेषण गर्ने मानव दर्शनलाई ऐतिहासिक भौतिकवाद भनिन्छ । मानव समाज र त्यसका विकासका ऐतिहासिक नियमहरुको अध्ययन गर्ने वैज्ञानिक पद्धतीनै ऐतिहासिक भौतिकवाद हो । यो माक्र्सवादी दर्शन हो ।

माक्र्सले इतिहासका निर्माता जनता हुन, श्रमनै भौतिक उत्पादनको मूल्य हो र मानव इतिहास वर्गसंघर्षको इतिहास हो भनेर पुष्टि गर्नुभयो ।

(२) मानव समाज र इतिहासका श्रोतहरु (Humane Society and sources of the History)

♦ पदार्थनै मानव समाज र इतिहासका आदितत्व हुन ।

♦ भौतिक जीवनको समग्र उत्पादन पद्धतीनै मानव समाज वा इतिहासको श्रोतहरु हुन ।

♦ आम सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक र वौद्धिक प्रक्रियाहरुको कुल योगनै इतिहासका श्रोतहरु हुन । (३) समाज विकासका मुलभूत नियमहरुः(Fundamental Law of Social Development)

♦ पहिलो, समाज विकासका ऐतिहासिक प्रक्रियालाई अभिव्यत गर्ने नियमहरु मध्य विपरितहरुको एकरुपताको नियम हो । यो समग्र ऐतिहासिक प्रक्रिया, विशिष्ट समाज व्यवस्था र चिन्तन सवै क्षेत्रमा सार्वभौम रुपमा क्रियाशील हुन्छ ।

♦दोस्रो, सामाजिक सत्ता र सामाजिक चेतनाको एकरुपताको नियम, उत्पादन शक्ति र उत्पादन सम्वन्धको एकरुपताको नियम तथा आधार र अधिरचनाको एकरुपताको नियम समाज विकासका नियमहरु हुन ।

♦ तेस्रो, नियम भनेको वर्गसंघर्षको नियम हो । यो नियम सवै वर्गसमाजमा सार्वभौम रुपमा लागु हुन्छ । पू“जीवादी समाजलाई ध्वस्त गरी समाजवादी समाज स्थापनाको लागि वर्गसंघर्षको विकल्प छैन । यो माक्र्सवादी समाज विकासको नियम हो ।

(४) उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्वन्धः(Production power and Relation)

♦ उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्वन्ध विच द्वन्दात्मक सम्वन्ध रहेको हुन्छ ।

♦ उत्पादक शक्तिः– भौतिक वस्तुको उत्पादन गर्दा मानिसले प्रकृतिसग सम्वन्ध कायम गर्दै त्यसलाई वुझ्ने र रुपान्तरण गर्ने शक्तिलाई उत्पादक शक्ति भनिन्छ । यसमा मानव श्रम, श्रमका विषय र श्रमको औजारको कुल योगलाई श्रमशक्ति भनिन्छ । यसमा मानव श्रमनै निर्णायक हुन्छ ।

♦ उत्पादन सम्वन्धः– उत्पादनको प्रक्रियामा मानिसहरुको विचको पारस्पारिक सम्वन्धलाई उत्पादन सम्वन्ध भनिन्छ । यसमा स्वामित्वको स्वरुप, उत्पादनमा मान्छेको भूमिका र तिनीहरुको आपसी सम्वन्ध र उत्पादनको वितरणको स्वरुप जस्ता तिन पक्षहरु हुन्छन् । यसमध्य स्वामित्व सवैभन्दा निर्णायक सवाल हो । पूजीवादी र समाजवादी उत्पादन सम्वन्ध आदि…..।

(५) आधार र अधिरचनाः(Base and Superstructure)

♦ यी दुवै प्रवर्गहरु विच पनि द्वन्दात्मक सम्वन्ध रहेको हुन्छ ।

♦ आधारः– माक्र्स भन्नुहुन्छः ‘यी उत्पादन सम्वन्धहरुको कुल योगनै समाजको आर्थिक ढाचा र असली आधार हो ।’ अर्थात उत्पादन सम्वन्धको समग्रतालाई आर्थिक आधार भनिन्छ । आर्थिक आधार र उपरिसंरचनामा आधार प्रधान हुन्छ । यद्यपी यिनीहरु विच द्वन्दात्मक सम्वन्ध रहेको हुन्छ ।

♦ अधिरचनाः– अधिरचना भनेको सरकार, सत्ता, कानुनी तथा राजनीतिक व्यवस्था, दर्शन, राजनीति, नैतिकता र कला जस्ता विचारधारात्मक रुपहरु पर्दछ । यही आर्थिक आधार अनुरुपनै उपरिसंरचनाहरुको विकास हुन्छ । यसकारण पनि यी दुवै पक्षहरुविच अन्योन्याश्रित सम्वन्ध रहेको स्पष्ट हुन्छ । आधार अनुरुप उपरिसंरचना नवने संघर्ष अनिवार्य हुन्छ ।

(६) वर्ग, वर्गसंघर्ष र राज्य र क्रान्तिः(Class, Class–struggle, State and Revolution)

♦ यी अवधारणाहरु परस्पर अन्तरसम्वन्धित रहेका छन ।

♦ वर्गः– लेनीनको शव्दमा ‘वर्ग भनेको एउटा समुह सामाजिक अर्थव्यवस्थाको निश्चित पद्धतीमा आफ्नो स्थानको भिन्नताको कारण अर्को समुहको श्रमलाई हातपार्ने गर्दछ ।’ उत्पादनका साधनहरुको स्वामित्व र नियन्त्रणवाटनै मानव समाज वर्गहरुमा विभक्त भए । एउटा वर्गले अर्को वर्गलाई शोषण र विभेद गर्नेक्रममानै वर्गको जन्म भएको हो । जस्तै दास र दास मालिक आदि ।

♦ वर्गसंघर्षः– वर्ग–अन्तरविरोधपूर्ण समाजमा वर्गसंघष अनिवार्य हुन्छ । यसको निर्धारण भौतिक जीवनका परिस्थितिहरु, उत्पादनका साधनहरु माथिको स्वामित्व, वितरण र सम्वन्धसग गासीएको हुन्छ । राज्यसत्ता विरुद्ध सैद्धान्ति, राजनीतिक र आर्थिक संघर्ष गर्नुनै वर्गसंघर्ष हो । माक्र्सवादी वर्गसंघर्ष सर्वहारा अधिनायकत्व सुनिश्चीत नभएसम्म जारी रहन्छ ।

♦ राज्यसत्ताः– व्यक्तिगत सम्पतीनै वर्ग, वर्गसंघर्ष र राज्यसत्ताको उत्पतीको कारण हो । जीवनको भौतिक तथा आर्थिक परिस्थितिले व्यक्तिगत सम्पति सम्वन्धलाई ध्वस्त पारेपछि मात्र राज्यसत्ताको अन्त हुन्छ । राज्यसत्ता भनेको एउटा वर्गले अर्को वर्गलाई दमन गर्ने निकाय हो । राज्यसत्ता वर्गीय हुनुको साथै सर्वहारा राज्यसत्ता न्यायपूर्ण र वुर्जुवा राज्यसत्ता अन्यायपूर्ण हुन्छ ।

♦ क्रान्तिः– कुनैपनि वस्तुको गुणात्मक परिवर्तननै क्रान्ति हो । वर्गीय राज्यसत्ता शसष्त्र शक्तिमा अडेको हुन्छ । यस विरुद्ध क्रान्ति गर्नको लागि वलप्रयोग अनिवार्य हुन्छ । सशष्त्र क्रान्तिनै समाजवादी समाजको जन्मदाता हो । पूजीवादी राज्यसत्ता अधिनायकत्वको ठाउमा सर्वहारा राज्यसत्ता र अधिनायकत्व स्थापना गर्नुनै सर्वहारा क्रान्तिको मुख्य अभिभारा हो ।

(७) समाज विकासका चरणहरुः(Development Phases of the Society)

♦ उत्पादन पद्धतीको विकाससगै समाजको ऐतिहासिक विकासको प्रक्रिया अघि वढीरहन्छ ।

(क) आदिम साम्यवाद (Primitive Commune) यो चरणमा सामुहीक उत्पादन सम्वन्ध थियो । वन जंगलमा खोजेर उपलव्ध भएको खाद्यपदार्थहरु समानता र सामाजिक न्यायको आधारमा वितरण गरिन्थ्यो । व्यक्तिगत सम्पती नहुनाले त्यहा कुनै वर्गको अस्तित्व थिएन । प्रारम्भमा महिलाको नेत्रृत्व वा मात्रृसतात्मक प्रणाली थियो । यो गोत्र वा कम्युनमा आधारित थियो । यस युगका अन्त तिर निजी सम्पति आर्जन गर्ने प्रवृत्ती वढदै गयो साथै परिवारमा पुरुषको हैकम देखिन थाल्यो । आदिम साम्यवादी समाजको अन्त भयो ।

(ख) दासयुग (Slave Owning Society)आदिम साम्यवादी समाजलाई विस्थापन गर्दै दासयुगको जन्म भयो । योस“गै वर्गको पनि जन्म भयो । यसमा दास र दासमालिक विच वर्गीय अन्तरविरोध थियो । दासमालिकको उत्पादनको साधन तथा दासहरु माथि पूर्ण नियन्त्रण वा स्वामित्व थियो । रोमवाट प्रारम्भ भएको दासयुग पछि अन्यत्र पनि फैलियो । दासहरु माथि दासमालिकहरुले चरम वर्गीय शोषण र विभेद कायम राखे । यसपछि राज्यसत्ता अनिवार्य वन्न गयो । व्यक्तिगत सम्पतिको विकास, गाउ“ र शहर तथा भौतिक र मानसिक श्रमवीच अन्तरविरोध पैदा भयो ।

(ग) सामन्तवादी समाज (Feudalist Society) दासयुगलाई निशेध गर्दै यसैको गर्भवाट सामन्तवादी समाजको जन्म भयो । यसमा दासहरु भूदास दासमालिकहरु सामन्त वा जमीन्दार वर्गको रुपमा अस्तित्वमा आए । यसको मुल आर्थिक आधार भनेको सामन्त वर्गको स्वामित्वमा आधारित भूमिव्यवस्था हो । त्यसवेला सामन्तवादी उत्पादन पद्धती थियो । भूमिपती र किसानहरु विच प्रधान वर्ग अन्तरविरोध थियो । यस्तो समाजमा जिन्सी कुत, नगद कुत र वेठवेगारी जस्ता शोषणका रुपहरु थिए ।

(घ) पूजीवादी समाज (Capitalist Society) सामन्ती समाजको गर्भवाट पूजीवादी समाजको जन्म भयो । मेशीनहरुको आविष्कार पछि शुरु भएको औद्योगिक क्रान्तिले पूजीवादको जन्म भयो । यसपछि सामन्ती उत्पादन पद्धतीमा एकाएक पूजीवादी उत्पादन पद्धतीको विकास भयो । पूजीपती र मजदुर विच प्रधान अन्तरविरोध सृजना भयो । पू“जीवादमा माल उत्पादनमा जोड दिइयो । तर यो जनताको आवश्यक्ता भन्दा पनि पूजीपतीहरुको मुनाफाको लागि थियो । मजदुरको श्रमवाट पैदा भएको अतिरीक्त नाफालाई माक्र्सले अतिरीक्त मुल्यको संज्ञा दिनुभयो । यसमा पूजीपती र मजदुर विच वर्गसंघर्ष चलीरहन्छ ।

(ङ) समाजवादी समाज (Socialist Society) पूजीवादी समाजको गर्भवाट जन्मने समाजवादी समाजमा पनि पूजीपती र सर्वहारा वर्ग विचनै प्रधान अन्तरविरोध हुन्छ । वर्गसंघर्ष कायमै रहन्छ, तर राज्यसत्तामा सर्वहारा वर्गको नेत्रृत्व र अधिनायकत्व रहन्छ । वहुसंख्यक सर्वहारा वर्गले मुठ्ठीभर पूजीपतीहरु माथि नियन्त्रण गर्नुको साथै उत्पादनको साधनहरुको सामाजिकरण युद्धस्तरमा गरिन्छ । यो परिश्रमी र समस्त जनताको समाजवादी स्वामित्वमा आधारित हुन्छ । सामुहिक उत्पादन पद्धती हुन्छ । प्रत्येकले काम गर्नुपर्छ र काम अनुसारको माम यसको आधारभूत पक्ष हो । माक्र्सको शव्दमाः ‘समाजवादी समाज साम्यवादी समाजको पूर्ववेला हो ।’

(च) साम्यवादी समाज (Communist Society) समाजवादी समाजको उच्चतम र उन्नत रुपनै साम्यवादी समाज हो । साम्यवादमा सवैखाले वर्गअन्तरविरोधहरुको अन्त हुनेछ । राज्य, राज्यसत्ता, वर्ग र जातीहरु विलोप हुनेछ । यो वर्गविहीन, उत्पीडनविहीन र राज्यविहीन समाजव्यवस्था हो । व्यक्तिगत सम्पति, गाउ र शहर, शारिरिक र मानसिक श्रमको अन्त हुनेछ । ‘प्रत्येकसग उसको क्षमता अनुसार, प्रत्येकलाई उसको आवश्यक्ता अनुसार’ हुनेछ । साम्यवाद एक विश्व व्यवस्था हो ।

४, ज्ञान सिद्धान्त(Knowledge Theory)

(१) ज्ञान सिद्धान्तः

(क) परिभाषा (Definition)

♦ ज्ञान भनेको पदार्थ वा भौतिक जगतको मानव मष्तिष्क र ज्ञानेन्द्रीयहरुमा पर्ने प्रतिविम्व हो । कुनै पनि वस्तु जगतको विम्व मानव मष्तिष्कमा पुगेर वनेको चेतनाले उक्त वस्तु वा घटनाको अस्तित्व, गुण र सम्वन्धको वोध गर्दछ । यसैलाई ज्ञान भनिन्छ ।

♦ जीवन र जगतमा ज्ञान प्राप्त गर्ने तरिका र ज्ञान तथा व्यहारविचको अन्तरसम्वन्ध आदि विषयहरुको अध्ययन गर्ने दर्शनशाष्त्रको विशिष्ट शाखालाई ज्ञान सिद्धान्त भनिन्छ ।

♦ दुइखाले दर्शन भएजस्तै ज्ञान सिद्धान्त पनि सोही अनुरुप दुइ किसिमका छन ।

♦ आध्यात्मवादले ज्ञानलाई ईश्वरीय देन, मानिसको स्वअनुभव वा संवेदनालाई ज्ञानको श्रोत मान्दछ ।

♦भौतिकवादीहरुले ज्ञानलाई वस्तुजगतको ऐना मान्दछ ।

(ख) ज्ञानका श्रोतहरु (Sources of Knowledge)

♦ भौतिकवादले ज्ञानको श्रोतः भौतिक विश्व, पदार्थ जगत र मानिस मानिस विचको उत्पादन सम्वन्धि समग्र गतिविधिहरुको प्रतिफल मान्दछ ।

♦ उत्पादनका लागि संघर्ष, वैज्ञानिक प्रयोग र वर्गसंघर्ष सम्वन्धि व्यवहारनै ज्ञानका असली श्रोतहरु हुन ।

♦ सामाजिक व्यवहारनै ज्ञानको श्रोत हो ।

♦ तर आदर्शवादले ईश्वर, चेतना, स्वअध्ययन र मानव संवेदनालाई ज्ञानको श्रोत मान्दछ ।

(ग) ज्ञानका विधिहरु (Methods of Knowledge)

♦ निरीक्षण र प्रयोगः– कुनै पनि वस्तु प्रतिको ज्ञानलाई अझ विकसित तुल्याउन सो वस्तु माथि गहन निरीक्षण सहित प्रयोगमा जाने पद्धतीनै ज्ञानलाई संमृद्ध वनाउने विधि हो ।

♦ निगमन र आगमनः– कुनै पनि वस्तु प्रतिको ज्ञान सामन्यवाट जटील तर्फ जाने प्रणालीलाई निगमन र विशेषवाट सामन्यतर्फ फर्कीने प्रणालीलाई आगमन भनिन्छ । यी दुवै पक्षहरु विच द्वन्दात्मक सम्वन्ध हुन्छ ।

♦ अमूत र मूर्तः– यी दुवै पहलु विच पनि द्वन्दात्मक सम्वन्ध हुन्छ । कुनै वस्तु प्रतिको सामन्य ज्ञाननै अमूर्त ज्ञान हो भने समग्र र गहन ज्ञान मूर्त ज्ञान हो । अर्थात अपूर्ण वा प्रारम्भीक ज्ञान अमूर्त ज्ञान र पूर्ण वा ठोस ज्ञान मूर्त ज्ञान हो । यही मूर्त ज्ञान नै व्यवहार तर्फ वढदछ ।

♦ ऐतिहासिक र तार्किकः– वस्तु जगतको ऐसतहासिक विकास प्रक्रिया वरीपरीको अध्ययनवाट प्राप्त ज्ञान ऐतिहासिक ज्ञान हो । उता वस्तुगत र इतिहाससम्मत चीजहरुलाई तार्किक दृष्ट्रिले पुष्टी गर्नु ज्ञान प्राप्तीको तार्किक वा उच्चतम विधि हो । इतिहाससम्मत घटनालाई तर्कमा अभिव्यक्त गरेर मात्र तथ्यवाट सत्य पत्तो लगाउन सकिन्छ ।

♦ विश्लेषणवाट संश्लेषणः– एंगेल्स भन्नु हुन्छः ‘विना विश्लेषण संश्लेषण हुनसक्तैन ।’ यसकारण कुनै पनि वस्तुको व्याख्या गर्नु विश्लेषण हो भने त्यसलाई वदल्नु सश्लेषण हो । विश्लेषण भनेको वस्तुको वास्तविक अन्तरविरोध पत्ता लगाउनु हो र सश्लेषण भनेको त्यसको समाधन गर्नु हो । त्यसैले ज्ञान सिद्धान्तमा यी दुवै पक्षहरुको अन्तरसम्वन्ध रहेकोछ ।

(घ) ज्ञानका चरणहरु (Phases of Knowledge)

♦ इन्द्रीय ग्राह्य ज्ञानः– ज्ञान प्राप्तीको थालनी पदार्थ वा व्यवहारवाट हुन्छ । कुनै वस्तु र घटना वारे वाह्य तथा सामन्य जानकारी प्राप्त गर्नु, संवेदना र संस्कारले समृद्ध वन्नु वा प्रत्येक्ष अनुभव लिनु ज्ञानको यन्द्रिीयग्राह्य चरण हो । यसमा संवेदनात्मक, प्रत्येक्ष र अनुभव ज्ञान समेत जम्मा तिन उपचरणहरु हुन्छन । यो ज्ञान प्राप्तीको प्रथम चरण हो ।

♦वुद्धिसंगत वा तार्किक ज्ञानः– इन्द्रिीयग्राह्य वा संवेदना, प्रत्येक्ष र अुनभवको स्तरवाट विकसित हुदै धारणा, निर्णय, निष्कर्ष र नियम वा सिद्धान्तको स्तरमा गुणात्मक ढंगले रुपान्तरित ज्ञानलाई वुद्धिसंगत ज्ञान भनिन्छ । यो ज्ञान प्राप्तीको दोस्रो चरण हो । इन्द्रियग्राह्य र वुद्धिसंगत ज्ञान विच गुणात्मक अन्तर हुन्छ । वस्तुको वह्य र सामन्य ज्ञान मात्र लिनु इन्द्रिय ज्ञान हो । तर सारतत्वको पूर्ण ज्ञान लिनु तार्किक ज्ञान हुन्छ ।

♦ ज्ञान व्यवहारमा फर्कनेः– वुद्धिसंगत ज्ञान प्राप्ती पछि यो व्यवहार तर्फ अघि वढदछ । माओले सामन्य र तार्किक ज्ञान व्यवहारमा फर्कदा एकाएक छलाङ मार्दछ भन्नुभएको थियो । व्यवहारवाट सामन्य हुदै वुद्धिसंगत ज्ञानवाट पुनः व्यवहारमा फडको मार्ने पद्धतीनै माक्र्सवादी ज्ञान सिद्धान्त हो । यसमा कुनै पनि वस्तु माथिको सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहार मार्फत परिवर्तन गर्नु भन्ने अर्थमा वुझ्नु पर्दछ ।

(ङ) ज्ञान र व्यवहार (Knowledge and Practice) व्यवहार भनेको ज्ञानको आधार हो । व्यवहार अर्थात भौतिक क्रियाकलापहरुवाटनै ज्ञान प्राप्त हुन्छ । व्यवहारलेनै सही र गलत ज्ञान छुटयाउदछ । अर्थात ज्ञानको आधारशीला सहि र वस्तुवादी छ कि छैन भनेर जाच्ने वैज्ञानिक कडीनै व्यवहार हो । ज्ञान र व्यवहार अन्तरसम्वन्धित पहलुहरु हुन । व्यवहार, ज्ञान पुनः व्यहारमानै फर्कीने पद्धती माक्र्सवादी ज्ञान सिद्धान्तको अन्तरवस्तु हो ।

नोटः आध्यात्मवादी र वुर्जुवा दर्शनले यसको ठिक विपरित वकालत गर्दछ ।

2] ऐतिहासिक भौतिकवादको विकास-प्रक्रिया 

भौतिकवादी द्वन्द्ववादको विकास मानवीय चेतनाको उच्चतम स्वरूप हो । यो पद्धति प्राकृतिक विज्ञानको आवि-ष्कार, जैविक विज्ञानको विकाससम्बन्धी नियमहरू, द्वन्द्ववाद तथा भौतिकवादको समुच्चय हो । द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद ऐतिहासिक भौतिकवादको अभिन्न अङ्गका रूपमा रहेको छ ।

भौतिकवादी द्वन्द्ववाद विकासका विभिन्न आधारहरू हुन् । समग्रमा भन्नुपर्दा माक्र्सवादी दर्शनमा द्वन्द्ववाद र भौतिकवादको परस्पर एकता अद्भुत खालको रहिआएकाले यसलाई त्यसैकारणले

भौतिकवादी द्वन्द्ववाद (dialetical materlism) भनिन्छ ।

१. द्वन्द्ववाद (Dilusim)

भौतिकवादी द्वन्द्ववादको विकासमा द्वन्द्ववादको विकास (उच्चतम विकास) महत्वपूर्ण परिघटना हो । १९ औँ शताब्दीको जर्मन दर्शनको उच्च विकासमध्ये भौतिकवादपछिको अर्को महत्वपूर्ण अङ्गका रूपमा रहेको थियो । द्वन्द्ववादले तात्कालीन समयमा जर्मनीको समाजमा रहेको अधिभूतवाद ९ःभतबउजथकष्अब०ि लाई निर्मम प्रहार गरेको थियो । महान् जर्मन दार्शनिक विल्हम फ्रेडरिक हेगेल (सन् १७७०–१८३१) ले यो पद्धतिको विकास गरेका थिए । उनले समाजमा व्याप्त इसाई चिन्तनमाथि प्रहार गर्दै तीनवटा महत्वपूर्ण उपलब्धिहरू प्राप्त गरे ।

(१) विपरीत तत्वको एकता र सङ्घर्षको नियम

(२) मात्राबाट गुणमा रूपान्तरण

(३) निषेधको निषेध नियम ।

यी द्वन्द्ववादका महत्वपूर्ण आधारहरू रहेका थिए । हेगेल एउटा वस्तुवादी आदर्शवादी पनि थिए । तापनि दर्शनका क्षेत्रमा उनको विचारले उथलपुथल ल्याएको थियो । द्वन्द्ववाद पद्धतिले प्रकृति र सामाजिक परिघटनाहरूलाई गतिशील रूपले हेर्ने गर्छ । हेगेल गति सम्बन्धमा भन्छन्, ‘गति आफैँमा विद्यमान अन्तरविरोध हो ।’ विकास हुनलाई छलाङ आवश्यक पर्छ । विकासमा तीव्रता आउन फड्को अपरिहार्य छ भन्छन् हेगेल ।विकास दुई तरिकाले हुन्छ ः १) क्रमिक र २) क्रान्तिकारी । त्यस्तै विकास क्रमिक रूपले अगाडि बढ्दै निश्चित चरणमा पुगेपछि गुणात्मक फड्कोमार्फत समाजमा उथलपुथल आउने धारणा उनको रहिआएको थियो । तर हेगेलको दर्शन द्वन्द्ववादबाहेक वस्तुवादी अतिभूतवादी थियो । उनी भन्छन्, ‘परम् आत्माले समाज चलेको हुन्छ । अर्थात् राज्यसत्ता गौण र चेतना प्रधान हो ।’ त्यसलाई प्रस्ट पार्न उनी भन्छन्, ‘राष्ट्रको विशिष्ट आत्माले त्यस राष्ट्रको चेतना र अन्य पक्षहरूलाई ठोस रूपले अभिव्यक्त गर्छ । उक्त विशिष्ट आत्मा सो राष्ट्रको आधार र उपरिसंरचना तथा प्राविधिक सीपको साझा चिह्न हो ।’हेगेलको दर्शनमा अधिभूतवादी चिन्तनको समस्या भए पनि द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको आधार तयार पार्न यसको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको कुरा एङ्गेल्सले स्पष्ट गरेका छन् । हेगेलले विकास गरेको दर्शनको योगदानको महत्व दर्साउँदै एङ्गेल्सले भनेका छन्, ‘द्वन्द्ववादको मद्दतबाट मात्र इतिहासको भौतिकवादी व्याख्या र सर्वहारा वर्ग तथा पुँजीपति वर्गबीचको समकालीन वर्गसङ्घर्षमा त्यसको विशेष कार्यान्वयन सम्भव भएको थियो ।’यस्तै ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकासको अर्काे महत्वपूर्ण पक्ष भौतिकवाद रहेको छ

(२) भौतिकवाद (materlism)

महान् जर्मन शास्त्रीय दार्शनिक फायरबाख (सन् १८०४–१८७२) आÇनो समकालीन समयमा प्रभुत्व जमाउन सफल मात्र भएनन्, कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सजस्ता दार्शनिकहरू पनि तरुण हेगेलवादी बने । उनले हेगेलको आदर्शवादको कडा प्रतिवाद गर्दै इसाई धर्मको सार ग्रन्थमा लेखेका छन्, ‘तर मस्तिष्क तबसम्म मात्र चिन्तनको इन्द्रिय रहन्छ जबसम्म त्यो मानिसको टाउको र शरीर जोडिएको हुन्छ ।’फायरबाखको दर्शन अथवा भौतिकवादको प्रस्तावमा मानव रहिआएको थियो । उनले सत्तालाई प्रधान र चिन्तनलाई गौण हुन्छ भनेर हेगेलको दर्शनमा रहेको अधिभूतवादी ९ःभतबउजथकष्अब०ि चिन्तनमाथि ठाडो प्रहार गरे । उनी के भन्छन् भने सत्ताले चिन्तनलाई निर्धारण गर्छ । पदार्थ प्रमुख हो । पदार्थबिना चेतनाको अस्तित्व रहँदैन । उनले त्योभन्दा पहिलेदेखि समाजमा व्याप्त रहेको अधिभूतवादी चिन्तनमाथि प्रहार गरे । त्यस्तै उनी अगाडि भन्छन्, ‘सत्ताको प्रमुख आधार मानिस हो । मानिसलाई नलिने हो भने सत्ता र चिन्तनको आधार अर्थहीन हुन्छ ।’ तर दुवै जर्मन शास्त्रीय दार्शनिकहरू हेगेल र फायरबाखमा कतिपय अधिभूतवादी चिन्तनहरू रहेका थिए ।

द्वन्द्ववादको वैज्ञानिक व्याख्या गरे पनि हेगेलमा सत्ता र चिन्तनका विषयमा गम्भीर कमजोरी रहेका थिए । यता फायरबाखले भौतिकवादलाई आÇनो दर्शनको आधार बनाए पनि हेगेलको द्वन्द्ववादलाई आत्मसात गर्न नसक्नु, भौतिकवादको प्रस्थापना मानिसमा सीमित राख्नु र समाजमा लागू गर्न नसक्नु, श्रमलाई समाजको गतिसँग जोड्न नसक्नु उनको अर्काे कमजोरी रहेको थियो । उनीहरूमा विभिन्न कमजोरी हुँदाहुँदै पनि कार्ल माक्र्स र एङ्गेल्स अधिभूतवादी चिन्तनमा रहेका क्रान्तिकारी तथा वैज्ञानिक पक्षलाई आत्मसात गरेर भौतिकवाद र द्वन्द्ववादको संयोजनमा आधुनिक विज्ञानको उच्चतम स्वरूप द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको जग बसाल्न सफल भए । त्यस्तै द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकासमा अर्काे महत्वपूर्ण पक्ष युरोपमा भएका १७ औँ शताब्दीदेखि १९ औँ शताब्दीमा प्राकृतिक तथा सामाजिक विज्ञानमा स्थापित भएको नयाँ विकास हुन् ।

१. शक्ति सञ्चय (conservation of energy) 

जर्मन भौतिकशास्त्री रबर्ट मायरले सन् १९४६ मा यल तजभ अयचचभबितष्यल ायचअभ नामको पुस्तकमा एउटा विश्वव्यापी धारणा प्रस्तुत गरे - शक्ति न उत्पादन गर्न सकिन्छ, न त नष्ट गर्न नै तर यो एउटा शक्तिबाट अर्काे शक्तिमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ । यो भनाइ संसारमा गतिको परिणाम उति नै रहिरहन्छ, गतिको अन्त्य कहिल्यै हुँदैन बरु शक्ति रूपान्तरण भइरहन्छ भन्ने थियो । जस्तै प्रकाश शक्तिबाट विद्युतीय शक्ति, विद्युतीयबाट यान्त्रिक शक्ति इत्यादि । यो निष्कर्षले भौतिकवादी द्वन्द्ववादी विश्व–दृष्टिकोणको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान रह्यो ।

२. डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्त (१८०९–१८८२)  चाल्र्स डार्बिनले लामो अध्ययन गरी मानव तथा अन्य प्राणीहरूको विकाससम्बन्धी विभिन्न तरिकाबाट वैज्ञानिक कारण पत्ता लगाए ः

(क) प्राकृतिक छनोट

(ख) अस्तित्वका लागि सङ्घर्ष

(ग) उत्परिवर्तन ।

उनले विभिन्न विधि पत्ता लगाए । त्यसकारण डार्बिनको जीवविकाससम्बन्धी सिद्धान्तले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह ग¥यो ।

३. कोषहरूको आविष्कार (discovery of cell) महान् दार्शनिक कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सले द्वन्द्ववादमा भएका क्रान्तिकारी विचारदेखि प्राकृतिक विज्ञानले २० औँ शताब्दीसम्म गरेको अविष्कारको अनुभवहरूलाई दार्शनिक रूप दिएर ऐतिहासिक भौतिकवादको जग बसाले । ऐतिहासिक भौतिकवादका विभिन्न पक्षहरू यसप्रकार छन् ः

१. द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको मुख्य विषयवस्तु 

जसरी दर्शनले सत्ता र चिन्तनमध्ये प्रधान को भनेर प्रश्न गरेजस्तै द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले आधार र उपरिसंरचनामध्ये प्रधान अर्थात् पहिले विषयवस्तु के हो ? भनी प्रश्नको जबाफ खोज्ने गर्छ । यसको गाँठी कुरा यसमै भर पर्ने गर्छ । ऐतिहासिक भौतिकवादले आधारलाई प्रधान र उपरिसंरचनालाई गौण मान्ने गर्छ । समाजको निर्माणमा उत्पादन प्रणालीले मुख्य भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ । समाज परिवर्तनका क्रममा वर्गसङ्घर्ष निर्णायक हुन्छ भन्नेजस्ता मान्यता राख्ने गर्छ ।

२. राज्यको उत्पत्ति र विकास 

राज्यसत्ता भनेको समाजको वर्गीय, आर्थिक तथा राजनीतिको समष्टि योग हो । कुनै पनि राज्यसत्ता वर्गीय चरित्रको हुन्छ । लेनिनका अनुसार ‘राज्यसत्ता भनेको शासक वर्गको हातमा रहेको हिंस्रक यन्त्र हो जसले विरोधी वर्गलाई नियन्त्रण र दमन गर्ने गर्छ ।’ अर्काे शब्दमा ‘यो वर्गीय दमनको हतियार हो ।’ यो संरचना मानव समाज विकासका क्रममा श्रम विभाजन भएपछि सङ्गठित रूपले विकास भएको हो । राज्यसत्ताका विभिन्न विशेषता यसप्रकार छन् ः

१. राज्यसत्ताले निश्चित भूगोलमा बसोबास गर्न मानिसहरूलाई समेट्छ ।

२. समाजमा विद्यमान आर्थिक सम्बन्धको पक्षपोषण गरेर आÇनो वर्गको रक्षा गर्छ ।

३. राज्यसत्ताले सङ्गठित संरचना तयार गरेको हुन्छ । फलस्वरूप सजिलै आÇनो भूगोलभित्रका जनतालाई नियन्त्रणमा राख्न र बाह्य आक्रमणबाट आÇनो रक्षाका लागि शासन गर्ने गर्छ ।

४. विशेष वर्गहरूबाट कर असुली गर्छ र त्यसको परिचालन गरी विरोधी वर्गलाई दमन गर्छ । 

३. वर्गसङ्घर्ष (class struggle)

मानव समाजको विकासक्रमसँगै श्रम विभाजन जटिल बन्दै गएपछि विभिन्न वर्गहरू देखापरे । परिणामस्वरूप विभिन्न वर्गको विकास भयो । एउटा वर्गले अर्काे वर्गको श्रमशोषण गर्ने स्थिति पैदा भएपछि उत्पीडित वर्गलाई आÇनो अधिकारको निमित्त सङ्घर्ष गर्नु जरुरी सर्त बन्यो । त्यही क्रममा वर्गहरू देखापरे । लेनिनले भनेका छन्, ‘वर्ग मानिसका ती समूह हुन् जसमध्ये एउटाले सामाजिक अर्थव्यवस्थाको पद्धतिमा आÇनो स्थानको हैसियतले अर्काको श्रम लुट्न सक्छ ।’ यसरी शासक वर्गले शासित वर्गलाई दमन गर्न चाहे त्यो वैधानिक होस् वा अवैधानिक जसरी पनि, जुन तरिकाले भए पनि शोषण गर्ने पद्धति सङ्गठित तरिकाले गरेको हुन्छ । फलस्वरूप ती दुई वर्ग शोषक र शोषित बन्न गई समाज जटिल मोडमा आइपुग्छ । परिणामस्वरूप सामन्त, जमिनदार, कमाराकमारी, दास–मालिक, मजदुर, पुँजीपति, दलाल पुँजीपतिजस्ता जटिल वर्ग देखा पर्छन् । त्यसपछि ती वर्गहरूबीच अन्तरविरोध चुलिँदै जान्छ र सङ्घर्ष हुन्छ । ती सङ्घर्षका स्वरूपहरू वैधानिक–अवैधानिक दुवै प्रकृतिका हुन्छन् । अन्तविरोध दुई प्रकारका हुन्छन् ः (१) प्रधान (२) गौण

प्रधान अन्र्तविरोध शत्रुतापूर्ण हुन्छ भने अर्काे गौण अन्तर्विरोध नरम प्रकृतिको हुन्छ । गौण अन्तर्विरोधमा वैधानिक सङ्घर्षका स्वरूप पर्छन् भने प्रधान अन्तरविरोधमा अवैधानिक, सशस्त्र इत्यादी पर्छन् । त्यसैले वर्ग शत्रुबीचमा सङ्घर्ष हुन्छ । समग्रमा आÇनो वर्गीय हितका लागि हुने द्वन्द्वको स्वरूपलाई वर्गसङ्घर्ष भनिन्छ । वर्गसङ्घर्ष समाजलाई गति प्रदान गर्ने परिचालक हो । स्टालिनका अनुसार वर्गसङ्घर्ष समकालीन गतिशील समाजको पाङ्ग्राको नाभी हो ।

४. समाज विकाससम्बन्धी धारणा 

समाजको गतिसम्बन्धमा दुई परस्पर विरोधी धारणा रहिआएका छन् । पहिलो दृष्टिकोण आदर्शवादी हो जसले यो सांसारिक चीजलाई ईश्वरको देन मान्ने गर्छ जसअनुसार प्रकृति र मानिस रहस्यमय छन् । संसार अज्ञेय छ । जसले संसारलाई प्रभुको देन मान्ने गर्छ । अर्काे वैज्ञानिक दृष्टिकोण छ जुन भौतिकवादी दृष्टिकोण हो । भौतिकवादी दृष्टिकोण पनि दुई प्रकारका छन् ः १) अतिभूवादी र २. द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी ।

अधिभूतवादी अवधारणाले संसार, समाज विज्ञानलाई एकाङ्गी तरिकाले व्याख्या तथा विश्लेषण गर्छ । यसले सांसारिक वस्तु तथा घटनालाई अस्तित्वमा आएदेखि एउटै तरिकाले बुझ्ने गर्छ । यो धारणाले परिवर्तन र मात्राबाट गुणमा आएको परिवर्तनलाई बुझ्न सक्दैन । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले मात्राबाट गुणमा आएको परिवर्तनलाई अङ्गीकार गर्न सक्छ । यसले वस्तु र संसारलाई निरपेक्ष रूपले नभई सापेक्ष रूपले ग्रहण गर्ने गर्छ । हरेक वस्तुभित्र भएका अन्तर्विरोधहरूले गर्दा वस्तुमा हुने विकासको गतिलाई कारक तत्व मान्ने गर्छ । समाजमा विद्यमान उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्ध विचको अन्र्तविरोधले गर्दा समाजमा गति आउने ऐतिहासिक भौतिकवादको धारणा रहि आएको छ ।

५. उत्पादन प्रणाली (mode of production)

प्रकृतिमा भएको वस्तुलाई मानवीय श्रमद्वारा जीवन निर्वाहका लागि वा नयाँ वस्तुहरूको सिर्जना गर्ने प्रक्रिया नै उत्पादन हो ।

वस्तु उत्पादन गर्न श्रम, श्रमको वस्तु र औजारको आवश्यकता पर्छ । श्रमको वस्तु र श्रमको साधनको संयुक्त रूपलाई उत्पादनको साधन भनिन्छ । श्रम शक्ति र उत्पादनका साधनलाई उत्पादक शक्ति भनिन्छ । प्रकृतिमा भएका वस्तुमा मानिसले श्रम गरेपछि वस्तुको उत्पादन हुन्छ । उत्पादित वस्तुलाई विनिमय र उपभोग गर्दा विभिन्न सम्बन्धहरू पैदा हुन्छन् । त्यो प्रक्रियालाई उत्पादन सम्बन्ध भनिन्छ । त्यसैगरी ऐतिहासिक भौतिकवादको महत्वपूर्ण बिन्दु उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्ध मिलेर उत्पादन प्रणाली बन्दछ । यो समाजको आधार हो ।

उत्पादन प्रणालीअनुरूप उपरिसंरचना बन्ने गर्छ । कार्ल माक्र्सले तर्क गरेका छन्, ‘सिङ्गो देश र उत्पादन सम्बन्धले वर्गसम्बन्धलाई जन्म दिन्छ । त्यो प्रकारको वर्गसम्बन्धले उत्पादन सम्बन्धअनुसारको संस्कृति पैदा गर्छ । त्यसप्रकारको संस्कृतिले उत्पादन सम्बन्धअनुसारको चेतना पैदा गर्छ । त्यो चेतनाअनुसार सामाजिक संरचनाको निर्माण हुन्छ । विचार, राजनीति, संस्कार, दर्शन र सम्पूर्ण सामाजिक मान्यताहरू उत्पादन प्रणालीका उपज हुन् ।

त्यस्तै उत्पादक शक्ति गतिशील हुन्छ भने उत्पादन सम्बन्ध स्थिर हुन्छ । उत्पादक सम्बन्ध उत्पादक शक्तिले गुणात्मक फड्को नहान्दासम्म स्थिर रहन्छ । परिणामस्वरूप विकसित उत्पादक शक्ति र सापेक्षिक रूपले स्थिर उत्पादन सम्बन्धबीचमा अन्तर्विरोध चर्किंदै जान्छ । यसरी चर्किएको अन्तर्विरोध समाधान गर्न उत्पादक शक्तिको बाधक बनेको पुरानो उत्पादन सम्बन्धलाई तोडेर नयाँ सम्बन्धको विकास हुन जान्छ । त्यसको परिणामस्वरूप उपरिसंरचनामा परिवर्तन आउँछ र नयाँ समाजको निर्माणमा सघाउ पुग्ने गर्छ । अर्काे शब्दमा आमूल परिवर्तन आउने गर्छ ।

६.सामाजिक क्रान्ति ( social revolution)

सामान्यतया क्रान्ति भनेको अग्रगमनको क्रमिक प्रक्रिया हो । क्रान्ति मात्राबाट गुणात्मकमा रूपान्तरण भई आधार र उपरिसंरचनामा आउने उथलपुथल प्रक्रिया हो । क्रान्तिको आधार गतिशील उत्पादक शक्ति र सापेक्षिक रूपले स्थिर पुरानो उत्पादन सम्बन्धबीचको अन्तर्विरोध समाधान गर्न बलपूर्वक पुरानो उत्पादक सम्बन्धको ठाउँमा नयाँ उत्पादक सम्बन्ध स्थापित गर्न राज्यसत्ता कब्जा गर्न गरिने उथलपुथल प्रक्रिया हो ।

क्रान्तिले पुरानो उत्पादन प्रणाली विस्थापित गरी नयाँ उत्पादन सम्बन्ध स्थापित गर्ने गर्छ । यसको असर समग्र समाजमा पर्न जान्छ अर्थात् यसले कानुन, राज्यसत्ता, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक रूपान्तरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ । सामाजिक क्रान्तिका प्रक्रिया अगाडि बढ्न मुख्य दुईवटा आधार आवश्यक पर्छ ः

१) वस्तुगत परिस्थिति

२) आत्मगत परिस्थिति

वस्तुगत परिस्थिति मुख्यतया विद्यमान राज्यसत्तामा आएको सङ्कटमा भर पर्ने गर्छ ।

(क) गतिशील उत्पादक शक्ति र सापेक्षिक रूपले अस्थिर उत्पादन सम्बन्धबीचको चर्को अन्तरविरोध ।

(ख) शासकले पुरानो तरिकाबाट शासन गर्न नसक्नु र शासित वर्ग पहिलेकै स्थितिमा नरहनु अर्थात् परिवर्तन गर्न अग्रसर हुनु ।

२) आत्मगत परिस्थिति

(क) उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्धबीचको अन्तरविरोध चिरफार गर्न सक्ने अर्थात् पुरानो राज्यसत्तालाई ध्वस्त पार्दै नयाँ व्यवस्था स्थापना गर्न क्रान्तिकारी वर्गमा आँट र सामथ्र्य हुनु । 

(ख) क्रान्तिकारी पार्टी र क्रान्तिको समग्र नेतृत्व गर्नसक्ने वा क्षमता राख्ने नेतृत्वको विकास भएको हुनुपर्छ ।

७. ऐतिहासिक भौतिकवादी शास्त्र र अन्य शास्त्र (dialetical meterlism and other phylosophy)

विद्यमान समाजमा विभिन्न शास्त्रहरूले फरकफरक पहिचान बोकेर विभिन्न ढङ्गले समाज तथा ऐतिहासिक परिघटनालाई व्याख्या गर्ने गरेका छन् । विभिन्न शास्त्रहरू आÇनो विशेष स्थानमा रहिआएका छन्, जस्तै ः राजनीतिकशास्त्र, समाजशास्त्र, न्यायशास्त्र, नीतिशास्त्र, भाषाशास्त्र, इतिहास इत्यादि । ती शास्त्रहरू आÇना क्षेत्रमा विशेष महत्वका छन् यद्यपि द्वन्द्वात्मक भौतिकवादजस्ता पूर्ण विकसित भने छैनन् । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको दायरा व्यापक छ । यसले सामाजिक गतिको विकास तथा सामाजिक रूपको विकाससम्बन्धी नियमहरू पत्ता लगाउने गर्छ । कानुनशास्त्रले स्थापित कानुनहरूको व्याख्या र विश्लेषण मात्र गर्छ । इतिहासले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादजस्तो समाज विकासका बारेमा अध्ययन त गर्छ तर द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले जसरी होइन । इतिहासले स्थापित मान्यताहरूको मात्र अध्ययन गर्ने गर्छ तर द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले समाज विकासका नियमहरूसमेत पत्ता लगाउने गर्छ । समाजको उत्पत्ति, राष्ट्र र राज्य, सामाजिक चेतना, वर्ग तथा समुदाय द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका मूल विषय हुन् ।

८. निष्कर्ष (conclusin)

ऐतिहासिक भौतिकवादको मूल प्रश्न समाज विकाससम्बन्धी पदार्थको गतिको नियम हो । इतिहासका सामाजिक परिघटनाहरूमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद प्रयोग भएर आएकाले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई ऐतिहासिक भौतिकवाद भनिएको हो । ऐतिहासिक भौतिकवाद समाज परिवर्तनको मार्गनिर्देशक सिद्धान्त हो । यसले समाजको प्रधानअन्तरविरोध के हो ? समाज विकास गर्न आवश्यक वस्तुगत तथा आत्मगत परिस्थितिलाई ठोस रूपले अध्ययन गरेर समाजलाई गति दिन वैचारिक नेतृत्वकारी भूमिका खेल्न यसले बाटो देखाउने गर्छ ।यो दर्शनले समाजलाई रूपान्तरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने गर्छ । ऐतिहासिक भौतिकवाद आफैँमा गतिशील रहेको छ । यसलाई जडसूत्रका रूपमा ग्रहण नगरेर सापेक्षिक ढङ्गले बुझ्न जरुरी छ । सापेक्षता अपनाउने नाममा द्वन्द्वत्मक भौतिकवादलाई लम्पसारवाद र वैचारिक पलायनको गन्धबाट बचाउनु पनि उतिक्कै महत्वपूर्ण पक्ष रहेको छ । यद्यपि अब द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका स्थापित मान्यताहरूलाई स्वीकार गर्नु जरुरी छ र यसका केही कमजोरी अथवा नपुग पक्षमा विकास गर्नु पनि जरुरी देखिएको छ । त्यस्तै माक्र्सवाद ग्रहण सन्दर्भमा पनि केही विकास गर्नु जरुरी देखिएको छ । आज सर्वहारा वर्गको दर्शन हिजोका केही कमजोरीलाई अङ्गीकार गरेर मात्र बस्नु नभएर आजका सच्चा माक्र्सवादीहरूको जिम्मा दर्शनमा नयाँ आयाम थप्नु वा विकास गर्नु जरुरी छ l

[२] भौतिकवादी द्वन्द्ववादको विकास

समाज विज्ञानलाई हेर्ने, बुझ्ने, व्याख्या गर्ने र ग्रहण गर्ने वैज्ञानिक पद्धतिलाई द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद भनिन्छ । अर्काे शब्दमा मानवसभ्यताको ऐतिहासिक तथा वैज्ञानिक माक्र्सवादी दृष्टिकोण हो । यसले आर्थिक आधार र उपरिसंरचनाका साथै वस्तुगत समाजको समग्र गतिलाई द्वन्द्ववादको कडीमा राखेर वैज्ञानिक संश्लेषण निकाल्ने गर्छ ।

भौतिकवादी द्वन्द्ववादको विकास मानवीय चेतनाको उच्चतम स्वरूप हो । यो पद्धति प्राकृतिक विज्ञानको आविष्कार, जैविक विज्ञानको विकाससम्बन्धी नियमहरू, ……………., द्वन्द्ववाद तथा भौतिकवादको समुच्चय हो । द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद ऐतिहासिक भौतिकवादको अभिन्न अङ्गका रूपमा रहेको छ ।

भौतिकवादी द्वन्द्ववाद विकासका विभिन्न आधारहरू हुन् । समग्रमा भन्नुपर्दा माक्र्सवादी दर्शनमा द्वन्द्ववाद र भौतिकवादको परस्पर एकता अद्भुत खालको रहिआएकाले यसलाई त्यसैकारणले भौतिकवादी द्वन्द्ववाद (dialetical materlism) भनिन्छ ।

१. द्वन्द्ववाद (Dilusim)

भौतिकवादी द्वन्द्ववादको विकासमा द्वन्द्ववादको विकास (उच्चतम विकास) महत्वपूर्ण परिघटना हो । १९ औँ शताब्दीको जर्मन दर्शनको उच्च विकासमध्ये भौतिकवादपछिको अर्को महत्वपूर्ण अङ्गका रूपमा रहेको थियो । द्वन्द्ववादले तात्कालीन समयमा जर्मनीको समाजमा रहेको अधिभूतवाद ९ःभतबउजथकष्अब०ि लाई निर्मम प्रहार गरेको थियो । महान् जर्मन दार्शनिक विल्हम फ्रेडरिक हेगेल (सन् १७७०–१८३१) ले यो पद्धतिको विकास गरेका थिए । उनले समाजमा व्याप्त इसाई चिन्तनमाथि प्रहार गर्दै तीनवटा महत्वपूर्ण उपलब्धिहरू प्राप्त गरे ।

(१) विपरीत तत्वको एकता र सङ्घर्षको नियम

(२) मात्राबाट गुणमा रूपान्तरण

(३) निषेधको निषेध नियम ।

यी द्वन्द्ववादका महत्वपूर्ण आधारहरू रहेका थिए । हेगेल एउटा वस्तुवादी आदर्शवादी पनि थिए । तापनि दर्शनका क्षेत्रमा उनको विचारले उथलपुथल ल्याएको थियो । द्वन्द्ववाद पद्धतिले प्रकृति र सामाजिक परिघटनाहरूलाई गतिशील रूपले हेर्ने गर्छ । हेगेल गति सम्बन्धमा भन्छन्, ‘गति आफैँमा विद्यमान अन्तरविरोध हो ।’ विकास हुनलाई छलाङ आवश्यक पर्छ । विकासमा तीव्रता आउन फड्को अपरिहार्य छ भन्छन् हेगेल ।

विकास दुई तरिकाले हुन्छ ः १) क्रमिक र २) क्रान्तिकारी । त्यस्तै विकास क्रमिक रूपले अगाडि बढ्दै निश्चित चरणमा पुगेपछि गुणात्मक फड्कोमार्फत समाजमा उथलपुथल आउने धारणा उनको रहिआएको थियो । तर हेगेलको दर्शन द्वन्द्ववादबाहेक वस्तुवादी अतिभूतवादी थियो । उनी भन्छन्, ‘परम् आत्माले समाज चलेको हुन्छ । अर्थात् राज्यसत्ता गौण र चेतना प्रधान हो ।’ त्यसलाई प्रस्ट पार्न उनी भन्छन्, ‘राष्ट्रको विशिष्ट आत्माले त्यस राष्ट्रको चेतना र अन्य पक्षहरूलाई ठोस रूपले अभिव्यक्त गर्छ । उक्त विशिष्ट आत्मा सो राष्ट्रको आधार र उपरिसंरचना तथा प्राविधिक सीपको साझा चिह्न हो ।’

हेगेलको दर्शनमा अधिभूतवादी चिन्तनको समस्या भए पनि द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको आधार तयार पार्न यसको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको कुरा एङ्गेल्सले स्पष्ट गरेका छन् । हेगेलले विकास गरेको दर्शनको योगदानको महत्व दर्साउँदै एङ्गेल्सले भनेका छन्, ‘द्वन्द्ववादको मद्दतबाट मात्र इतिहासको भौतिकवादी व्याख्या र सर्वहारा वर्ग तथा पुँजीपति वर्गबीचको समकालीन वर्गसङ्घर्षमा त्यसको विशेष कार्यान्वयन सम्भव भएको थियो ।’

यस्तै ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकासको अर्काे महत्वपूर्ण पक्ष भौतिकवाद रहेको छ 

(२) भौतिकवाद (materlism)

महान् जर्मन शास्त्रीय दार्शनिक फायरबाख (सन् १८०४–१८७२) आÇनो समकालीन समयमा प्रभुत्व जमाउन सफल मात्र भएनन्, कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सजस्ता दार्शनिकहरू पनि तरुण हेगेलवादी बने । उनले हेगेलको आदर्शवादको कडा प्रतिवाद गर्दै इसाई धर्मको सार ग्रन्थमा लेखेका छन्, ‘तर मस्तिष्क तबसम्म मात्र चिन्तनको इन्द्रिय रहन्छ जबसम्म त्यो मानिसको टाउको र शरीर जोडिएको हुन्छ ।’

फायरबाखको दर्शन अथवा भौतिकवादको प्रस्तावमा मानव रहिआएको थियो । उनले सत्तालाई प्रधान र चिन्तनलाई गौण हुन्छ भनेर हेगेलको दर्शनमा रहेको अधिभूतवादी ९ःभतबउजथकष्अब०ि चिन्तनमाथि ठाडो प्रहार गरे । उनी के भन्छन् भने सत्ताले चिन्तनलाई निर्धारण गर्छ । पदार्थ प्रमुख हो । पदार्थबिना चेतनाको अस्तित्व रहँदैन । उनले त्योभन्दा पहिलेदेखि समाजमा व्याप्त रहेको अधिभूतवादी चिन्तनमाथि प्रहार गरे । त्यस्तै उनी अगाडि भन्छन्, ‘सत्ताको प्रमुख आधार मानिस हो । मानिसलाई नलिने हो भने सत्ता र चिन्तनको आधार अर्थहीन हुन्छ ।’ तर दुवै जर्मन शास्त्रीय दार्शनिकहरू हेगेल र फायरबाखमा कतिपय अधिभूतवादी चिन्तनहरू रहेका थिए ।

द्वन्द्ववादको वैज्ञानिक व्याख्या गरे पनि हेगेलमा सत्ता र चिन्तनका विषयमा गम्भीर कमजोरी रहेका थिए । यता फायरबाखले भौतिकवादलाई आÇनो दर्शनको आधार बनाए पनि हेगेलको द्वन्द्ववादलाई आत्मसात गर्न नसक्नु, भौतिकवादको प्रस्थापना मानिसमा सीमित राख्नु र समाजमा लागू गर्न नसक्नु, श्रमलाई समाजको गतिसँग जोड्न नसक्नु उनको अर्काे कमजोरी रहेको थियो । उनीहरूमा विभिन्न कमजोरी हुँदाहुँदै पनि कार्ल माक्र्स र एङ्गेल्स अधिभूतवादी चिन्तनमा रहेका क्रान्तिकारी तथा वैज्ञानिक पक्षलाई आत्मसात गरेर भौतिकवाद र द्वन्द्ववादको संयोजनमा आधुनिक विज्ञानको उच्चतम स्वरूप द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको जग बसाल्न सफल भए । त्यस्तै द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकासमा अर्काे महत्वपूर्ण पक्ष युरोपमा भएका १७ औँ शताब्दीदेखि १९ औँ शताब्दीमा प्राकृतिक तथा सामाजिक विज्ञानमा स्थापित भएको नयाँ विकास हुन् । 

१. शक्ति सञ्चय (conservation of energy) 

जर्मन भौतिकशास्त्री रबर्ट मायरले सन् १९४६ मा यल तजभ अयचचभबितष्यल ायचअभ नामको पुस्तकमा एउटा विश्वव्यापी धारणा प्रस्तुत गरे, ूभ्लभचनथ लष्तजभच दभ अचभबतभम लयच दभ मभकतचथभम दगत ष्त अबल दभ अजबलनभ यलभ ायचm तय बलयतजभच ायचm।ू

अर्थात् शक्ति न उत्पादन गर्न सकिन्छ, न त नष्ट गर्न नै तर यो एउटा शक्तिबाट अर्काे शक्तिमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ । यो भनाइ संसारमा गतिको परिणाम उति नै रहिरहन्छ, गतिको अन्त्य कहिल्यै हुँदैन बरु शक्ति रूपान्तरण भइरहन्छ भन्ने थियो । जस्तै प्रकाश शक्तिबाट विद्युतीय शक्ति, विद्युतीयबाट यान्त्रिक शक्ति इत्यादि । यो निष्कर्षले भौतिकवादी द्वन्द्ववादी विश्व–दृष्टिकोणको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान रह्यो । 

२. डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्त (१८०९–१८८२)  

चाल्र्स डार्बिनले लामो अध्ययन गरी मानव तथा अन्य प्राणीहरूको विकाससम्बन्धी विभिन्न तरिकाबाट वैज्ञानिक कारण पत्ता लगाए ः 

(क) प्राकृतिक छनोट

(ख) अस्तित्वका लागि सङ्घर्ष

(ग) उत्परिवर्तन ।

उनले विभिन्न विधि पत्ता लगाए । त्यसकारण डार्बिनको जीवविकाससम्बन्धी सिद्धान्तले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह ग¥यो । 

३. कोषहरूको आविष्कार (discovery of cell) 

महान् दार्शनिक कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सले द्वन्द्ववादमा भएका क्रान्तिकारी विचारदेखि प्राकृतिक विज्ञानले २० औँ शताब्दीसम्म गरेको अविष्कारको अनुभवहरूलाई दार्शनिक रूप दिएर ऐतिहासिक भौतिकवादको जग बसाले । ऐतिहासिक भौतिकवादका विभिन्न पक्षहरू यसप्रकार छन् ः

१. द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको मुख्य विषयवस्तु 

जसरी दर्शनले सत्ता र चिन्तनमध्ये प्रधान को भनेर प्रश्न गरेजस्तै द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले आधार र उपरिसंरचनामध्ये प्रधान अर्थात् पहिले विषयवस्तु के हो ? भनी प्रश्नको जबाफ खोज्ने गर्छ । यसको गाँठी कुरा यसमै भर पर्ने गर्छ । ऐतिहासिक भौतिकवादले आधारलाई प्रधान र उपरिसंरचनालाई गौण मान्ने गर्छ । समाजको निर्माणमा उत्पादन प्रणालीले मुख्य भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ । समाज परिवर्तनका क्रममा वर्गसङ्घर्ष निर्णायक हुन्छ भन्नेजस्ता मान्यता राख्ने गर्छ । 

२. राज्यको उत्पत्ति र विकास 

राज्यसत्ता भनेको समाजको वर्गीय, आर्थिक तथा राजनीतिको समष्टि योग हो । कुनै पनि राज्यसत्ता वर्गीय चरित्रको हुन्छ । लेनिनका अनुसार ‘राज्यसत्ता भनेको शासक वर्गको हातमा रहेको हिंस्रक यन्त्र हो जसले विरोधी वर्गलाई नियन्त्रण र दमन गर्ने गर्छ ।’ अर्काे शब्दमा ‘यो वर्गीय दमनको हतियार हो ।’ यो संरचना मानव समाज विकासका क्रममा श्रम विभाजन भएपछि सङ्गठित रूपले विकास भएको हो । राज्यसत्ताका विभिन्न विशेषता यसप्रकार छन् -

१. राज्यसत्ताले निश्चित भूगोलमा बसोबास गर्न मानिसहरूलाई समेट्छ ।

२. समाजमा विद्यमान आर्थिक सम्बन्धको पक्षपोषण गरेर आÇनो वर्गको रक्षा गर्छ । 

३. राज्यसत्ताले सङ्गठित संरचना तयार गरेको हुन्छ । फलस्वरूप सजिलै आÇनो भूगोलभित्रका जनतालाई नियन्त्रणमा राख्न र बाह्य आक्रमणबाट आÇनो रक्षाका लागि शासन गर्ने गर्छ ।

४. विशेष वर्गहरूबाट कर असुली गर्छ र त्यसको परिचालन गरी विरोधी वर्गलाई दमन गर्छ । 

३. वर्गसङ्घर्ष (class struggle)

मानव समाजको विकासक्रमसँगै श्रम विभाजन जटिल बन्दै गएपछि विभिन्न वर्गहरू देखापरे । परिणामस्वरूप विभिन्न वर्गको विकास भयो । एउटा वर्गले अर्काे वर्गको श्रमशोषण गर्ने स्थिति पैदा भएपछि उत्पीडित वर्गलाई आÇनो अधिकारको निमित्त सङ्घर्ष गर्नु जरुरी सर्त बन्यो । त्यही क्रममा वर्गहरू देखापरे । लेनिनले भनेका छन्, ‘वर्ग मानिसका ती समूह हुन् जसमध्ये एउटाले सामाजिक अर्थव्यवस्थाको पद्धतिमा आÇनो स्थानको हैसियतले अर्काको श्रम लुट्न सक्छ ।’ यसरी शासक वर्गले शासित वर्गलाई दमन गर्न चाहे त्यो वैधानिक होस् वा अवैधानिक जसरी पनि, जुन तरिकाले भए पनि शोषण गर्ने पद्धति सङ्गठित तरिकाले गरेको हुन्छ । फलस्वरूप ती दुई वर्ग शोषक र शोषित बन्न गई समाज जटिल मोडमा आइपुग्छ । परिणामस्वरूप सामन्त, जमिनदार, कमाराकमारी, दास–मालिक, मजदुर, पुँजीपति, दलाल पुँजीपतिजस्ता जटिल वर्ग देखा पर्छन् । त्यसपछि ती वर्गहरूबीच अन्तरविरोध चुलिँदै जान्छ र सङ्घर्ष हुन्छ । ती सङ्घर्षका स्वरूपहरू वैधानिक–अवैधानिक दुवै प्रकृतिका हुन्छन् ।

अन्तविरोध दुई प्रकारका हुन्छन् ः (१) प्रधान (२) गौण

प्रधान अन्र्तविरोध शत्रुतापूर्ण हुन्छ भने अर्काे गौण अन्तर्विरोध नरम प्रकृतिको हुन्छ । गौण अन्तर्विरोधमा वैधानिक सङ्घर्षका स्वरूप पर्छन् भने प्रधान अन्तरविरोधमा अवैधानिक, सशस्त्र इत्यादी पर्छन् । त्यसैले वर्ग शत्रुबीचमा सङ्घर्ष हुन्छ । समग्रमा आÇनो वर्गीय हितका लागि हुने द्वन्द्वको स्वरूपलाई वर्गसङ्घर्ष भनिन्छ । वर्गसङ्घर्ष समाजलाई गति प्रदान गर्ने परिचालक हो । स्टालिनका अनुसार वर्गसङ्घर्ष समकालीन गतिशील समाजको पाङ्ग्राको नाभी हो । 

४. समाज विकाससम्बन्धी धारणा 

समाजको गतिसम्बन्धमा दुई परस्पर विरोधी धारणा रहिआएका छन् । पहिलो दृष्टिकोण आदर्शवादी हो जसले यो सांसारिक चीजलाई ईश्वरको देन मान्ने गर्छ जसअनुसार प्रकृति र मानिस रहस्यमय छन् । संसार अज्ञेय छ । जसले संसारलाई प्रभुको देन मान्ने गर्छ । अर्काे वैज्ञानिक दृष्टिकोण छ जुन भौतिकवादी दृष्टिकोण हो । भौतिकवादी दृष्टिकोण पनि दुई प्रकारका छन् ः १) अतिभूवादी र २. द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी ।

अधिभूतवादी अवधारणाले संसार, समाज विज्ञानलाई एकाङ्गी तरिकाले व्याख्या तथा विश्लेषण गर्छ । यसले सांसारिक वस्तु तथा घटनालाई अस्तित्वमा आएदेखि एउटै तरिकाले बुझ्ने गर्छ । यो धारणाले परिवर्तन र मात्राबाट गुणमा आएको परिवर्तनलाई बुझ्न सक्दैन । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले मात्राबाट गुणमा आएको परिवर्तनलाई अङ्गीकार गर्न सक्छ । यसले वस्तु र संसारलाई निरपेक्ष रूपले नभई सापेक्ष रूपले ग्रहण गर्ने गर्छ । हरेक वस्तुभित्र भएका अन्तर्विरोधहरूले गर्दा वस्तुमा हुने विकासको गतिलाई कारक तत्व मान्ने गर्छ । समाजमा विद्यमान उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्ध विचको अन्र्तविरोधले गर्दा समाजमा गति आउने ऐतिहासिक भौतिकवादको धारणा रहि आएको छ । 

५. उत्पादन प्रणाली (mode of production)

प्रकृतिमा भएको वस्तुलाई मानवीय श्रमद्वारा जीवन निर्वाहका लागि वा नयाँ वस्तुहरूको सिर्जना गर्ने प्रक्रिया नै उत्पादन हो । 

वस्तु उत्पादन गर्न श्रम, श्रमको वस्तु र औजारको आवश्यकता पर्छ । श्रमको वस्तु र श्रमको साधनको संयुक्त रूपलाई उत्पादनको साधन भनिन्छ । श्रम शक्ति र उत्पादनका साधनलाई उत्पादक शक्ति भनिन्छ । प्रकृतिमा भएका वस्तुमा मानिसले श्रम गरेपछि वस्तुको उत्पादन हुन्छ । उत्पादित वस्तुलाई विनिमय र उपभोग गर्दा विभिन्न सम्बन्धहरू पैदा हुन्छन् । त्यो प्रक्रियालाई उत्पादन सम्बन्ध भनिन्छ । त्यसैगरी ऐतिहासिक भौतिकवादको महत्वपूर्ण बिन्दु उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्ध मिलेर उत्पादन प्रणाली बन्दछ । यो समाजको आधार हो ।

उत्पादन प्रणालीअनुरूप उपरिसंरचना बन्ने गर्छ । कार्ल माक्र्सले तर्क गरेका छन्, ‘सिङ्गो देश र उत्पादन सम्बन्धले वर्गसम्बन्धलाई जन्म दिन्छ । त्यो प्रकारको वर्गसम्बन्धले उत्पादन सम्बन्धअनुसारको संस्कृति पैदा गर्छ । त्यसप्रकारको संस्कृतिले उत्पादन सम्बन्धअनुसारको चेतना पैदा गर्छ । त्यो चेतनाअनुसार सामाजिक संरचनाको निर्माण हुन्छ । विचार, राजनीति, संस्कार, दर्शन र सम्पूर्ण सामाजिक मान्यताहरू उत्पादन प्रणालीका उपज हुन् ।

त्यस्तै उत्पादक शक्ति गतिशील हुन्छ भने उत्पादन सम्बन्ध स्थिर हुन्छ । उत्पादक सम्बन्ध उत्पादक शक्तिले गुणात्मक फड्को नहान्दासम्म स्थिर रहन्छ । परिणामस्वरूप विकसित उत्पादक शक्ति र सापेक्षिक रूपले स्थिर उत्पादन सम्बन्धबीचमा अन्तर्विरोध चर्किंदै जान्छ । यसरी चर्किएको अन्तर्विरोध समाधान गर्न उत्पादक शक्तिको बाधक बनेको पुरानो उत्पादन सम्बन्धलाई तोडेर नयाँ सम्बन्धको विकास हुन जान्छ । त्यसको परिणामस्वरूप उपरिसंरचनामा परिवर्तन आउँछ र नयाँ समाजको निर्माणमा सघाउ पुग्ने गर्छ । अर्काे शब्दमा आमूल परिवर्तन आउने गर्छ । 

६.सामाजिक क्रान्ति ( social revolution)

सामान्यतया क्रान्ति भनेको अग्रगमनको क्रमिक प्रक्रिया हो । क्रान्ति मात्राबाट गुणात्मकमा रूपान्तरण भई आधार र उपरिसंरचनामा आउने उथलपुथल प्रक्रिया हो । क्रान्तिको आधार गतिशील उत्पादक शक्ति र सापेक्षिक रूपले स्थिर पुरानो उत्पादन सम्बन्धबीचको अन्तर्विरोध समाधान गर्न बलपूर्वक पुरानो उत्पादक सम्बन्धको ठाउँमा नयाँ उत्पादक सम्बन्ध स्थापित गर्न राज्यसत्ता कब्जा गर्न गरिने उथलपुथल प्रक्रिया हो । 

क्रान्तिले पुरानो उत्पादन प्रणाली विस्थापित गरी नयाँ उत्पादन सम्बन्ध स्थापित गर्ने गर्छ । यसको असर समग्र समाजमा पर्न जान्छ अर्थात् यसले कानुन, राज्यसत्ता, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक रूपान्तरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ । सामाजिक क्रान्तिका प्रक्रिया अगाडि बढ्न मुख्य दुईवटा आधार आवश्यक पर्छ ः 

१) वस्तुगत परिस्थिति

२) आत्मगत परिस्थिति 

वस्तुगत परिस्थिति मुख्यतया विद्यमान राज्यसत्तामा आएको सङ्कटमा भर पर्ने गर्छ । 

(क) गतिशील उत्पादक शक्ति र सापेक्षिक रूपले अस्थिर उत्पादन सम्बन्धबीचको चर्को अन्तरविरोध ।

(ख) शासकले पुरानो तरिकाबाट शासन गर्न नसक्नु र शासित वर्ग पहिलेकै स्थितिमा नरहनु अर्थात् परिवर्तन गर्न अग्रसर हुनु ।२) आत्मगत परिस्थिति 

(क) उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्धबीचको अन्तरविरोध चिरफार गर्न सक्ने अर्थात् पुरानो राज्यसत्तालाई ध्वस्त पार्दै नयाँ व्यवस्था स्थापना गर्न क्रान्तिकारी वर्गमा आँट र सामथ्र्य हुनु । 

(ख) क्रान्तिकारी पार्टी र क्रान्तिको समग्र नेतृत्व गर्नसक्ने वा क्षमता राख्ने नेतृत्वको विकास भएको हुनुपर्छ ।

७. ऐतिहासिक भौतिकवादी शास्त्र र अन्य शास्त्र (dialetical meterlism and other phylosophy)

विद्यमान समाजमा विभिन्न शास्त्रहरूले फरकफरक पहिचान बोकेर विभिन्न ढङ्गले समाज तथा ऐतिहासिक परिघटनालाई व्याख्या गर्ने गरेका छन् । विभिन्न शास्त्रहरू आÇनो विशेष स्थानमा रहिआएका छन्, जस्तै ः राजनीतिकशास्त्र, समाजशास्त्र, न्यायशास्त्र, नीतिशास्त्र, भाषाशास्त्र, इतिहास इत्यादि । ती शास्त्रहरू आÇना क्षेत्रमा विशेष महत्वका छन् यद्यपि द्वन्द्वात्मक भौतिकवादजस्ता पूर्ण विकसित भने छैनन् । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको दायरा व्यापक छ । यसले सामाजिक गतिको विकास तथा सामाजिक रूपको विकाससम्बन्धी नियमहरू पत्ता लगाउने गर्छ । कानुनशास्त्रले स्थापित कानुनहरूको व्याख्या र विश्लेषण मात्र गर्छ । इतिहासले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादजस्तो समाज विकासका बारेमा अध्ययन त गर्छ तर द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले जसरी होइन । इतिहासले स्थापित मान्यताहरूको मात्र अध्ययन गर्ने गर्छ तर द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले समाज विकासका नियमहरूसमेत पत्ता लगाउने गर्छ । समाजको उत्पत्ति, राष्ट्र र राज्य, सामाजिक चेतना, वर्ग तथा समुदाय द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका मूल विषय हुन् । 

८. निष्कर्ष (conclusin)

ऐतिहासिक भौतिकवादको मूल प्रश्न समाज विकाससम्बन्धी पदार्थको गतिको नियम हो । इतिहासका सामाजिक परिघटनाहरूमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद प्रयोग भएर आएकाले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई ऐतिहासिक भौतिकवाद भनिएको हो । ऐतिहासिक भौतिकवाद समाज परिवर्तनको मार्गनिर्देशक सिद्धान्त हो । यसले समाजको प्रधानअन्तरविरोध के हो ? समाज विकास गर्न आवश्यक वस्तुगत तथा आत्मगत परिस्थितिलाई ठोस रूपले अध्ययन गरेर समाजलाई गति दिन वैचारिक नेतृत्वकारी भूमिका खेल्न यसले बाटो देखाउने गर्छ ।

यो दर्शनले समाजलाई रूपान्तरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने गर्छ । ऐतिहासिक भौतिकवाद आफैँमा गतिशील रहेको छ । यसलाई जडसूत्रका रूपमा ग्रहण नगरेर सापेक्षिक ढङ्गले बुझ्न जरुरी छ । सापेक्षता अपनाउने नाममा द्वन्द्वत्मक भौतिकवादलाई लम्पसारवाद र वैचारिक पलायनको गन्धबाट बचाउनु पनि उतिक्कै महत्वपूर्ण पक्ष रहेको छ । यद्यपि अब द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका स्थापित मान्यताहरूलाई स्वीकार गर्नु जरुरी छ र यसका केही कमजोरी अथवा नपुग पक्षमा विकास गर्नु पनि जरुरी देखिएको छ । त्यस्तै माक्र्सवाद ग्रहण सन्दर्भमा पनि केही विकास गर्नु जरुरी देखिएको छ । आज सर्वहारा वर्गको दर्शन हिजोका केही कमजोरीलाई अङ्गीकार गरेर मात्र बस्नु नभएर आजका सच्चा माक्र्सवादीहरूको जिम्मा दर्शनमा नयाँ आयाम थप्नु वा विकास गर्नु जरुरी छ ।

[३] बदलिँदो बिश्व–दृष्टिकोण

प्रारम्भ :

 ‘बैकल्पिक शक्ति’, ‘बैकल्पिक राजनीति’ जस्ता पदावलिहरू निकै चर्चित छन् । बिद्यमान दलहरूका क्रियाकलापबाट असन्तुष्ट मानिस ‘बिकल्प’ निर्माणमा लागीरहेका छन् । तर कुनै समूहलाई नयाँ वा बैकल्पिक शक्ति बन्नका लागि के के आधार चाहिन्छ ? राजनीतिक मुद्धा वा कार्यक्रमको पृथकताले नै त्यो आधार प्रदान गर्दछ ? कि अरु पनि केहि योग्यता चाहिन्छ ? त्यसो त हिजो आज नयाँ वा पुराना प्रायः सबै दलको मुद्धा ‘आर्थिक समृद्धि’ हुन पुगेको छ । के आर्थिक सम्बृद्धिको नारा दिदैमा नयाँ र बैकल्पिक शक्ति भइन्छ ?

माथिका प्रश्नहरूले गम्भिर विमर्शको माग गर्दछ । किनकि आर्थिक हिसाबले समृद्ध मुलुकहरू पनि विभिन्न संकट र समस्याको सामना गरिरहेका छन् । यो संकटको कारण अमुक दल वा नेताको अयोग्यतामा मात्र सिमिति छैन । अमुक दलभित्रको भ्रष्टाचार वा वेथितिमा मात्र पनि सिमित छैन । निश्चय नै समाजको सम्यक विकासको एक अनिवार्य शर्त आर्थिक समृद्धि पनि हो । तर यहि नाराले मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान निर्धारित हुन सक्दैन । साथै परम्परागत विचारधाराको वरिपरिबाट पनि बैकल्पिक शक्ति बन्दैन । विश्वमा किनकि यतिबेला ‘वैचारिक संकट’ मुख्य समस्याको रुपमा देखिएको छ । त्यसैले वर्तमान बैश्विक वैचारिक संकटलाई उत्तरित र सोही अनुरुपको राजनीतिक संस्कृति स्थापीत गर्न सक्दा मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान बन्न सक्छ ।निश्चय नै समाजको सम्यक विकासको एक अनिवार्य शर्त आर्थिक समृद्धि पनि हो । तर यहि नाराले मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान निर्धारित हुन सक्दैन । साथै परम्परागत विचारधाराको वरिपरिबाट पनि बैकल्पिक शक्ति बन्दैन । किनकी विश्वमा यतिबेला ‘वैचारिक संकट’ मुख्य समस्याको रुपमा देखिएको छ । त्यसैले वर्तमान बैश्विक वैचारिक संकटलाई उत्तरित र सोही अनुरुपको राजनीतिक संस्कृति स्थापीत गर्न सक्दा मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान बन्न सक्छ ।

पछिल्ला अध्ययन र अनुभवहरूले के देखायो भने आधुनिक युग (औद्योगिक÷यान्त्रिक युग) मा स्थापीत यान्त्रिक चिन्तन प्रणाली र त्यसको जगमा बनेका यान्त्रिक बिचारधाराहरू नै वर्तमान बैश्विक संकटका श्रोत हुन् । यान्त्रिक चिन्तन अनुरुपका मानवीय क्रियाकलापको परिणाम नै आज विश्वमा विभिन्न सामाजिक अतिवाद, असमान विकास, स्वास्थ्य एवं पर्यावरणीय संकट जस्ता समस्या देखा परेका हुन् । जसको समाधानको सुत्र आजका चलन चल्तीका राजनीतिक विचारधाराको सिमा भित्रबाट सम्भव देखिदैन । त्यसैले यसलाई वैचारिक संकट भनिएको हो । नेपालको राजनीतिक संकट पनि यहि बैश्विक संकटको अंग हो । जसको समाधानका लागि आधुनिक भनिएको हाम्रो चिन्तन प्रणाली कै समिक्षा गर्नु पर्ने स्थीती देखिन्छ । जसले समस्याको यो गहिराईमा पुग्ने प्रयत्न गर्छ उसले मात्र वास्तविक बैकल्पिक बाटो निर्माण गर्न सक्छ । त्यसैले बैकल्पिक शक्ति हुनका लागि आजको परिवेशमा राजनीतिक बिचारधारा, मुद्धा वा कार्यक्रमको तहमा मात्र सोचेर पुग्दैन । विश्वदृष्टिकोण अर्थात चिन्तन प्रणालीकै तहमा सोच्नु जरुरी भएको छ । अर्थात बिश्वदृष्टिकोण नै बदल्न जरुरी भएको छ ।

• बदलिँदो बिज्ञान –

ज्ञान–विज्ञानको क्षेत्रमा आफ्नो समकालिन समयमा उपलब्ध सामाग्रीहरूको संश्लेषण गरेर उन्नाइसौँ शताब्दीको मध्यदेखी उत्तरार्धको समयावधिमा कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एंगेल्सले नौलो चिन्तन परम्पराको शुरुवात गरेका थिए । जसलाई द्धन्दात्मक भौतिकवादी चिन्तन परम्परा वा ‘माक्र्सवाद’ भनियो । त्यस अघिका चिन्तकहरूले पनि यस्तो प्रयास गरेका थिए । तर माक्र्स–एंगेल्सको पालासम्म आउँदा मात्र यो दैविक चिन्तन परम्परालाई जवाफ दिन सक्ने प्रभावकारी एवं बैकल्पिक चिन्तन पद्धति बनेको थियो ।

भौतिक विज्ञानको विकासमा यो यान्त्रिक विज्ञानको युग (न्युटन युग) थियो । समाज विज्ञानमा यो कालखण्डलाई औद्योगिक युग भनियो । पुँजिवादी र साम्यवादी विचारधारा यस्तै समय सन्दर्भमा बनेका थिए । त्यसैकारण पुँजिवादी र साम्यवादी विचारधारालाई यान्त्रिक चिन्तन पद्धतिमा आधारित वा औद्योगिक युगको चिन्तन परम्परा पनि भनिएको हो । बीसौं शताब्दीसम्मका लागि आधुनिक विचारधारा यिनै थिए ।

बीसौं शताब्दीको शुरुवातसँगै भौतिक विज्ञानको क्षेत्रमा नौला आविष्कार हुँदै गए । सापेक्षतावादको सिद्धान्त र क्वान्टम भौतिकीको सफलताले विज्ञानको क्षेत्रमा नयाँ युग र पद्धति आरम्भ भयो । अब हिजोको विज्ञानलाई शास्त्रीय, यान्त्रिक र स्थुल भन्न थालियो । नौलो पद्धति सहित भौतिक विज्ञान आधुनिक र सुक्ष्म क्षेत्रमा प्रवेश गर्यो । इलेक्ट्रोनिक प्रविधिको विकास भयो । जीव विज्ञान, मनोविज्ञान जस्ता शाखामा पनि युगान्तकारी आविष्कार भए । जसले पुराना ज्ञानलाई सतही सावित गरिदिए ।

यहि बेला बैज्ञानिकहरूले आश्चर्यचकित पार्ने तथ्यहरू फेला पारे । वस्तुगत अवलोकन नै ज्ञान–विज्ञानको एक मात्र पद्धति हो भन्ने उनिहरूको विश्वासलाई पूर्वीय चिन्तन परम्पराले संकटमा पारिदियो । आधुनिक प्रविधिसहितको विज्ञानको सूक्ष्म अनुसन्धानबाट जे आविष्कार भइरहेको थियो ती कुरा हजारौँ बर्ष पहिले नै पूर्वीय चिन्तकहरूले आत्म अवलोकन (ध्यान) को विधिबाट ठम्याएका रहेछन् । यस्ता तथ्यले विज्ञान, जीवन र जगतबारे पुराना पद्धति र निष्कर्षलाई सतही र एकाङ्गी सावित गर्यो । वस्तुगत अवलोकन मात्र विज्ञानको पद्धति हो भन्ने मान्यता खण्डित भयो ।

• कम्युनिष्ट नेताका सिमा–

समकालिन दार्शनिक वा चिन्तकहरूका लागि यो कामको नयाँ क्षेत्र वा अवसर हुन सक्थ्यो । उनिहरूले आफ्नो समयका नौला ज्ञानलाई बिना पुर्वाग्रह अनुसन्धान एवं संश्लेषण गरेर यान्त्रिक चिन्तन परम्पराको बिकल्प निर्माण गर्न सक्थे । खास गरी कम्युनिष्टहरूसँग यो अपेक्षा गर्न सकिन्थ्यो । किनकी माक्र्स–एंगेल्सले शुरु गरेको परम्परालाई उनिहरूले नयाँ सन्दर्भसहित गति दिन सक्थे । तर अवसर पाउँदा पाउँदै पनि माक्र्स– एंगेल्स पछिको कम्युनिष्ट बृत्त यान्त्रिक चिन्तनको जडताबाट बाहिर आउन सकेन । फलतः आज कम्युनिष्ट बृत्तबाट दर्शनशास्त्रको विकासको परम्परा लगभग बन्द भएको छ । दैविक चिन्तनको बिकल्प दिएका कम्युनिष्ट अघुवाहरूले यान्त्रिक चिन्तनको बिकल्प चाहिँ दिन सकेनन् । तै पनि मानवीय सभ्यताले यस्तो बिकल्प निर्माणका आधार तयार गरिसकेको छ । त्यो बिकल्पलाई ‘सर्वाङ्गीण अस्तीत्ववादी’ विश्वदृष्टिकोण भन्न सकिन्छ । सर्वाङ्गीण अस्तीत्ववादी पद्धति अनुरुपको चिन्तन प्रणाली, राजनीतिक विचारधारा, जीवनशैली, विकासको मोडेल, संगठन प्रणाली एवं सामाजिक संरचनाले मात्र अबको समस्या समाधान गर्न सकिन्छ । यस प्रकारको पद्धति, विचारधारा र संस्कृतिको विकास गर्ने समूह मात्र ‘बैकल्पिक’ वा ‘नयाँ’ शक्ति हुन सक्छ । यो छोटो आलेखमा यसबारे पर्याप्त व्याख्या गर्न संभव नभए पनि केहि इशारा गर्ने प्रयास गरिने छ ।

• के हो यान्त्रिक चिन्तन? 

अझै पनि धेरैलाई यो भ्रम छ कि पुँजिवादी र साम्यवादी विचारधाराका दर्शन अलग छन् । तर वास्तविकतामा यी दुई बिरोधी विचारधाराहरू एउटै युगमा जन्मिए र यिनिहरूकोे जग एउटै हो । अर्थात पुँजिवाद र साम्यवादको दर्शन एउटै हो, त्यो दर्शनलाई यान्त्रिक भौतिकवादी दर्शन भनिन्छ । यिनिहरूका राजनीतिक कार्यक्रम र फोकस मात्र अलग हुन् ।

यान्त्रिक भौतिकवादी चिन्तन वा दर्शन भन्नाले जीवन र जगतलाई हेर्ने खास तरिका हो । यसले खास समयको मानवीय ज्ञानको सिमालाई पनि अभिव्यक्त गर्दछ । यान्त्रिक भौतिकवादी चिन्तन पद्धतिको जग बसाउने श्रेय मुलतः तीन व्यक्तित्वलाई जान्छ ः फ्रान्सिस बेकन (१५६१ –१६२६) रेने डेकार्ट ( १५९६–१६५०) र आइज्याक न्युटन ( १६४२–१७२६) । फ्रान्सिस बेकनलाई बैज्ञानिक पद्धतिका पिता मानिन्छ । उनले वस्तुवगत अवलोकन नै वैज्ञानिक विधि हो भन्ने तथ्य स्थापित गरे ।रेने डेकार्टलाई पश्चिमा दर्शनका पिता मानिन्छ । उनले आत्मा र शरिर अर्थात पदार्थ र चेतना अलग नियमका बिषय हुन् भन्ने मान्यता स्थापीत गराए । उनको भनाई अनुसार प्रकृति र शरिरलाई कृत्रिम यन्त्रसँग तुलना गर्न सकिन्छ । तर चेतनाको नियम भने यो भन्दा अलग हुन्छ । न्युटनलाई आधुनिक भौतिक विज्ञानका शुरुवातकर्ता मानिन्छ । कोपर्नीकस र ग्यालिलियोको बिरासतलाई समाएर उनले गुरुत्वाकर्षण र स्थुल पिण्डको गतिको नियम पत्ता लगाए ।

एउटा कृत्रिम यन्त्रको संचालन प्रकृया जस्तो हुन्छ यान्त्रिक चिन्तनले सारा ब्रम्हाण्ड (जीवन र जगत)को संचालन प्रकृया पनि त्यस्तै हुन्छ भन्ने मान्यता राख्दछ । प्रकृति, मानिस र उसको सामाजिक जिवनलाई पनि यन्त्रसँग तुलना गर्दछ । सामाजिक समस्याको विश्लेषण र समाधानका बिधिहरू पनि यान्त्रिक निष्कर्षका आधारमा तय गरिन्छ । सामाजिक परिवर्तनलाई पनि यान्त्रिक गतिसँग तुलना गरिन्छ ।

चिन्तन पद्धतिमा यस प्रकारको सोच बिकास हुनुको पनि खास कारण छ । सोह्रौं शताव्दीबाट युरोपेली समाजमा भौतिक विज्ञानका आविष्कारले आकार ग्रहण गर्न थालेका थिए । कोपर्नीकस, ग्यालिलियो हुँदै न्युटनसम्म आउँदा दैविक चिन्तनमा स्थापीत ‘चेप्टो’ पृथ्बि गोलो देखियो । सुर्य लगायत ग्रह ताराहरूले पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्छन भन्ने ठाउँमा यसको ठिक उल्टो तथ्य पत्ता लाग्यो । उन्नाइसौं शताब्दीसम्म आउँदा प्रकाश, बिद्युत र चुम्बकीय गतिको नियम र जीव उत्पतिको नियम पत्ता लाग्यो । उर्जा संरक्षण र रुपान्तरणको रहस्य पनि पत्ता लाग्यो ।

विज्ञानका यी सफलताले तत्कालिन समाजमा वस्तुगत अवलोकनबाट देखिने तथ्य अकाट्य सत्य हुन्छन् भनी विश्वास गर्ने आधार पैदा गर्यो । पाश्चात्य समाजमा क्रमश यन्त्रहरू आविष्कार भइरहेका थिए । मानिसलाई ती यन्त्रहरू नै ‘ईश्वर’ वा ‘जादु’ जस्तै भएको थियो । फलस्वरूप चिन्तन परम्परामा ईश्वर होइन यान्त्रिक नियम चाहिँ सत्य रहेछन् भन्ने प्रभाव पर्नु स्वभाविक थियो । फलत चिन्तनको एकखालको फ्रेमवर्क स्थापीत भयो । यसका विषेशतालाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ 

पहिलो, कुनै पनि कुराबारे सही सत्य थाहा पाउनु छ भने मानिसले आफ्ना इन्द्रियद्धारा उक्त चिजको अवलोकन गर्नु पर्दछ । यसरी वस्तुगत अवलोकन गर्दा प्राप्त हुने तथ्य अकाट्य सत्य हुन्छ । त्यसैले जीवन र जगतको अध्ययन गर्ने विधि भनेको वस्तुगत अवलोकन नै हो भन्ने यसको मान्यता हुन्छ । यो नियमलाई फ्रान्सिस बेकनले स्थापीत गराएका थिए ।

दोश्रो, संसारबारेको आधारभूत बुझाईमा यसका खास निष्कर्ष हुन्छन् । जस्तो कि संसार ईश्वर निर्मित होइन । यो स्वनिर्मीत हो । ब्रम्हाण्डको आदि र अन्त्य हुँदैन भन्ने यसको मान्यता हुन्छ । ईश्वरीय चिन्तनमा ब्रम्हाण्डलाई पनि सजिव तत्व मानिन्छ भने यान्त्रिक चिन्तनले ब्रम्हाण्डलाई नीर्जीव तत्व र प्राणीहरूलाई मात्र सजीव तत्व मान्दछ । साथै यसले ब्रम्हाण्ड र ‘समय’ तत्व एक अर्काबाट अलग मान्दछ । ‘ब्रम्हाण्ड’ र ‘समय’ अन्तरसम्बन्धीत छन् भन्ने तथ्य बीसौं शताब्दीमा आइन्स्टाइनले उद्घाटन गरेका हुन् । त्यस भन्दा अगाडीका पाश्चात्य वैज्ञानिकहरू ‘ब्रम्हाण्ड’ र ‘समय’लाई अलग थलग तत्व मान्दथे ।

तेश्रो, यान्त्रिक चिन्तनले ईश्वर जस्तो अमुर्त अस्तित्ववाला कुनै चिज स्वीकार गर्दैन । हरेक अस्तित्वका ३ आयाम हुनु पर्दछ । जसलाई हाम्रा इन्द्रियहरूले अनुभुत गर्न सकुन । यसले इन्द्रियमा अनुभूत नहुने वा वस्तुगत अवलोकनमा नदेखिने विषय झुठा हुन् भन्दछ । त्यसैले कार्ल माक्र्सले टेस्टट्युवमा देखा पर्यो भने मात्र ईश्वरको अस्तित्व स्वीकार्ने बताएका थिए ।

चौथो, हरेक अस्तित्वको आधारभूत इकाई ( Basic building block) हुन्छ भन्ने यसको पुरा विश्वास हुन्छ । जुन सुकै वस्तुको अस्तित्वको आधार यहि आधारभूत इकाईको गठजोड वा फैलावट हो । जस अनुसार प्रकृतिको आधारभुत इकाई ‘परमाणु’ र जीवनको आधारभुत इकाई ‘सेल’ हो भन्ने विश्वास गरिन्छ । सिँगो वस्तुबाट आधाभूत कणलाई अलग गर्न र अवलोकन गर्न सकिन्छ । र फेरि त्यसलाई सिंगोमा जोड्न पनि सकिन्छ भन्ने विश्वास गरिने भएकाले आदिकालदेखी रहेको पदार्थमा पछि मात्र चेतना पैदा भएको हो भनेर पदार्थ र चेतनाको शुरुवातलाई अलग हिसावले बुझिने भएकोले यो पद्धतिलाई हिजोआज अलग–थलगमुखी पद्धति  -Fragmented approach) पनि भनिएको छ । साथै यो विधिमा हरेक वस्तुको आधारभूत इकाईलाई त्यसको सिंगो इकाईबाट अलग गरेर संकुचित पारेर सुक्ष्म अवलोकन तथा नाप जाँच गरे सिंगो वस्तुको गुण–धर्म वा स्वभाव सबै थाहा पाउन सकिन्छ भन्ने विश्वास गरिने भएकोले यसलाई संकुचनमुखी विधि (Reductionist Approach) पनि भनिएको छ ।

पाँचौं, यान्त्रिक दृष्टिकोणमा हरेक अस्तित्वमा बिपरित तत्व क्रियाशिल हुन्छन् । संसारका हरेक अस्तित्वमा बिपरित तत्व हुन्छन् । जस्तो कि गणितमा ऋण र धन, बिद्युतमा प्लस र माइनस, ब्रम्हाण्डमा रात र दिन, जिवनमा जन्म र मृत्यु आदि । तिनिहरूबीचमा एकता र संघर्ष दुवै सँगँंगै चलिरहेको हुन्छ । ब्रम्हाण्डको आधारभुत कणदेखि ठुला ग्रह र ताराहरूभित्र रहेका बिपरित तत्वहरू आपसमा टकराई रहेका हुन्छन् । यहिबाट प्रकृति गतिवान भएको हुन्छ भन्ने मानिन्छ ।

छैठौं, यसले संसार बोधगम्य छ भन्दछ । अर्थात हरेक वस्तु वा अस्तित्व भित्र पैदा हुने गतिलाई मानिसले वस्तुगत अवलोकनको विधिद्धारा नाप्न वा थाहा पाउन सक्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । जस अनुसार गतिका दुई रुप हुन्छन् ः पहिलो, तलमाथि वा अगाडी पछाडीको गति ( Developmental change) दोश्रो गोलचक्करको गति(Cyclical change ) । जसरी कृत्रिम यन्त्रमा यी दुवै खाले गति देख्न सकिन्छ । त्यसरी नै समाजमा पनि विपरित स्वभाव भएका समुहहरूको अन्तर्विरोधबाट यी दुवै खाले गतिहरू पैदा भएका हुन्छन् भन्ने मानिन्छ । गतिको नियमलाई न्युटनले “क्रिया र प्रतिक्रिया बराबर र बिपरित हुन्छन” भन्ने नियममा सूत्रबद्ध गरेका छन् । यस सूत्रले गतिको प्रकृया एकल रेखिय विकास  अनुसार अगाडी बढ्दछ भन्ने मान्दछ ।

satau,  यसले चेतना वा आत्माको स्वायत्त सत्ता स्वीकार गर्दैन । आदि–पदार्थमाथि धेरैै पछि चेतना पैदा भएको हो । चेतनाको अलग सत्ता हुँदैन । यो भौतिक पदार्थकै बिकसित र संगठित अवस्था मात्र हो, पदार्थको बिगठन सँगै चेतना स्वतः बिगठन हुन्छ, भन्दछ । अर्थात यसले बिपरित तत्व मध्ये कुनै एउटालाई प्रधान र अर्कोलाई गौण भूमिकाको मान्दछ । जस्तो कि समाजमा एकता र संघर्ष मध्ये संघर्षलाई प्रधान र एकतालाई गौण मान्नु । प्रकृतिमा पदार्थ र चेतना मध्ये पदार्थलाई प्रधान र चेतनालाई गौण मान्नु ।

आज भौतिक र चेतना विज्ञानको क्षेत्रमा भएका पछिल्ला खोजीहरूले माथिका मान्यता भन्दा फरक ढंगले मानिस, जीवन र जगतलाई हेर्दछन् । यसबारे पछिल्ला शिर्षकमा चर्चा गरिने छ ।

• यान्त्रिक चिन्तनको परिणाम –

जीवन र जगतलाई हेर्ने माथिको पद्धति कुनै दार्शनिक परम्परामा मात्र सिमित रहेन । ज्ञानका बिभिन्न शाखा जस्तो की जीव विज्ञान, औषधि विज्ञान, मनोविज्ञान, समाजशास्त्र र राजनीति सम्ममा यो पद्धति अपनाइयो । जसका कारण यसको प्रभाव दूरगामी र युगान्तकारी रह्यो ।

जस्तो की जीव विज्ञानमा जीव एवम् मानिसको शरिर र चेतनालाई पृथक गरियो । हरेक जीवको शरिरलाई प्रधान र चेतनालाई गौण मानियो । जीवभित्र पनि आधारभूत इकाईको रूपमा सेलको खोजी गरियो । रोगको कारकको रूपमा किटाणुहरूको खोजी गरियो । शरिरलाई सेलहरूको गठजोडबाट बनेको कृत्रिम यन्त्रको रुपमा चित्रण गरियो । क्रमश यान्त्रिक नियममा संचालित हुने ९ वटा प्रणालीमा शरिरलाई विभाजन गरियो । यस क्रममा सत्रौं शताव्दीमा Giovanni Borelli  ले शरिरको मांशपेशीको बनावटलाई यान्त्रिक विधिमा व्याख्या गरेका थिए । त्यसै गरी William Harvey  ले रक्तसंचार प्रणालीलाई यहि विधिमा व्याख्या गरे ।

फ्रान्सकाAntoine Laoisier(Father of modern chemistry) ले यहि विधिमा आधारित रहेर  Theory of combustion को बिकास गरे । अठारौं शताव्दीको अन्त्यमा ीगष्मष् न्बखिबलष् ले स्नायु अंगहरू ले बिद्युतिय तरंग प्रवाह गर्दछन् भन्ने तथ्य पनि यहि विधिको प्रयोगबाट पत्ता लगाएका थिए । १९ औं शताव्दीमा डार्वीनको विकासवाद, सेल थ्योरी, भ्रुण विज्ञान, माइक्रोबायोलोजी, अनुवंशीकी जस्ता आविश्कारदेखी लुई पाश्चरको ब्याक्टेरिया र जर्म थ्योरी सम्मको पद्धति यान्त्रिक नै थियो ।

त्यस्तै पाश्चात्य औषधि बिज्ञानलाई ‘बायोमेडिकल मोडेल’ भनिन्छ । जुन पुरा यान्त्रिक पद्धतिमा आधारित छ । यस दृष्टिकोणका अनुसार मानव शरिर एउटा यन्त्र हो । मानव शरिरका अंग प्रत्यंगको व्याख्या गर्दा मेशिनको पार्टपुर्जाको रूपमा गर्न सकिन्छ । रोग लाग्नु भनेको मेशिनका पार्टपुर्जामा गडबडी आउनु जस्तै हो । मानव शरिरको रोगलाई सेलुलर एवं मोलेकुलर बायोलोजी मार्फत अध्ययन गर्न सकिन्छ । डाक्टरको भुमिका भनेको बिग्रीएका अंग अर्थात पार्टपुर्जासम्म हस्तक्षेप गरेर त्यसलाई भौतिक वा रासायनिक तरिकाले ठिक पार्ने हो ।

आज बैज्ञानिकहरू माथिका सिद्धान्तलाई जीवन सम्बन्धी स्थुल बुझाई मान्दछन् । अर्थात माथिका आविश्कारहरू जिवनको ‘हार्डवेयरसँग’ सम्बन्धीत छन् । जिवनको अर्को पाटो यसको ‘सफ्टवेयर’ हुन्छ । तर माथिका सिद्धान्तहरू जिवनको सफ्टवेयरको तहमा प्रवेशै गरेका छैनन । त्यसैले जिव बिज्ञान र औषधि बिज्ञानको पाश्चात्य (यान्त्रिक) बिधिलाई हिजोआज एकाँगी र अपुरो बिधि मानिन्छ ।

जिवनको सफ्टवेयरबारे पुर्वीय योग दर्शन खास गरी उपनिषद र बुद्ध दर्शनमा उच्च स्तरिय अनुसन्धान भएको कुरा हिजोआजका बैज्ञानिकहरू ले स्वीकार गर्न थालेका छन् । प्रकृति चिन्तनमा पनि योग दर्शन र क्वान्टम दर्शनका मान्यताहरू समान पाइएका छन् । तर पुर्वका क्रान्तिकारी भनिएकाहरू ले कहिल्यै पनि योग दर्शनलाई गहिराईमा गएर जाँचबुझ गर्न आवश्यक ठानेनन् । आज पनि यसको प्रसंग आउने बित्तिकै यसलाई कि त दैविक चिन्तन, कर्मकाण्ड आदि बुझ्ने गरिन्छ, कि त स्वास्थ्य र व्यायामको बिषयमा सिमित गरिन्छ ।

• राजनीतिमा यान्त्रिक भौतिकवादी पद्धति :-

रुढीवाद, भाग्यवाद र सामन्ती शोषणले ग्रस्त पाश्चात्य समाजमा तत्कालिन ज्ञान एवं आविश्कारले बैकल्पिक बिचारका लागि पृष्ठभुमि तयार गरिदिएको थियो । यसबाट खासगरी भौतिकवादी चिन्तन पद्धतिका लागि आधार तयार भयो । अदृश्य र अमुर्त चिजमा बिश्वास नगर, भौतिक अस्तित्व भएका कुरा मात्र सत्य हुन्छन् भन्न थालियो । सबै कुराको निर्धारक भौतिक परिवेश नै हो । आत्मा वा चेतना भन्ने चिज पनि भौतिक तत्वकै बिकसित रुप मात्र हो । यसलाई पनि भौतिक बिज्ञानका नियमहरू बाट व्याख्या गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यता बिकसित भयो । समाजमा पनि ‘आधारभुत इकाई’ को खोजी हुन थाल्यो । गतिका यान्त्रिक नियमलाई समाजमा पनि आरोपित गरियो । यहि आधारमा राजनीतिक बिचारधारा बने ।

पहिलो चरणमा जोन लकले ‘व्यक्ति’ केन्द्रित बिचारधाराको बिकास गरे । अर्थात उनले व्यक्तिलाई आधारभुत इकाई मानेर बिचारधारा निर्माण गरे । जसबाट पुँजिवादी बिचारधारा जन्मियो । पुँजिवादले पनि मानिसहरू मा शोषण कायम गरेको देखे पछि कार्लमाक्र्सले ‘वर्ग’ केन्द्रित बिचारधारा निर्माण गरे । अर्थात माक्र्सको आधारभुत इकाई ‘वर्ग’ थियो । यसबाट साम्यवादी बिचारधारा जन्मियो । नस्ललाई समाजको आधारभुत इकाई मान्ने बिचारधारा अर्थात जाति केन्द्रित बिचारधारा पनि यहि परिवेशमा जन्मियो ।

एक मुहान: दुई धारा –

पुँजिवाद र साम्यवादको मुहान एउटै हो । यान्त्रिक भौतिकवादी चिन्तन पद्धतिको मुहानबाट नै यि दुई बिचारधारा जन्मिए । चिन्तन पद्धति एउटै भएकाले पुँजिवादी र साम्यवादी बिचारमा केहि आधारभुत समानता छन् । जस्तो की दुवैले दैविक चिन्तनको खण्डन गर्दछन् र भौतिकवादको वकालत गर्दछन् । दुवैले समाजमा आधारभुत इकाईको खोजी गर्दछन् । पुँजिवादको आधारभुत इकाई ‘व्यक्ति’ हो भने साम्यवादको आधारभुत इकाई ‘वर्ग’ हो ।

दुवैले संकुचनमुखी बिधि अपनाउँछन् । अर्थात पुँजिवादले व्यक्तिको अध्ययनका आधारमा सामाजीक नियम बनाउने कुरा गर्दछ । साम्यवादले वर्गको अध्ययनद्धारा सामाजीक नियम बनाउने कुरा गर्दछ । दुवैले प्रकृति र समाजमा ‘प्रधान’ र ‘गौण’ कारक हुन्छन् भन्ने पनि मान्दछन् र आफ्नो राजनीतिक कार्यक्रममा यिनिहरू लाई मुख्य प्राथमिकता दिन्छन् । जस्तो की पुँजिवादीका लागि समाजका सारा नियम व्यक्तिगत हित र स्वतन्त्रताका मातहत हुनु पर्दछ । किनकी उनिहरू का लागि व्यक्ति प्रधान र समाज गौण हो । अर्कोतिर साम्यवादीका लागि समाजका सारा नियम वर्गहितको मातहत हुनु पर्दछ । किनकी उनिहरू का लागि वर्ग (समाज) प्रधान र व्यक्ति गौण हो । यहि मान्यताका आधारमा दुवै थरी बिचाराधाराले समाधानका आ आफ्ना सुत्र तय गरेका छन् । पुँजिवादीका लागि समाजमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रता ग्यारेन्टि हुनु नै समाधान हो । साम्यवादीका लागि वर्ग बिलोप हुनु नै समाधान हो ।

दुवैले समाज गतिशिल इकाई हो भनी स्वीकार गर्दछन् । साथै गति सम्बन्धी बुझाई दुवैको यान्त्रिक नै छ । फरक कति छ भने पुँजिवाद गोलचक्करको गति(Cyclical change)मा र साम्यवाद अगाडी पछाडीको गति (Developmental change) र त्यसमा पनि एकल रेखिय बिकास (linear dynamic)मा बिश्वास गर्दछ । त्यसैले पुँजिवादीको लागि पुँजिवाद सदा सर्वदा अस्तित्वमा रहने व्यवस्था हो । साम्यवादीहरू को लागि आदिम साम्यवाद– दाश युग–सामन्ती युग–पुँजिवादी–युग–समाजवादी युग–साम्यवादी युग को एकल परिपथ अनुसार समाज गतिवान हुन्छ । सामाजिक परिवर्तन सम्बन्धी यी दुवै खाले निश्कर्ष यान्त्रिक भौतिकवादी नियम अन्तरगत आएका हुन् । तर आजको बिज्ञानले समाजमा यान्त्रिक गतिको नियम लागु हुन्छ भन्ने कुरालाई अस्वीकार गर्दछ । आज सम्मको अनुभवले पनि यो प्रष्ट पारिसकेको छ ।

यो बाहेक पुँजिवाद र साम्यवादका बाँकी निश्कर्ष पनि एउटै सिक्काका दुई पाटा हुन् । जस्तो की पुँजिवादी र साम्यवादीले क्रमश वकालत गर्ने बहुलवाद र एकत्ववाद, उदारवाद र साम्यवाद, नीजत्व र सामुहिकता, व्यक्ति र राज्य, पुँजि र श्रम, सहजकर्ता राज्य र अधिनायककारी राज्य आदि । अस्तित्वका यी दुई पक्षको पक्षधरता लिने सवालमा पुँजिवादी र साम्यवादी दुवै एकाँगी छन् ।‘प्रधान’ र ‘गौण’ को मान्यता अनुसार यिनिहरू कुनै एउटामा मात्र जोड दिन्छन् । तर प्रकृतिको सुक्ष्म स्वभाव के हो भने अस्तित्वका बिभिन्न पक्षहरू गतिशिल सन्तुलनको सम्बन्धमा रहेका हुन्छन् । त्यसकारण हरेक क्षेत्र र समयमा मानिसले प्रकृति र समाजका बिपरित तत्वहरू बिच गतिशिल सन्तुलन कायम गर्ने लक्ष लिनु पर्ने हुन्छ । आधारभुत इकाइको रुपमा ‘वर्ग’ वा ‘व्यक्ति’ लाई धुरी बनाउनु सट्टा अस्तित्वका ‘चार आयाम’ को गतिशिल सन्तुलन चाही खोजी गर्नु पर्दछ । बिज्ञानको पछिल्लो निश्कर्ष हो यो । [यसबारे पछिल्लो खण्डमा…]

तर यान्त्रिक बिचारधाराको पद्धति र लक्ष नै त्रुटिपुर्ण भएकाले दुवै बिचारधाराहरू ले बैचारिक ‘अति’ को रुप लिएका छन् । यहि बैचारिक अतिले आजको सिंगो मानव सभ्यतामा बिभिन्न खराबीहरू उत्पन्न भएका छन् । ति खरावी समाधानका बिधि र सामथ्र्य परम्परागत राजनीतिक दलहरू सँग छैन । यसरी एउटा बैचारिक खाडल तयार भएको छ । यो खाडल पुर्ने ज्ञान र सामथ्र्यले मात्र सम्बन्धीत समुहलाई बैकल्पिक शक्ति बनाउँछ ।

• नयाँ बिश्वदृष्टिकोण

आजको मानव चेतनाको आलोकमा हेर्दा बिगतको यान्त्रिक चिन्तन प्रणाली र बिचारधाराहरू को दोष नै के हो भने यिनिहरू को बिश्वदृष्टिकोण सतही र त्रुटिपुर्ण छ । यि सबैले मानव र समाजलाई ‘यन्त्र’ मान्दछन् र समाजमा पनि यान्त्रिक परिवर्तनको आग्रह राख्दछन् । प्रकृति र समाजमा गतिशिल सन्तुलनको सम्बन्धमा रहेका बिभिन्न कारकहरू लाई प्रधान र गौण भनी भेदभाव गर्दछन् । अस्तित्वको कुनै एक अंशलाई नै समग्र बनाउँछन् । फलतः यिनिहरू को लक्ष तथा उद्येश्य एकाँगी र अप्राकृतिक हुन पुग्छ ।

यस्तै त्रुटिपुर्ण राजनीतिक बिचार एवं लक्ष लिएकै कारण पुँजिवादी र साम्यवादी नेताहरू ढोंगी र आडम्बरी बन्दै गएका छन् । यहि कारण उनिहरू को राजनीति एवं राज्यसत्ताहरू संकटग्रस्त बनिरहेका छन् । यहि कारण समाजमा चर्को बैचारिक संकट देखा परेको हो । यहि कारण बिश्वमा सामाजिक अतिवाद, असमान बिकास, स्वास्थ्य एवं पर्यावरणिय संकट जस्ता समस्या देखा परेको हो । यस्तै त्रुटिपुर्ण एवं एकाँगी सोचका कारण मानव सभ्यता पुँजिवादी वा साम्यवादी चिन्तकहरू को परिकल्पना भन्दा अलग दिशामा गएको हो ।

• यान्त्रिक भौतिकवादी पद्धतिको सिमा 

यान्त्रिक चिन्तन पद्धतिमा आधारित शिक्षा वा बिचारधारामा आँशिक सत्यता नभएको होइन । निसन्देह तत्कालिन चिन्तकहरू कोे उदेश्य पनि महान नै थियो । उनिहरू को प्रयत्नले प्रगतिशिल भुमिका खेलेको कुरा पनि सहि नै हो । मानविय ज्ञानको बिकासको सापेक्षतामा तत्कालिन चिन्तकबाट जे जति योगदान भयो त्यो धेरै ठुलो कुरा थियो । त्यो बेला यो भन्दा वेशी गर्न सक्ने परिवेश पनि बनिसकेको थिएन । त्यसैले यान्त्रिक चिन्तन पद्धतिलाई आज पनि हामीले तत्कालिन समाजको स्वभाविक उपज मान्नु पर्ने हुन्छ ।

तर आजको कुरा अर्कै छ । आज बिज्ञानका बिभिन्न शाखामा भएको अभुतपुर्व बिकासले प्रकृति र मानव समाजलाई अझ गहिराईबाट हेर्न सम्भव भएको छ । फलतः चिन्तन एवं बिचारधारामा भएका अपुर्णता वा एकाँगीपनलाई सच्याउन सकिने परिवेश तयार भएको छ । यो बेला पनि पुराना कुरामै बिश्वास गरेर बस्नु गलत हुन्छ । समस्याको गहिराईमा नगई पुराना बिचारधाराको बिरोध मात्रै गर्नु पनि अर्को गल्ति नै हो । बिना अनुसन्धान आफ्नो दल ‘नयाँ’ भएको दावी गर्नु पनि गल्ति नै हो । बरु बिषयवस्तुको गहिराईमा गएर अनुसन्धान सहित चिन्तन प्रणाली र बिचारधारालाई थप समृद्ध बनाउनु यतिबेला हाम्रो पुस्ताको मुख्य कार्यभार हो । यो सारा बिमर्शको उद्देश्य पनि यहि हो ।

[४] मानवकेन्द्रीत द्वन्द्ववाद

 -बैकल्पिक राजनीतिक बिचार अभियान

मानवकेन्दि्रत द्वन्द्ववाद (Human centric-dailetics) सात मुख्य सिद्धान्तमध्ये पहिलो सिद्धान्त हो । यसलेे दार्शनिक मान्यतालाई व्यक्त गर्दछ । यस सिद्धान्तका मुख्य दुई वटा पक्षहरु छन । एक-मानवकेन्दि्रत द्वन्द्व सन्तुलन (Human centric-dailetical balance) र वामकेन्द्रवाद (Left-centralism) । द्वन्द्ववाद भन्ने वित्तिकै धेरैले हिगेल र कार्ल माक्र्सलाई सम्भिmने छन । प्रारम्भमै के प्रष्ट गरौं भने हिगेलको द्वन्द्ववाद आर्दशवादी थियो र कार्ल माक्र्सको द्वन्द्ववाद वस्तुवादी । हिगेलको द्वन्द्ववाद चेतनावादी थियो र माक्र्सको द्वन्द्ववाद पदार्थवादी । पदार्थ र चेतनाको एउटा विशिष्ट समायोजनका रुपमा हामी 'मानिस' लाई एउटा भिन्नै र स्वतन्त्र प्रवर्गका  रुपमा स्थापित गर्न चाहन्छौं । मानिसको नियति न इश्वरद्धारा न पदार्थद्धारा निर्धारित छ । बरु यो स्वयं मानिस र मानवीय सम्बन्धद्धारा निर्धारित हुन्छ । 

दार्शनिक अध्ययनको परम्पराले के पुष्टि गर्दछ भने दार्शनिकहरुले फरकफरक 'फोकस' बाट एउटै परिस्थितिको व्याख्या गर्दछन र फरकफरक मार्ग सिफारिस गर्दछन । उनीहरुको उद्देश्यमा खासै ठूलो भिन्नता हुादैन । सबैले मानव समाजको अधिकतम् हित गर्ने उद्देश्य राखेका हुन्छन । तर दर्शनका फरक प्राथमिकता र मार्गले मानव समाजलाई फरकफरक परिणामतिर प्रवृत्त गर्दछ । असल उद्देश्यवाट निर्मित सिद्धान्तको परिणाम पनि खराब हुन सक्छ । दर्शनको सार्थकता विश्लेषणको प्रभावकारिता र उद्देश्यमा सीमित हुादैन । त्यसको मुख्य पक्ष भनेको त्यस्ता मार्गहरु सिफारिस गर्न सक्नु हो जसले समाजलाई असल परिणाममा पुर्याउान मद्दत गर्दछ ।    

दर्शनशास्त्रका फरक 'फोकस' ले फरक प्राथमिकता, फरक मार्ग र फरक परिणामतिर प्रेरित गर्दछ । बुद्धले 'दुःख' र 'मन' लाई चिन्तनको 'फोकस' बनाएका थिए । जोहन लाकले 'स्वतन्त्रता' लाई चिन्तनको 'फोकस' बनाए । माक्र्सको फोकस 'म्याटर एण्ड क्लास' अर्थात् 'वस्तु र वर्ग' बन्यो । गान्धीले 'अहिंसा' र 'नैतिकता' लाई 'फोकस' बनाए ।  ज्याा पाल सार्त्रले 'अहं' लाई चिन्तनको केन्द्रभागमा ल्याए ।  हिगेलको दर्शनमा 'द्वन्द्व' र 'नैतिक चिन्तन' केन्द्रभागमा थियो । प|mाइडवादमा 'लिविडो' अर्थात् 'कामवासना' दर्शनको 'फोकस' बन्यो । नित्सेले मानवीय उच्चतावोधलाई उच्च महत्व दिए । दार्शनिकहरुले कुनै नयाा काम गर्दा रहेन छन । केवल फोकस परिवर्तन गर्दा रहेछन । जब हेर्ने आाखा वा कोण परिवर्तन गरिन्छ, एउटै वस्तु पनि फरकफरक देखिन्छ । तसर्थ उनीहरुले सिफारिस गर्ने मार्ग पनि फरकफरक हुन्छ । सर्वप्रथम हामी फोकस परिवर्तन गर्न चाहन्छौं । प्रस्तावित दार्शनिक विश्लेषण पद्धतिमा दुई वटा फोकस हुन्छन । 'मानव' र 'वाम मनोवृत्ति' । 

यस मान्यताअनुसार दर्शनमा 'मानवीय प्रवृत्ति' हरु अध्ययनको केन्द्रभागमा हुन्छन । मानव एउटा बहुआयामिक प्राणी हो । यसका आवश्यकता, इच्छा, चाहना र आकांक्षाको तह बहुआयामिक छ । तसर्थ मानव समाजको विकास भनेको बहुआयमिक विकास हो । जोहन लाकले मानिसलाई राजनीतिक स्वतन्त्रताको तहबाट बढी हेरे । माक्र्सले मानिसलाई आर्थिक आयामबाट हेरे । बुद्धले मानिसलाई दुःख, दया, करुणा, त्याग, दान र मोक्षको आयामबाट हेरे । अस्तित्ववादीहरुले मानिसलाई अहं र उच्चताबोधको भावनाबाट हेरे । प|mाइडले मानिसलाई मानव जीवनमा यौनको भूमिकाबाट हेरे । मानिसलाई यसरी कुनै एउटा आयामलाई जोड दिएर हेर्नु उचित हुन्न । बरु सबै आयामहरुको सन्तुलनमा हेर्नु नै उपयुक्त हुन्छ । त्यसैले यो बिचार न उदारवादी, न उपयोगितावादी न माक्र्सवादीं न अस्तित्ववादी न प|mाइडवादी नै छ । न बुद्धवादी न गान्धीवादी नै छ । यी सबै दर्शनका सकारात्मक पक्षमा यसको समर्थन छ । तर यी सबै दर्शनका 'फोकस', मार्ग र परिणामहरु अपुरा छन् ।  यी सबै दर्शनले मानिसभित्रको कुनै एउटा प्रवृत्तिलाई केन्द्र वनाए । तर समग्र 'मानव' लाई केन्द्र बनाउान सकेनन् । 

माक्र्सले मानव जीवनमा 'वर्ग' को भूमिका देखे तर 'अंह' र 'यौन' को भूमिका देखेनन् । यति नै कारणले माक्र्सवाद अपूर्ण सिद्धान्त भइसक्यो । तत्वशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट माक्र्सवाद जति नै वलियो होस् मनोबनोटशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट त्यो उत्तिकै कमजोर रहृयो । त्यसले मानव मनोवृत्तिको समग्र विश्लेषण र मार्ग सिफारिस गर्न सक्दैन भन्ने पुष्टि भइसक्यो । हिगेलले 'द्वन्द्व' देखे । तर उनले त्यसका आधारहरुको खोजी गर्न सकेनन् । बुद्धले मानव जीवनमा आत्मातत्वको उपस्थिति र आत्मिक उत्थान पतनका अवस्थाबारे दर्शाए तर उनले निर्माण गरेको भिक्षु परम्पराबाट पनि समग्र समाजको सन्तुलित विकास हुन त सम्भव छैन । गान्धीजी अहिंसाको कुरा गर्छन । तर मानवजातिको इतिहासमा ंहिंसाको भूमिकालाई नकार्न सक्दैनन् । अस्तित्ववादीहरु अहंलाई बुझ्छन तर रचनात्मक प्रयोग गर्ने विषयमा खासै होसियार छैनन् । संसारमा जति पनि दार्शनिक विचारहरु छन, ती कसैका पनि निरपेक्ष समर्थक हुने युग यो होइन । तसर्थ कुनै बनिबनाउा वाद वा विचारधारालाई 'मार्गदर्शक सिद्धान्त' मान्ने परम्परा अब तोड्न जरुरी छ ।

मानव जीवनका मुख्य तीन वटा आयाम हुन्छन । पदार्थको आयाम मुख्य तीन वटै हुन्छ । तसर्थ मानव जीवनका तीन आयाम हुने कुरा भौतिकवादसंगत छ । ती तीन आयाम भनेका शारिरिक, मानसिक र प्रज्ञानात्मक आयाम हुन । मानिसको शरिरसंग जोडिएका आवश्यकता र आकांक्षाको प्राकृतिक तह नै शारिरिक आयाम हो । त्यो पशुवत् हुन्छ । गाास, वास, कपास, यौन, र सुरक्षाजस्ता आवश्यकता शारिरीक आयामभित्र पर्ने आवश्यकता हुन । मानसिक तहमा बुद्धि, भावना, स्वार्थ र सचेतनताजन्य आवश्यकता पर्दछन । परिवार, छिमेकी, समाज, समुदाय, राजनीति, शिक्षा, स्वास्थ्य, प्रेम, स्नेह, इज्जतसम्मान जस्ता आवश्यकताहरु मानिसका मानसिक आयाम हुन । यी बुद्धिसंगत ज्ञानका क्षेत्र हुन । मानव जातिको तेस्रो आयाम प्रज्ञानात्मक आयाम हो, यसभित्र सत्यनिष्ठा, त्याग, खोज, अनुसन्धान, नैतिकमूल्य, संघर्षशीलता, आत्मगौरव, रचनात्मक क्रियाशीलताजस्ता पक्षहरु हुन्छन । माक्र्स र प|mाइडले पहिलो आयामलाई जोड दिएर आफ्ना सिद्धान्त बनाएका छन । हिगेल र अस्तित्ववादीहरुले दोस्रो आयामलाई जोड दिएर आफ्ना सिद्धान्त बनाएका छन । बुद्ध र गान्धीले तेस्रो आयामलाई जोड दिएर आफ्ना सिद्धान्त बनाएका छन । तर तीन वटै आयामको 'द्वन्द्वात्मक सन्तुलन' (Dailetical balance) नै मानवकेन्दि्रत द्वन्द्ववाद हो । 

'मानव' केन्दि्रत चिन्तनको समग्रता यी तीन आयाम बीचको सन्तुलन हो । मानिसलाई  खण्डखण्ड गरेर टुक्रा टुक्रामा हैन, समग्रतामा हेर्न र समग्रतामा विकास गर्न पर्दछ । जब मानिसलाई कुनै एउटा आयामबाट मात्र विकास गर्ने प्रयास गरिन्छ, त्यसले मानव जीवनमा असन्तुलनको सृजना गर्दछ । मानव जीवनमा सृजना हुने असन्तुलन अन्ततः अविकासमा परिणत हुन्छ । त्यही एकलकााटे चिन्तनले गर्दा समाज र राज्यव्यवस्थामा बारम्बार असन्तुलन आइरहन्छ । मानिसलाई मानिसका रुपमा बुझ्नु र मानिसका रुपमा विकास गर्ने प्रयास गर्नु मानवकेन्दि्रत द्वन्द्ववादको पहिलो पक्ष हो ।

हामी कार्ल माक्र्ससंग यस अर्थमा आभारी छौं कि उनले भौतिकवादी द्धन्दवादका नियम अगाडि ल्याईदिए । तर उनको द्धन्दवादको व्याख्यामा गम्भीर कमजोरीहरु पनि छन् । उनले पदार्थ र चेतनमा पदार्थ निणर्ायक हुने कुरा गरे । आधारभूत हिसावले यो विचार सही नै छ । तर उनमा चेतना सम्बन्धी सुक्ष्म बुझाईको अभाव देखिन्छ । जसले गर्दा उनले पदार्थ र चेतना बीचको अन्तरसम्बन्ध सञ्चालन सम्बन्धमा गरेको व्याख्या र अगाडि सारेका सिद्धान्त अपूरो छन । चेतना र मानव चेतना बीच भेद गर्न नसक्नु र मानव चेतनाको सुक्ष्म बिश्लेषणमा ध्यान नदिनु उनको कमजोरीको मुख्य पक्ष हो ।

पशु वा अन्य जीवजन्तु र मानव चेतना बिल्कुलै फरक कुरा हो । समाज प्रकृतिको उपज हो । तर दर्शनशास्त्रमा प्रकृतिकै उत्पादन त हो भनेर समाजलाई प्रकृतिकै नियम वरिपरिबाट व्याख्या गर्न सम्भव छैन । किनकी समाज परिवर्तनका छुट्टै नियमहरु छन् । जसले गर्दा समाज दर्शनशास्त्रमा छुटै प्रवर्गको रुपमा रहेको छ । त्यस्तै मानव वा मानव चेतना प्रकृति र समाजकै उपज हो । तर मानव चेतना वा मनलाई प्रकृति वा समाजको परिवर्तनको नियमकै वरिपरि मात्रबाट हेरियो भने त्यो त्रुटिपुर्ण हुन जान्छ । साथै "जिवन र जगतको अध्ययन" भनेर सबै खाले जिवन वा चेतना संगै मानिसलाई पनि समावेश गर्नु झन त्रुटिपुर्ण हुन्छ । दर्शनशास्त्रमा मानिस अलग प्रवर्ग हो । मानिस आफैंमा विशिष्ट प्रकारको पदार्थ हो । अलग प्रवर्गका रुपमा विकसित हुने मानव विशिष्टतालाई बुझ्न नसक्नु माक्र्सवादको ठूलो समस्या थियो । 

मानिसको चेतना प्रकृति वा समाजमा मात्र निर्भर हुादैन । मानिस आफूले आफूलाई स्वयं पनि निर्माण गरिरहेको हुन्छ । एउटै समाजिक स्थितिमा फरकफरक चेतना र स्वभावका मानिस हुनु पदार्थको आधारभूत स्वभावले मात्र चेतनालाई निर्धारण गर्न सक्दैन भन्ने कुराको प्रमाण हो । मानव चेतना -मन) लाई देख्न सकिदैन । शरिरलाई देख्न सकिन्छ । मनको जरा भने शरिरमै हुन्छ । मानवका कर्मको सम्पूर्ण नियन्त्रण मनले नै गर्छ । मनले शरिरको बाटो भएर भौतिक परिवेशबाट लिने अनि वाणी र व्यवहारबाट दिने काम गर्छ । मानव चेतनाको आर्गतनिर्गत प्रणाली -क्ष्लउगत यगतउगतकथकतझ ) लाई ध्यान दिनै पर्छ । समान भौतिक यथार्थमा समान आर्गतनिर्गत प्रणाली  क्रियाशील हुादैन । ग्रहण गर्ने मनको स्थितिले आर्गतनिर्गतका कयौं प्रक्रियाहरुलाई स्वीकार वा अस्वीकार गर्न सक्छ । तसर्थ एउटै वर्गआधार भएका मानिसको चिन्तन, दर्शन, सोच र जीवन शैली फरक हुनसक्छ ।   

मन स्वयंमा परिवर्तनशील छ । केही समय अघि अति पि्रय भएको वस्तु केही समयपछि अति अपि्रय लाग्न सक्छ । मनमा विभिन्न चरित्रका विचार उत्पन्न हुन्छन् । तर सबै खाले बिचारलाई दुई कोटीमा राखेर हेर्न सकिन्छ । पहिलो- रागपूर्ण, दोश्रो-द्वेशपूर्ण । राग  र द्वेशका बीचमा डोलायमान हुनु मनको आधारभूत चरित्र हो । आत्मिक विकासको अर्थ एउटा यस्तो मनोसाधना हो जसले मानिसलाई कुनै पनि पदार्थ वा परिघटनाप्रतिको अतिआसक्ति वा अतिघृणाबाट निवृत्त हुन मद्दत गर्दछ ।  

मनले कालको अनुभूति गर्छ । अक्सर मानव मन भूतकालले छोडेका प्रभाव र भविष्यका कल्पनाले डोरियााउने बाटोबाट निर्देशित हुन खोज्छ । तर भूतको समीक्षा र भविष्यको कल्पना तटस्थभावमा ग्रहण गर्न पनि मनोसाधना आवश्यक हुन्छ । मनोसाधना विना सत्यानुभूति गर्न र सत्यानुभूति विना सही मार्ग अबलम्बन गर्न सकिदैन । मानव चेतनामा यौन र अहमको पनि महत्वपूर्ण भुमिका हुन्छ । प्रकृतिमा इलेक्ट्रोन, प्रोटोन र न्युटन भएजस्तै राग र द्वेश, भूत, भविष्य र वर्तमानको संवेदनाबोध, अहं र यौनजस्ता बिषयबाट मनको सत्ता बनेको हुन्छ । पदार्थहरु बीचको द्वन्द्वले प्रकृतिमा प्रभाव पारे जस्तै, वर्ग तथा समुदाय बीचको द्वन्द्वले समाजमा प्रभाव पारे जस्तै मनभित्र चलिरहने राग र द्वेशको द्वन्द, भूत र भविष्यको द्वन्द्व, अहं र यौनको द्वन्द्वले संस्कार वा व्यक्तित्वमा प्रभाव पार्छ । पदार्थ वा प्रकृतिबारे अध्ययन गर्न भौतिक विज्ञान भएजस्तै समाजबारे बुझ्न समाज विज्ञान भएजस्तै मनबारे बुझ्न मनोसाधनाविज्ञान जरुरी हुन्छ ।

मनभित्र चल्ने द्वन्द्वको श्रोत दुई किसिमका छन् । पहिलोे-बाहृयजगत हो र दोस्रो -आन्तरिक जगत । प्रकृति र समाज बाहृय जगत हुन ।  मान्छे स्वयंको सोच्ने तरिका वा संस्कार आन्तरिक जगत हो । यही कारण एउटै समाजमा फरक सोच र संस्कार भएका मानिस हुन सम्भव भएको हो । यदि चेतनामा पदार्थको मात्र प्रभाव हुन्थ्यो भने, बाहृयजगतको मात्र प्रभाव हुन्थ्यो भने एकै प्रकारको प्रकृति र समाजमा एउटै स्वभाव र संस्कार भएका मानिस मात्र हुनु पर्ने हो । तर त्यसो हुादैन । समाजका हरेक घटनालाई ग्रहण गर्ने र जवाफ फर्काउने मनको विधि र तरिकाले मानवीय चरित्रमा निक्कै ठूलो भिन्नता ल्याउाछ ्। यही प्रक्रियाबाट फरक फरक संस्कार पैदा हुन्छ । संस्कार भौतिक चीज मात्र हुन्थ्यो भने त्यो आफै बन्छ भन्नु पर्ने हुन्थ्यो । तर संस्कार बन्ने चीज मात्र हैन, बनाउाने चिज पनि हो । जबसम्म संस्कार र सास्कृति राम्रो बनाइदैन, तबसम्म जुनसुकै नामको जति वटा क्रान्ति गरे पनि, जतिपटक शासन व्यवस्था फेरे पनि उपलब्धि हुादैन । कार्ल माक्र्सले संसार बदल्नु भन्दा पहिले मजदुर वर्गले आफूलाई बदल्नु पर्छ भनेर संस्कार परिवर्तनकै कुरा गरेका थिए । तर मानव चेतनासम्बन्धि बुझाई त्रुटीपूर्ण हुादा उनको द्वन्द्ववाद भौतिकवादी त भयो तर मानव केन्दि्रत हुन सकेन ।

माक्र्सको द्वन्द्ववादमा प्रकृति र समाज मात्रात्मकबाट गुणात्मक परिवर्तनको नियममा आवद्ध हुन्छ भनिन्छ । तर मनको परिवर्तन अंकगणितीय हुादैन । यसले मात्रात्मक र गुणात्मक परिवर्तनको नियम दृढतापूर्वक अबलम्बन गर्दैन । बरु मनको चरित्र तरल हुन्छ । यो छाल वा तरंगजस्तै अगाडि पछाडि भईरहन्छ । क्षण क्षणमा यसको चरित्र बदलिरहन्छ । मनका तरंगहरु राग र द्वेश,  भूतका यथार्थ र भविष्यका कल्पना, अहं र यौनजस्ता विषयबाट प्रभावित छन । जब यी तरंगमाथि मानिसको प्रज्ञानले वोध र  वश कायम गर्दछ, अनि मात्र नैतिकता उद्घाटित हुन्छ । तसर्थ नैतिकता भनेको कुनै साधारण विषय हुादैन । शासक वर्ग, समूह र शासन व्यवस्थाको परिवर्तनले मात्र नैतिकता सृजना गर्दैन । जब नैतिकता सृजना हुादैन, तब संस्कार निर्माण हुादैन । जब संस्कार निर्माण हुादैन तब न्यायपूर्ण समाज निर्माण गर्न असंभव छ । तर कार्लमाक्र्सले उत्पादन प्रणाली र शासन व्यवस्थाको परिवर्तनसंगै समानान्तर हिसावले मानिस पनि परिवर्र्तित हुादै जान्छन् भन्ने यान्त्रिक निश्कर्ष निकाले । साम्यवादी शासनसत्ताको पतनको मुख्य कारण यही थियो ।

 बुद्ध, गान्धीजस्ता चिन्तक र महात्माप्रति हामी यसकारण आभारी छौं कि उनीहरुले मानव मन, चरित्र, संस्कार र नैतिकताको प्रश्नलाई कोरा भौतिकवादीहरुले भन्दा फरकढंगले हेरे, बुझे र अनावृत गरे । हामी हिगेल, प|mाइड र अस्तित्ववादी दार्शनिकहरुसंग पनि यसकारण आभारी छौं कि उनीहरुले द्वन्द्व, यौन र अहंले नैतिकता, संस्कार र मानवीय व्यवहारमाथि पार्ने प्रभावलाई बुझ्न सजिलो बनाई दिए ।  

समाजलाई भौतिक हिसावले संमृद्ध बनाउने कुरा असम्भव होइन । तर संस्कार र नैतिकताको अभावमा सृजना हुने खराबीले भएकै भौतिक संमृद्धिलाई पनि नष्ट गर्दिन्छ ।  भौतिक विकाससंगै आत्मिक रुपान्तरण हुनुपर्छ । अनि मात्र सन्तुलित र विकसित मानव समाज निर्माण गर्न सकिन्छ । तर मानिसभित्रको परिवर्तन त्यति सजिलो कुरा होइन । भौतिक संमृद्धि देखिने कुरा हो । आत्मिक संमृद्धिलाई नाप्न सकिदैन । यो स्थीर अर्थात् एकपल्ट सम्भव भएपछि जीवनभरिलाई पुग्यो भन्ने हुादैन । समाजको भौतिक परिवर्तन वा विकास मात्रात्मकबाट गुणात्मक हुन सक्छ । भौतिक उत्पादनको गुणस्तर चिन्ह हुन सक्छ  तर मानिसको मनलाई परिवर्तनको सर्टिफिकेट दिन सकिदैन । यसको चरित्र नै तरल हुने हुादा बरु यो जीवन रहेसम्म व्यक्ति आफू सजग हुनु पर्ने र पल पलमा आत्मिक रुपान्तरणको अभ्यास गरिरहनु पर्ने बिषय हो । 

भौतिक विकाससंगै मानिसको मन पनि मात्रात्मकबाट गुणात्मक विकासको क्रममा हुन्थ्यो भने राज्यको विलोप हुन सक्थ्यो होला । साम्यवादको परिकल्पना सफल हुन सक्थ्यो होला । तर त्यो असम्भव छ । किनकी मानविय प्राकृतिक स्वभाव नै पूर्ण साम्यवादी हुनसक्दैन । ठीक यहि बिन्दुमा मानिसलाई कहि न कहिनेर नियम कानुनमा राख्नै पर्छ । मनको तरलताबाट सृजित हुने पतनबाट मानिसलाई बाहृय हस्तक्षेप विधिद्धारा रोक्नु नै राज्य र कानुन चाहिन्छ ।  अर्को तिर मानिस नै यस्तो सामाजिक प्राणी हो जो संग आफ्नो पन, निजत्व तथा सार्वभौमिकता संगै जोडिएको हुन्छ । अर्थात सामाजिक र नीजत्वको बिशिष्ट द्धन्द सन्तुलन नै मानिस हो । जो साम्यवादी संरचना वा परिकल्पना संग मेल खाादैन । तसर्थ साम्यवाद दार्शनिक रुपमा नै असम्भव मान्यता हो । साम्यवाद चिन्तनको अति हो । 

दार्शनिक रुपमा अबको राजनीतिक प्रवृत्ति भने वामकेन्द्रवादी -ीभात-अभलतचबष्कित) हुनु पर्छ । 'वाम मनोवृत्ति' को अर्थ घटनाक्रमबाट पछाडि हटेर वा यथास्थितिमा रहेर हैन, अगाडि बढेर समाधान गर्ने प्रयास गर्नु हो । तर अगाडि बड्ने मार्गका पनि मुख्य तीन वटै विचलनहरु हुन्छन । दक्षिणपन्थ, मध्यमार्ग र उग्रपन्थ । यी तीन वटै विचलनबाट जोगिन आवश्यक छ । दक्षिणपन्थ र उग्रवामपन्थको विरोध किन आवश्यक छ भन्ने विषयमा धेरै प्रकास पार्नु नपर्ला । तर नेपाली समाजमा यतिखेर कथित मध्यमार्गको जरा दर्विलो गरी गाडिएको छ । कथित 'मध्यमार्ग' भन्दा 'वाम केन्द्रवाद' किन फरक छ त ? 

'मध्यमार्ग' ले सधैं दुई फरक धारलाई बीचमा, मिलनविन्दूमा, सम्झौतामा ल्याउाने प्रयास गर्दछ । समाजको धरालतीय यथार्थ र परिर्वतनको आवश्यकतालाई विर्सेर केवल 'शक्ति सन्तुलन' लाई आधार बनाएर समस्याको समाधान खोज्न चाहन्छ । तर बीचको बाटो सधैं परिवर्तनको सही मार्ग हुन्छ भन्ने छैन । परिवर्तनको नेतृत्व जहिल्यै पनि संगठित अल्पमतले गर्दछ । तसर्थ क्रान्तिकारीहरुको काम क्षणक्षणमा सम्झौता गर्नु हैन, धरातलीय यथार्थअनुरुप संगठित अल्पमतका पक्षमा जनमत निर्माण गर्नु र अल्पमतलाई बहुमतमा परिणत गरी परिवर्तनको नेतृत्व गर्नु हो । यो नै 'वाम केन्द्रवाद' हो । तर मध्यमार्गीहरु त्यसो गर्दैनन् । उनीहरु 'शक्ति सन्तुलन' को अधिरचनालाई नै आधार बनाउाछन र दिनहुा मिलनबिन्दु खोज्दै हिड्छन । अधिरचनालाई नै आधारजस्तो बनाएर बुझ्ने दार्शनिक समस्याबाट मध्यमार्गको जन्म हुन्छ । तर 'वाम केन्द्रवाद' ले भने सधैं धरातलीय यथार्थ र परिवर्तनको आवश्यकतालाई नै आधार बनाउाछ । आधारलाई नै आधारका रुपमा बुझ्नु र  आधारतत्वको यथार्थअनुरुप अधिरचनालाई  परिवर्तन गर्ने प्रयास गर्नु नै 'वाम केन्द्रवाद' हो । यो दार्शनिक मान्यतालेे राजनीतिक कार्यदिशा निर्माणमा महत्वूर्ण भूमिका गर्ने छ ।  

 =============================================

दार्शनिक बहसका ‘कि नोट’

नेपाली राजनीतिमा दार्शनिक बहसको परम्परा खासै सबल छैन । केही टुटफुट वैचारिक तथा अर्थराजनीतिक चिन्तनलाई नै मानिसले दार्शनिक सवाल ठानिरहेका हुन्छन् । त्यसैका आधारमा आफू विचारवान र अरु विचारहीन भएको आरोप-प्रत्यारोप चलिरहेको हुन्छ । पुँजीवाद र साम्यवाद, नवउदारवाद र मार्क्सवादको वृत्तमा घुमेर निकै ठूलो दार्शनिक ज्ञान राखेको अहंकार पनि प्रदर्शित भइरहेको हुन्छ । वस्तुतः यो पगाहा लगाएको गाईले आफू चरेको क्षेत्रलाई मात्र चरन मैदान देखेजस्तो हो ।

दर्शनको प्रश्न त्यति सजिलो विषय होइन । दर्शनशास्त्रकै बहसमा आउने हो भने त्यो अलिक दुरुह, क्लिष्ट र बोझिलो पनि प्रतीत हुन सक्छ । जनसाधारणका लागि राजनीतिमा दर्शन, विचार वा सिद्धान्तको प्रश्न महत्त्वपूर्ण छैन । जनताले हेर्ने

भनेको कार्यदिशा, नीति तथा कार्यक्रम र कार्यशैली हो । तर, नीति तथा कार्यक्रम सही ढंगले निर्धारण गर्न राजनीतिज्ञ, प्रशासक तथा विषय विज्ञलाई दर्शनको ज्ञान आवश्यक हुन्छ ।

तसर्थ राजनीतिक दलहरूले विचार, दर्शनको बहस चलाउनैपर्छ । तर त्यसलाई बोझिलो, दुरुह र पूर्वाग्रहको रुप दिएर होइन । सरल र स्वाभाविक आवश्यकतामा आधारित भएर यो बहस चल्नुपर्छ । विद्धता छाँट्नका लागि शास्त्रीय बहस गर्ने युग अब सकियो । संसारका सबै असल राजनेतामा दर्शनशास्त्रको थोरबहुत ज्ञान थियो, छ र हुन्छ । तर, दर्शनको ज्ञान आडम्बर र उपदेशको विषय भने बन्नु हुँदैन ।

प्रवर्ग र आयाम

दर्शनशास्त्र एक समष्टिगत विषय हो । यसका पनि अनेक हाँगा छन् । ब्रह्माण्डको उत्पत्ति, विकास र विनाशसम्बन्धी चिन्तन सृष्टि विज्ञानले गर्छ । पदार्थहरूको अस्तित्व, संरचना, रूपान्तरणको अध्ययन तत्त्वशास्त्रले गर्छ । मानव मष्तिष्कको बनोट र ज्ञान प्रक्रियाको अध्ययन ज्ञानमिमांसाले गर्छ । कला, साहित्य, संस्कृति, सिनेमा र संगीतको समीक्षा गर्न सौन्दर्यशास्त्रको सहारा लिइन्छ । विश्लेषण पद्धतिको संस्थापना तर्कशास्त्रले गर्छ । मानव जीवनमा के गर्नु ठीक, के गर्नु बेठीक भनेर मानक निर्धारण गर्ने प्रयासलाई नीतिशास्त्र भनिन्छ ।

मानिसको आत्मिक प्रक्रियाको अध्ययन र साधनालाई अध्यात्म (चैतन्य अनुसन्धान) भन्ने गरिन्छ । यी दर्शनका मुख्य हाँगा हुन् । दर्शनका अनेक उपहाँगा छन् । तर, दर्शनका यी सबै ज्ञानशाखामा दुई कुरालाई ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । प्रवर्ग (क्याटोगरी) र आयाम (डिमेन्सन) । यी दुई चीज पनि काल (टाइम) र दिक (स्पेस)

को सापेक्षतामा हुन्छन् । नेपालमा के एउटा भ्रम छ भने वर्गचिन्तन निकै ठूलो दार्शनिक ज्ञान हो । यथार्थमा वर्ग भनेको आर्थिक प्रवर्ग मात्र हो । दर्शनशास्त्रमा वर्गको भन्दा प्रवर्गको धेरै ठूलो महत्त्व हुन्छ । प्रवर्ग र आयामलाई एकअर्कामा मिसमास गर्दा कैयौं दार्शनिक भ्रम उत्पन्न हुन सक्छन् ।कुनै अस्तित्व वा एकाइभित्र अन्तर्निहित विपरीत तर एकत्व भएका भाव प्रवर्ग हुन् ।

त्यसका पक्ष आयाम हुन् । अस्तित्व एक हुन्छ । प्रवर्ग दुई हुन्छ र आयाम अनेक (तीन वा तीनभन्दा बढी) हुन्छ । अस्तित्वलाई दुई वा अनेकमा, प्रवर्गलाई एक र अनेकमा, आयामलाई एक वा दुईमा बुझियो भने दर्शनको बहस कहिल्यै ठीक ठाउँमा आउँदैन । भन्नेले एउटा कुरा भनिरहेको हुन्छ, सुन्नेले अर्कै कुरा बुझ्दै र खण्डन गर्दै हुन्छ ।

राजनीतिक दलहरूले विचार, दर्शनको बहस चलाउनैपर्छ । तर त्यसलाई बोझिलो, दुरुह र पूर्वाग्रहको रुप दिएर होइन ।

प्रवृत्ति र प्रविधि

दार्शनिक बहसमा हुने अर्को समस्या पदार्थलाई प्रवृत्तिमा, प्रवृत्तिलाई पदार्थका रुपमा बुझ्नु हो । पदार्थभित्रका रहस्य, नियमहरूको ज्ञान र मानव उपयोगी रुपान्तरण नै प्रविधि हो । प्रविधिको विकास स्पाइरल हुन्छ । मानवीय मनोवृत्ति वा चित्तदशालाई प्रवृत्ति भनिन्छ । यो स्पाइरल नभएर इन्टरफेरेन्समा हुन्छ । तर, धेरै मानिस मानवीय मनोवृत्ति पनि स्पाइरल वा लिनियर हुन्छ भन्ने ठान्छन् । पदार्थ र प्रवृत्तिलाई समान नियममा दाँजिरहेका हुन्छन् । मानवीय मनोवृत्तिमा चोर साधु हुन र साधु चोर हुन सम्भव छ । तर प्रविधिमा मान्छे कम्प्युटरबाट टाइपराइटरमा फर्कँदैन । टाइपटाइटरबाट लिथो मेसिनमा फर्कँदैन । कार वा जिप छोडेर बयलगाडातिर फर्कने इच्छा गर्दैन । यसको अर्थ हो कि भौतिक विकास र आत्मिक विकासको नियम समान छैन । मान्छे यी दुवै नियमको बीचबाट हिँडिरहेको हुन्छ । भौतिक प्रश्नलाई आत्मिकजस्तो र आत्मिक प्रश्नलाई भौतिकजस्तो ठानेपछि भ्रम त हुन्छ, हुन्छ ।

अध्यात्मवाद र भौतिकवाद

अध्यात्मवाद र भौतिकवादलाई दर्शनका परस्परविरोधी दुई फरक धार, शत्रुतापूर्ण र निषेधकारी धारका रुपमा बुझ्नु दार्शनिक बहसको अर्को समस्या हो । ईश्वरवाद, कर्मकाण्ड, रुढीवाद, अन्धविश्वास, भाग्यवाद आदि चिजलाई नेपालमा अध्यात्मवादसँग जोडेर हेरिन्छ, जुन बिल्कुलै दार्शनिक अज्ञानता हो ।

अध्यात्मवाद (स्प्रिचुआलिज्म) र आदर्शवाद (आइडियलिज्म) भनेको एउटै कुरा होइन । अध्यात्मवाद र भौतिकवाद भनेको एउटा अस्तित्वका दुई प्रवर्ग हुन् ।

जस्तो कि दिन र रात । मान्छे दिनवादी वा रातवादी हुनै सक्दैन । मान्छे आराम गरेर रातको उपयोग गर्छ, त्यही सञ्चित ऊर्जाका कारण दिनको उज्यालोमा काम गर्दछ । कामबिना आराम वा आरामबिना काम सम्भव हुँदैन । त्यसरी नै अध्यात्म भनेको आफूद्वारा स्वयं आफ्नो चित्तवृत्तिको अध्ययन र उपयोग हो ।

भौतिकता भनेको आफू pबाहिरको संसारसँगको अन्तक्रिया  हो । अध्यात्म ज्ञानको अन्तर्मुखी प्रक्रिया हो । भौतिकवाद ज्ञानको बाह्यमुखी प्रक्रिया हो । यी दुवै ज्ञान मान्छेलाई एक साथ चाहिन्छ । अनि, मात्र सन्तुलित र जागरुक मानवको जन्म हुन सक्छ ।

पूर्वीय र पाश्चात्य दर्शन

नेपालमा भौतिकवादी चिन्तन पाश्चात्य जगत्बाट आयो । पाश्चात्य ज्ञान पूर्वीय ज्ञानझैँ गहिरो थिएन । तसर्थ, त्यहाँ अध्यात्मको अर्थ कर्मकाण्डवाद र भौतिकवादको अर्थ ज्ञानविज्ञानको अनुसन्धान लाग्नु स्वाभाविक थियो ।

मार्क्सवादी चिन्तनलाई अन्ध समर्थन गर्दा नेपालमा पनि अध्यात्मवादको अर्थ रुढीवाद भनेर लगाइयो, जो सही थिएन ।

मार्क्सवादले पादरवादी पाण्डित्यवादको खण्डन गर्यो । अनुसन्धान र आविष्कारमा आधारित विज्ञान (भौतिकवाद) को समर्थन गर्यो, त्यो ठीक गर्यो । तर, मार्क्सले पूर्वीय दर्शन र ज्ञान परम्पराको अध्ययन नै गरेका थिएनन् । यो उनको दोष थिएन । पूर्वीय दर्शनका सन्दर्भ स्रोतमा उनको पहुँच नपुग्नु स्वाभाविक थियो । भाषिक कठिनाइ पनि थिए सायद ।

मार्क्ससँग योग, ध्यान, चैतन्य अनुसन्धान (मनोविज्ञान) र बुद्धिजम्को ज्ञान नै थिएन । तसर्थ उनले अध्यात्मको महत्त्व बुझेनन् । उनले नबुझ्नु स्वाभाविक थियो, तर दक्षिण एसियाली मार्क्सवादीले त्यसको अन्धानुकरण गर्नु हुँदैनथ्यो । नेपालमा पूर्वीय दर्शनका सम्पदा र स्रोतलाई प्रतिक्रान्तिकारी विचारका रुपमा चित्रण गर्ने प्रयास गरियो । मार्क्सवादी चिन्तनलाई अन्ध समर्थन गर्दा नेपालमा पनि अध्यात्मवादको अर्थ रुढीवाद भनेर लगाइयो, जो सही थिएन ।

पाश्चात्य चिन्तन विज्ञानको चिन्तन हो । विज्ञानले सुविधा सिर्जना गर्छ । तसर्थ, यो अत्यावश्यक छ । तर, सुविधाले सुःख वा सन्तुष्टि सिर्जना गर्छ भन्ने ग्यारेन्टी छैन । त्यसैले हामीलाई ध्यानको विज्ञान पनि चाहिन्छ । त्यसले फरक प्रकारको मौलिक शास्त्र, खुसीशास्त्रको जन्म गराउन मद्दत गर्छ । आत्मक्रान्तिबिना सामाजिक क्रान्ति बलियो र दीगो हुँदैन भन्ने कुरा संसारभरि नै पुष्टि भएको छ ।

निषेध कि गतिशील सन्तुलन ?

मार्क्सवाद द्वन्द्ववादमा एउटा नियम छ- नेगेसन टु नेगेसन । यो नियमको व्याख्या र बुझाइमा निकै समस्या देखिए । विरोधी वा प्रतिस्पर्धीलाई शत्रु वा वर्ग दुश्मनका रुपमा बुझ्ने र निषेध गर्न सकिने निष्कर्ष निकाल्नुको मुख्य कारण यही नियम थियो । यथार्थमा कुनै पनि पदार्थ वा प्रवृत्तिको निषेध सम्भव छैन । पदार्थ वा प्रवृत्ति स्वयं सृष्टिका उपज हुन् । ती एकबाट अर्कोमा निरन्तर रुपान्तरण र परिवर्तन भइरहन्छन् । तसर्थ, संसार निषेधमा होइन, गतिशील सन्तुलनमा क्रियाशील हुन्छ ।

समाज विज्ञानमा वा अर्थराजनीतिमा बारम्बार प्रयोग हुने दुई फरक प्रवर्ग जस्तै, व्यक्तिवाद र समुदायवाद, पुँजीवाद र साम्यवाद, निजत्व र सामाजिकता, श्रम र पुँजी, निजी स्वामित्व र सार्वजनिक स्वामित्व, बजारवाद र समाजवाद, लेफ्ट र डेमोक्रयाट्स यी एकले अर्कालाई कहिल्यै निषेध गर्न सक्दैनन् । मान्छेले निषेध गर्न खोजेर सृष्टिको नियम निषेध हुँदैन । यिनीहरूको रुप र मात्रा परिवर्तन हुन्छ । सामाजिक भूमिकाको स्तर र फैलावको आयतन परिवर्तन हुन्छ । तर, मानव जीवनका लागि दिन र रातझैैं यी दुवै चिज एक साथ अस्तित्वमा हुन्छन् । त्यो नै वास्तविक द्वन्द्ववाद हो ।

सिद्धान्तले मानव जीवनको कुनै एक पाटोको अध्ययन गरिरहेका हुन्छन्, तर मानव जीवनको भोगाई भने समष्टिमा हुन्छ । सिद्धान्त र जीवनबीचको मुख्य अन्तर्विरोध नै यही हो ।

गतिशील सन्तुलनको अर्थ यथास्थिति वा वर्ग समन्वय होइन । बरु परस्परविपरीत र एकत्वमा भएका प्रवर्गबीचको एउटा यस्तो सन्तुलन हो, जसले गति (परिवर्तन वा विकास) लाई पनि रोक्दैन, कसैले कसैलाई निषेध (पूर्ण, अन्तिम अन्त्य) पनि गर्दैन । अर्थात् राजनीतिमा विरोधी विचार र शक्ति शत्रु मात्र होइनन्, ती एक साथ मित्र र प्रतिस्पर्धी पनि हुन् । किनकि नकारात्मक शक्तिको अस्तित्वबिना सकारात्मकको चाहना तीव्र हुँदैन, फलतः गतिशीलता पनि कायम हुँदैन ।

सोभियत संघ वा पूर्वी युरोपको पतन यही दार्शनिक यथार्थलाई बुझ्न नसक्दा भएको थियो । यसको अर्थ हो, आफूलाई द्वन्द्ववादी दाबी गर्नेहरूको व्यवहार साँच्चै द्वन्द्ववादी हुन्छ भन्ने ग्यारेन्टी गर्न सकिन्न । मुखले द्वन्द्ववादको कुरा गर्नेहरूले पनि व्यवहारमा एकांकी चिन्तन र व्यवहारलाई समातेका हुन सक्छन् ।

आयाम तीन होइन, अनेक छन्

सामान्यतः त्रिआंगिक सिद्धान्तको अभ्यास त्रिआयामी चिन्तनबाट बनेको हो । तर, आयाम तीन मात्र हुँदैन । सिक्का दुई पाटा हुन्छ गाई (हेड) र त्रिशूल (टेल) । डाइसको गोटी छ पाटा हुन्छ । कुन सत्य हो ? दुवै सत्य हुन् । मानव जीवन स्वयं बहुआयामिक छ । यौन, अहं, धन, शक्ति, ज्ञान आदि अनेक भाव मानिस जीवनमा एक साथ हुन्छन् । मार्क्सवादीले यौनको चाहना नराख्ने वा फ्राइडवादीले धनको चाहना नराख्ने भन्ने हुँदैन । मार्क्सवादी यौनबिनै जन्मन र फ्राइडवादी भात नै नखाई यौनक्रिया मात्र गरेर बाँच्न सक्दैन ।

यसको अर्थ हो, सिद्धान्तले मानव जीवनको कुनै एक पाटोको अध्ययन गरिरहेका हुन्छन्, तर मानव जीवनको भोगाई भने समष्टिमा हुन्छ । सिद्धान्त र जीवनबीचको मुख्य अन्तर्विरोध नै यही हो ।

त्यसैले सिद्धान्तभन्दा जीवन जहिल्यै महत्त्वपूर्ण हो । सिद्धान्त त्रिआंगिक नै बनाउनुपर्छ भन्ने छैन । सिद्धान्त चातुरांगिक, पाञ्चांगिक, षाष्ठागिंक, साप्तांगिक वा आष्ठागिंक पनि हुन सक्छ । सिद्धान्त सृष्टि र जीवनको सम्बन्धलाई बुझ्ने प्रयास हो । जतिधेरै बुझ्न सकिन्छ, त्यति धेरै सिद्धान्त विकसित हुन्छ । तसर्थ कुनै एउटा कालखण्डमा बनाएको सिद्धान्तमा सधैँभरि लड्किरहनु पर्छ, अलिकति तलमाथि हुनेबित्तिकै अनैतिक हुइन्छ भन्ने सोच जड नैतिकतावादी सोच हो ।

पाञ्चांगिक सिद्धान्तको अर्थ

यतिखेर केही मान्छे नयाँ शक्तिलाई सिद्धान्तहीन भएको आरोप लगाउँदै छन्, तर नयाँ शक्तिभित्रको बहस र प्रयास भने फरक छ । नयाँ शक्ति त्रिआंगिकबाट फड्को मारेर पाञ्चागिक सिद्धान्त निर्माणको प्रयास गरिरहेको छ । यही नै अन्तिम सत्य हो भन्ने छैन । अझ बढी सिर्जनशील मान्छेहरू आउँछन् र सिद्धान्तलाई अझ बढी मानव उपयोगी बनाउँछन् भने त्यसलाई सधैँ स्वागत छ ।

कार्यदिशाका हिसाबले नयाँ शक्ति लेफ्ट-डेमोक्र्याट हुनेछ । राजनीतिक रुपमा यो पनि एक दार्शनिक निष्कर्ष नै हो । यसको अर्थ एकदमै सरल छ, यो सारमा प्रगतिशील हुने छ, रुपमा पूर्ण लोकतान्त्रिक हुनेछ

एक- यसमा कुनै शंका छैन कि नयाँ शक्ति द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी नै हुनेछ, तर कुनै खास व्यक्ति वा दार्शनिकले निर्माण गरेको सेट थेओरीमा आधारित भएर होइन । नेपालको विशिष्टता, पूर्वीय दर्शनमा भएको चैतन्य अनुसन्धानको प्रक्रिया, विज्ञानमा भएका नयाँ आष्विकारको समेत जगमा उभिएर द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको समृद्धीकरण गर्नुपर्छ ।

दुई- त्यसको एउटा समाजशास्त्र हुन्छ, जसले वर्ग र सामाजिक तप्काहरूको उत्थान र पुनरोत्थान कसरी भइरहेको छ भन्ने प्रश्नलाई पछिल्ला आयामसहित हेर्ने छ ।

जाति, भाषा, धर्म , संस्कृति, इतिहास, परम्परा, पहिचान, सभ्यता र राष्ट्रियताको निर्माण, पुनर्निर्माण प्रक्रियामा नयाँ आयाम थप्ने प्रयास गर्ने छ ।

तीन- त्यसको एउटा राजनीतिशास्त्र हुन्छ, जसले लोकतन्त्रको अझ बढी विकासको प्रयास गर्छ, प्रतिनिधिमूलक वा कम्युुन वा सोभियत लोकतन्त्रका बदलामा सहभागितामूलक लोकतन्त्रको पैरवी गर्छ । लोकतन्त्रको एउटा नयाँ, फरक अझ आधुनिक र समृद्ध ढाँचा निर्माणको प्रयास गर्नेछ । त्यसमा लोकतन्त्रका आजसम्म विकास भएका अनेक ढाँचाका असल पक्ष संश्लेषित भएका हुनेछन् । साथै थुप्रै नयाँ आयाम थप्ने प्रयास हुनेछन् ।

चार- त्यसको एउटा अर्थशास्त्र हुन्छ, जसले श्रम र पुँजीबीच निषेध होइन, गतिशील सन्तुलनको खोजी गर्नेछ, बजार र राज्यको भूमिकाबीच निषेध होइन, गतिशील सन्तुलन खोज्ने छ । त्यसले श्रमलाई शोषित हुन पनि दिने छैन, तर तथाकथित श्रमवादका नाममा पुँजीको वृद्धि र विकासलाई पनि रोक्नेछैन, अर्थतन्त्रको गतिशील चरित्रलाई पनि व्यवधान गर्ने छैन । त्यसले बजार-समाजवादको बाटो अवलम्बन गर्छ । त्यसले देशको विकास, सुशासन र समृद्धिलाई उच्च महत्त्व दिएर नीति तथा कार्यक्रम बनाउँछ ।

पाँच- त्यसको एउटा भिन्नै खुसीशास्त्र, मनोविज्ञानशास्त्र हुन्छ । जसले ‘ह्युमन ह्यापिनेस’ को रहस्य बुझ्न र प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्छ । यस प्रक्रियामा योग, ध्यान, दान, करुणा, मनोक्रान्तिजस्ता पूर्वीय दर्शनका सम्पदालाई उपयोग गर्ने प्रयास गरिनेछन् । कैयौं मनोवैज्ञानिक विश्लेषण पद्धति, सम्पदा र संस्कृति यस प्रक्रियामा सामेल हुनेछन् । सन्तुलित व्यक्तिगत जीवन निर्माण गर्न यस प्रक्रियाले मद्दत गर्ने छ । अधिकांश मानिसले सन्तुलित जीवन पद्धति अपनाउन सकेमा सामाजिक जीवनपद्धति पनि सम्यक हुँदै जानेछ । उच्च नैतिक मूल्य र सदाचार प्रवर्द्धन गर्ने प्रयासमा सिद्धान्तको यो शाखाले मद्दत गर्नेछ ।

लेफ्ट-डेमोक्र्याट कार्यदिशाका हिसाबले नयाँ शक्ति लेफ्ट-डेमोक्र्याट हुनेछ । राजनीतिक रुपमा यो पनि एक दार्शनिक निष्कर्ष नै हो । यसको अर्थ एकदमै सरल छ, यो सारमा प्रगतिशील हुने छ, रुपमा पूर्ण लोकतान्त्रिक हुनेछ ।

लेफ्ट- डेमोक्र्याट

हुनु नयाँ शक्तिका लागि दुई खुट्टाको यात्रा हो । लेफ्ट मात्र भएर देब्रे खुट्टाले मात्र हिँड्न सक्दैन । डेमोक्र्याट मात्र भएर दाइने खुट्टाले मात्र हिँड्न सकिँदैन । हिँडे पनि त्यो एकांकी हिँडाइ हुन्छ । दुई खुट्टाको गतिशील सन्तुलनमा हिँड्ने प्रयासले नै यात्रा अगाडिको हुने छ । यतिखेर अगाडि भनेकै विकास, सुशासन, समृद्धि र मानवीय खुसी हो । त्यसको आधार स्वाधीनता, समावेशिता र सदाचारबाट निर्मित हुने छ ।

अन्त्यमा

स्वयं सृष्टिजस्तै मान्छे गतिशील प्राणी हो । जति नै जान्ने, ज्ञानी र अध्ययनशील मान्छेका पनि ज्ञानका सीमा हुन्छन् । मान्छे विशेषज्ञ हुन सक्छ, तर सर्वज्ञ हुन सक्दैन । आफूलाई सर्वज्ञ ठानेर अरुलाई केही पनि नजानेजस्तो देखाउनु नेपाली राजनीतिको सनातन धर्म हो । त्यो परम्परालाई धान्नेहरूले कुनै गतिलो काम गरेको मान्न सकिन्न ।

नयाँ शक्तिमा जे जति मान्छे लागेका छन् वा लग्दै छन, सबै मुर्ख भएर लागेका होइनन् । उनीहरूसँग पनि ज्ञान र अध्ययनको आफ्नै अनुभव छ । अझ धेरै ज्ञान, विज्ञानले ओतप्रोत भएका साथी हुनुहुन्छ भने बाँड्नुस् आफ्नो ज्ञान, ध्यानले सुनौला । कुरा र योजनामा दम छ भने आफ्ना कुरा स्थगित गरौँला, तपाईंहरूकै कुरा मानौँला । कुनै पनि सिर्जनशील प्रक्रियामा नआउने, केवल प्रतिशोधपूर्ण टिप्पणी मात्र गरिरहने हो भने त्यो पूर्वाग्रह बन्न पुग्छ, त्यसको कुनै उपचार हुन सक्दैन ।

फेरि एकपटक दोहोर्याउन चाहन्छु, कुनै अमूक समयमा कुनै अमूक दार्शनिकले यसो भनेको थिए, त्यसबाट च्युत भइयो भने अनैतिक हुन्छ भन्ने चिन्तन जड नैतिकतावादी चिन्तन हो, जो जानेर वा नजानेर गति, परिवर्तन र विकासको विरुद्धमा हुन पुग्दछ ।

[५] दार्शनिक बहसका ‘कि नोट’

नेपाली राजनीतिमा दार्शनिक बहसको परम्परा खासै सबल छैन । केही टुटफुट वैचारिक तथा अर्थराजनीतिक चिन्तनलाई नै मानिसले दार्शनिक सवाल ठानिरहेका हुन्छन् । त्यसैका आधारमा आफू विचारवान र अरु विचारहीन भएको आरोप-प्रत्यारोप चलिरहेको हुन्छ । पुँजीवाद र साम्यवाद, नवउदारवाद र मार्क्सवादको वृत्तमा घुमेर निकै ठूलो दार्शनिक ज्ञान राखेको अहंकार पनि प्रदर्शित भइरहेको हुन्छ । वस्तुतः यो पगाहा लगाएको गाईले आफू चरेको क्षेत्रलाई मात्र चरन मैदान देखेजस्तो हो ।

दर्शनको प्रश्न त्यति सजिलो विषय होइन । दर्शनशास्त्रकै बहसमा आउने हो भने त्यो अलिक दुरुह, क्लिष्ट र बोझिलो पनि प्रतीत हुन सक्छ । जनसाधारणका लागि राजनीतिमा दर्शन, विचार वा सिद्धान्तको प्रश्न महत्त्वपूर्ण छैन । जनताले हेर्ने

भनेको कार्यदिशा, नीति तथा कार्यक्रम र कार्यशैली हो । तर, नीति तथा कार्यक्रम सही ढंगले निर्धारण गर्न राजनीतिज्ञ, प्रशासक तथा विषय विज्ञलाई दर्शनको ज्ञान आवश्यक हुन्छ ।

तसर्थ राजनीतिक दलहरूले विचार, दर्शनको बहस चलाउनैपर्छ । तर त्यसलाई बोझिलो, दुरुह र पूर्वाग्रहको रुप दिएर होइन । सरल र स्वाभाविक आवश्यकतामा आधारित भएर यो बहस चल्नुपर्छ । विद्धता छाँट्नका लागि शास्त्रीय बहस गर्ने युग अब सकियो । संसारका सबै असल राजनेतामा दर्शनशास्त्रको थोरबहुत ज्ञान थियो, छ र हुन्छ । तर, दर्शनको ज्ञान आडम्बर र उपदेशको विषय भने बन्नु हुँदैन ।

प्रवर्ग र आयाम

दर्शनशास्त्र एक समष्टिगत विषय हो । यसका पनि अनेक हाँगा छन् । ब्रह्माण्डको उत्पत्ति, विकास र विनाशसम्बन्धी चिन्तन सृष्टि विज्ञानले गर्छ । पदार्थहरूको अस्तित्व, संरचना, रूपान्तरणको अध्ययन तत्त्वशास्त्रले गर्छ । मानव मष्तिष्कको बनोट र ज्ञान प्रक्रियाको अध्ययन ज्ञानमिमांसाले गर्छ । कला, साहित्य, संस्कृति, सिनेमा र संगीतको समीक्षा गर्न सौन्दर्यशास्त्रको सहारा लिइन्छ । विश्लेषण पद्धतिको संस्थापना तर्कशास्त्रले गर्छ । मानव जीवनमा के गर्नु ठीक, के गर्नु बेठीक भनेर मानक निर्धारण गर्ने प्रयासलाई नीतिशास्त्र भनिन्छ ।

मानिसको आत्मिक प्रक्रियाको अध्ययन र साधनालाई अध्यात्म (चैतन्य अनुसन्धान) भन्ने गरिन्छ । यी दर्शनका मुख्य हाँगा हुन् । दर्शनका अनेक उपहाँगा छन् । तर, दर्शनका यी सबै ज्ञानशाखामा दुई कुरालाई ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । प्रवर्ग (क्याटोगरी) र आयाम (डिमेन्सन) । यी दुई चीज पनि काल (टाइम) र दिक (स्पेस)

को सापेक्षतामा हुन्छन् । नेपालमा के एउटा भ्रम छ भने वर्गचिन्तन निकै ठूलो दार्शनिक ज्ञान हो । यथार्थमा वर्ग भनेको आर्थिक प्रवर्ग मात्र हो । दर्शनशास्त्रमा वर्गको भन्दा प्रवर्गको धेरै ठूलो महत्त्व हुन्छ । प्रवर्ग र आयामलाई एकअर्कामा मिसमास गर्दा कैयौं दार्शनिक भ्रम उत्पन्न हुन सक्छन् ।कुनै अस्तित्व वा एकाइभित्र अन्तर्निहित विपरीत तर एकत्व भएका भाव प्रवर्ग हुन् ।

त्यसका पक्ष आयाम हुन् । अस्तित्व एक हुन्छ । प्रवर्ग दुई हुन्छ र आयाम अनेक (तीन वा तीनभन्दा बढी) हुन्छ । अस्तित्वलाई दुई वा अनेकमा, प्रवर्गलाई एक र अनेकमा, आयामलाई एक वा दुईमा बुझियो भने दर्शनको बहस कहिल्यै ठीक ठाउँमा आउँदैन । भन्नेले एउटा कुरा भनिरहेको हुन्छ, सुन्नेले अर्कै कुरा बुझ्दै र खण्डन गर्दै हुन्छ ।

राजनीतिक दलहरूले विचार, दर्शनको बहस चलाउनैपर्छ । तर त्यसलाई बोझिलो, दुरुह र पूर्वाग्रहको रुप दिएर होइन ।

प्रवृत्ति र प्रविधि

दार्शनिक बहसमा हुने अर्को समस्या पदार्थलाई प्रवृत्तिमा, प्रवृत्तिलाई पदार्थका रुपमा बुझ्नु हो । पदार्थभित्रका रहस्य, नियमहरूको ज्ञान र मानव उपयोगी रुपान्तरण नै प्रविधि हो । प्रविधिको विकास स्पाइरल हुन्छ । मानवीय मनोवृत्ति वा चित्तदशालाई प्रवृत्ति भनिन्छ । यो स्पाइरल नभएर इन्टरफेरेन्समा हुन्छ । तर, धेरै मानिस मानवीय मनोवृत्ति पनि स्पाइरल वा लिनियर हुन्छ भन्ने ठान्छन् । पदार्थ र प्रवृत्तिलाई समान नियममा दाँजिरहेका हुन्छन् । मानवीय मनोवृत्तिमा चोर साधु हुन र साधु चोर हुन सम्भव छ । तर प्रविधिमा मान्छे कम्प्युटरबाट टाइपराइटरमा फर्कँदैन । टाइपटाइटरबाट लिथो मेसिनमा फर्कँदैन । कार वा जिप छोडेर बयलगाडातिर फर्कने इच्छा गर्दैन । यसको अर्थ हो कि भौतिक विकास र आत्मिक विकासको नियम समान छैन । मान्छे यी दुवै नियमको बीचबाट हिँडिरहेको हुन्छ । भौतिक प्रश्नलाई आत्मिकजस्तो र आत्मिक प्रश्नलाई भौतिकजस्तो ठानेपछि भ्रम त हुन्छ, हुन्छ ।

अध्यात्मवाद र भौतिकवाद

अध्यात्मवाद र भौतिकवादलाई दर्शनका परस्परविरोधी दुई फरक धार, शत्रुतापूर्ण र निषेधकारी धारका रुपमा बुझ्नु दार्शनिक बहसको अर्को समस्या हो । ईश्वरवाद, कर्मकाण्ड, रुढीवाद, अन्धविश्वास, भाग्यवाद आदि चिजलाई नेपालमा अध्यात्मवादसँग जोडेर हेरिन्छ, जुन बिल्कुलै दार्शनिक अज्ञानता हो ।

अध्यात्मवाद (स्प्रिचुआलिज्म) र आदर्शवाद (आइडियलिज्म) भनेको एउटै कुरा होइन । अध्यात्मवाद र भौतिकवाद भनेको एउटा अस्तित्वका दुई प्रवर्ग हुन् ।

जस्तो कि दिन र रात । मान्छे दिनवादी वा रातवादी हुनै सक्दैन । मान्छे आराम गरेर रातको उपयोग गर्छ, त्यही सञ्चित ऊर्जाका कारण दिनको उज्यालोमा काम गर्दछ । कामबिना आराम वा आरामबिना काम सम्भव हुँदैन । त्यसरी नै अध्यात्म भनेको आफूद्वारा स्वयं आफ्नो चित्तवृत्तिको अध्ययन र उपयोग हो ।

भौतिकता भनेको आफू pबाहिरको संसारसँगको अन्तक्रिया  हो । अध्यात्म ज्ञानको अन्तर्मुखी प्रक्रिया हो । भौतिकवाद ज्ञानको बाह्यमुखी प्रक्रिया हो । यी दुवै ज्ञान मान्छेलाई एक साथ चाहिन्छ । अनि, मात्र सन्तुलित र जागरुक मानवको जन्म हुन सक्छ ।

पूर्वीय र पाश्चात्य दर्शन

नेपालमा भौतिकवादी चिन्तन पाश्चात्य जगत्बाट आयो । पाश्चात्य ज्ञान पूर्वीय ज्ञानझैँ गहिरो थिएन । तसर्थ, त्यहाँ अध्यात्मको अर्थ कर्मकाण्डवाद र भौतिकवादको अर्थ ज्ञानविज्ञानको अनुसन्धान लाग्नु स्वाभाविक थियो ।

मार्क्सवादी चिन्तनलाई अन्ध समर्थन गर्दा नेपालमा पनि अध्यात्मवादको अर्थ रुढीवाद भनेर लगाइयो, जो सही थिएन ।

मार्क्सवादले पादरवादी पाण्डित्यवादको खण्डन गर्यो । अनुसन्धान र आविष्कारमा आधारित विज्ञान (भौतिकवाद) को समर्थन गर्यो, त्यो ठीक गर्यो । तर, मार्क्सले पूर्वीय दर्शन र ज्ञान परम्पराको अध्ययन नै गरेका थिएनन् । यो उनको दोष थिएन । पूर्वीय दर्शनका सन्दर्भ स्रोतमा उनको पहुँच नपुग्नु स्वाभाविक थियो । भाषिक कठिनाइ पनि थिए सायद ।

मार्क्ससँग योग, ध्यान, चैतन्य अनुसन्धान (मनोविज्ञान) र बुद्धिजम्को ज्ञान नै थिएन । तसर्थ उनले अध्यात्मको महत्त्व बुझेनन् । उनले नबुझ्नु स्वाभाविक थियो, तर दक्षिण एसियाली मार्क्सवादीले त्यसको अन्धानुकरण गर्नु हुँदैनथ्यो । नेपालमा पूर्वीय दर्शनका सम्पदा र स्रोतलाई प्रतिक्रान्तिकारी विचारका रुपमा चित्रण गर्ने प्रयास गरियो । मार्क्सवादी चिन्तनलाई अन्ध समर्थन गर्दा नेपालमा पनि अध्यात्मवादको अर्थ रुढीवाद भनेर लगाइयो, जो सही थिएन ।

पाश्चात्य चिन्तन विज्ञानको चिन्तन हो । विज्ञानले सुविधा सिर्जना गर्छ । तसर्थ, यो अत्यावश्यक छ । तर, सुविधाले सुःख वा सन्तुष्टि सिर्जना गर्छ भन्ने ग्यारेन्टी छैन । त्यसैले हामीलाई ध्यानको विज्ञान पनि चाहिन्छ । त्यसले फरक प्रकारको मौलिक शास्त्र, खुसीशास्त्रको जन्म गराउन मद्दत गर्छ । आत्मक्रान्तिबिना सामाजिक क्रान्ति बलियो र दीगो हुँदैन भन्ने कुरा संसारभरि नै पुष्टि भएको छ ।

निषेध कि गतिशील सन्तुलन ?

मार्क्सवाद द्वन्द्ववादमा एउटा नियम छ- नेगेसन टु नेगेसन । यो नियमको व्याख्या र बुझाइमा निकै समस्या देखिए । विरोधी वा प्रतिस्पर्धीलाई शत्रु वा वर्ग दुश्मनका रुपमा बुझ्ने र निषेध गर्न सकिने निष्कर्ष निकाल्नुको मुख्य कारण यही नियम थियो । यथार्थमा कुनै पनि पदार्थ वा प्रवृत्तिको निषेध सम्भव छैन । पदार्थ वा प्रवृत्ति स्वयं सृष्टिका उपज हुन् । ती एकबाट अर्कोमा निरन्तर रुपान्तरण र परिवर्तन भइरहन्छन् । तसर्थ, संसार निषेधमा होइन, गतिशील सन्तुलनमा क्रियाशील हुन्छ ।

समाज विज्ञानमा वा अर्थराजनीतिमा बारम्बार प्रयोग हुने दुई फरक प्रवर्ग जस्तै, व्यक्तिवाद र समुदायवाद, पुँजीवाद र साम्यवाद, निजत्व र सामाजिकता, श्रम र पुँजी, निजी स्वामित्व र सार्वजनिक स्वामित्व, बजारवाद र समाजवाद, लेफ्ट र डेमोक्रयाट्स यी एकले अर्कालाई कहिल्यै निषेध गर्न सक्दैनन् । मान्छेले निषेध गर्न खोजेर सृष्टिको नियम निषेध हुँदैन । यिनीहरूको रुप र मात्रा परिवर्तन हुन्छ । सामाजिक भूमिकाको स्तर र फैलावको आयतन परिवर्तन हुन्छ । तर, मानव जीवनका लागि दिन र रातझैैं यी दुवै चिज एक साथ अस्तित्वमा हुन्छन् । त्यो नै वास्तविक द्वन्द्ववाद हो ।

सिद्धान्तले मानव जीवनको कुनै एक पाटोको अध्ययन गरिरहेका हुन्छन्, तर मानव जीवनको भोगाई भने समष्टिमा हुन्छ । सिद्धान्त र जीवनबीचको मुख्य अन्तर्विरोध नै यही हो ।

गतिशील सन्तुलनको अर्थ यथास्थिति वा वर्ग समन्वय होइन । बरु परस्परविपरीत र एकत्वमा भएका प्रवर्गबीचको एउटा यस्तो सन्तुलन हो, जसले गति (परिवर्तन वा विकास) लाई पनि रोक्दैन, कसैले कसैलाई निषेध (पूर्ण, अन्तिम अन्त्य) पनि गर्दैन । अर्थात् राजनीतिमा विरोधी विचार र शक्ति शत्रु मात्र होइनन्, ती एक साथ मित्र र प्रतिस्पर्धी पनि हुन् । किनकि नकारात्मक शक्तिको अस्तित्वबिना सकारात्मकको चाहना तीव्र हुँदैन, फलतः गतिशीलता पनि कायम हुँदैन ।

सोभियत संघ वा पूर्वी युरोपको पतन यही दार्शनिक यथार्थलाई बुझ्न नसक्दा भएको थियो । यसको अर्थ हो, आफूलाई द्वन्द्ववादी दाबी गर्नेहरूको व्यवहार साँच्चै द्वन्द्ववादी हुन्छ भन्ने ग्यारेन्टी गर्न सकिन्न । मुखले द्वन्द्ववादको कुरा गर्नेहरूले पनि व्यवहारमा एकांकी चिन्तन र व्यवहारलाई समातेका हुन सक्छन् ।

आयाम तीन होइन, अनेक छन्

सामान्यतः त्रिआंगिक सिद्धान्तको अभ्यास त्रिआयामी चिन्तनबाट बनेको हो । तर, आयाम तीन मात्र हुँदैन । सिक्का दुई पाटा हुन्छ गाई (हेड) र त्रिशूल (टेल) । डाइसको गोटी छ पाटा हुन्छ । कुन सत्य हो ? दुवै सत्य हुन् । मानव जीवन स्वयं बहुआयामिक छ । यौन, अहं, धन, शक्ति, ज्ञान आदि अनेक भाव मानिस जीवनमा एक साथ हुन्छन् । मार्क्सवादीले यौनको चाहना नराख्ने वा फ्राइडवादीले धनको चाहना नराख्ने भन्ने हुँदैन । मार्क्सवादी यौनबिनै जन्मन र फ्राइडवादी भात नै नखाई यौनक्रिया मात्र गरेर बाँच्न सक्दैन ।

यसको अर्थ हो, सिद्धान्तले मानव जीवनको कुनै एक पाटोको अध्ययन गरिरहेका हुन्छन्, तर मानव जीवनको भोगाई भने समष्टिमा हुन्छ । सिद्धान्त र जीवनबीचको मुख्य अन्तर्विरोध नै यही हो ।

त्यसैले सिद्धान्तभन्दा जीवन जहिल्यै महत्त्वपूर्ण हो । सिद्धान्त त्रिआंगिक नै बनाउनुपर्छ भन्ने छैन । सिद्धान्त चातुरांगिक, पाञ्चांगिक, षाष्ठागिंक, साप्तांगिक वा आष्ठागिंक पनि हुन सक्छ । सिद्धान्त सृष्टि र जीवनको सम्बन्धलाई बुझ्ने प्रयास हो । जतिधेरै बुझ्न सकिन्छ, त्यति धेरै सिद्धान्त विकसित हुन्छ । तसर्थ कुनै एउटा कालखण्डमा बनाएको सिद्धान्तमा सधैँभरि लड्किरहनु पर्छ, अलिकति तलमाथि हुनेबित्तिकै अनैतिक हुइन्छ भन्ने सोच जड नैतिकतावादी सोच हो ।

पाञ्चांगिक सिद्धान्तको अर्थ

यतिखेर केही मान्छे नयाँ शक्तिलाई सिद्धान्तहीन भएको आरोप लगाउँदै छन्, तर नयाँ शक्तिभित्रको बहस र प्रयास भने फरक छ । नयाँ शक्ति त्रिआंगिकबाट फड्को मारेर पाञ्चागिक सिद्धान्त निर्माणको प्रयास गरिरहेको छ । यही नै अन्तिम सत्य हो भन्ने छैन । अझ बढी सिर्जनशील मान्छेहरू आउँछन् र सिद्धान्तलाई अझ बढी मानव उपयोगी बनाउँछन् भने त्यसलाई सधैँ स्वागत छ ।

कार्यदिशाका हिसाबले नयाँ शक्ति लेफ्ट-डेमोक्र्याट हुनेछ । राजनीतिक रुपमा यो पनि एक दार्शनिक निष्कर्ष नै हो । यसको अर्थ एकदमै सरल छ, यो सारमा प्रगतिशील हुने छ, रुपमा पूर्ण लोकतान्त्रिक हुनेछ

एक- यसमा कुनै शंका छैन कि नयाँ शक्ति द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी नै हुनेछ, तर कुनै खास व्यक्ति वा दार्शनिकले निर्माण गरेको सेट थेओरीमा आधारित भएर होइन । नेपालको विशिष्टता, पूर्वीय दर्शनमा भएको चैतन्य अनुसन्धानको प्रक्रिया, विज्ञानमा भएका नयाँ आष्विकारको समेत जगमा उभिएर द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको समृद्धीकरण गर्नुपर्छ ।

दुई- त्यसको एउटा समाजशास्त्र हुन्छ, जसले वर्ग र सामाजिक तप्काहरूको उत्थान र पुनरोत्थान कसरी भइरहेको छ भन्ने प्रश्नलाई पछिल्ला आयामसहित हेर्ने छ ।

जाति, भाषा, धर्म , संस्कृति, इतिहास, परम्परा, पहिचान, सभ्यता र राष्ट्रियताको निर्माण, पुनर्निर्माण प्रक्रियामा नयाँ आयाम थप्ने प्रयास गर्ने छ ।

तीन- त्यसको एउटा राजनीतिशास्त्र हुन्छ, जसले लोकतन्त्रको अझ बढी विकासको प्रयास गर्छ, प्रतिनिधिमूलक वा कम्युुन वा सोभियत लोकतन्त्रका बदलामा सहभागितामूलक लोकतन्त्रको पैरवी गर्छ । लोकतन्त्रको एउटा नयाँ, फरक अझ आधुनिक र समृद्ध ढाँचा निर्माणको प्रयास गर्नेछ । त्यसमा लोकतन्त्रका आजसम्म विकास भएका अनेक ढाँचाका असल पक्ष संश्लेषित भएका हुनेछन् । साथै थुप्रै नयाँ आयाम थप्ने प्रयास हुनेछन् ।

चार- त्यसको एउटा अर्थशास्त्र हुन्छ, जसले श्रम र पुँजीबीच निषेध होइन, गतिशील सन्तुलनको खोजी गर्नेछ, बजार र राज्यको भूमिकाबीच निषेध होइन, गतिशील सन्तुलन खोज्ने छ । त्यसले श्रमलाई शोषित हुन पनि दिने छैन, तर तथाकथित श्रमवादका नाममा पुँजीको वृद्धि र विकासलाई पनि रोक्नेछैन, अर्थतन्त्रको गतिशील चरित्रलाई पनि व्यवधान गर्ने छैन । त्यसले बजार-समाजवादको बाटो अवलम्बन गर्छ । त्यसले देशको विकास, सुशासन र समृद्धिलाई उच्च महत्त्व दिएर नीति तथा कार्यक्रम बनाउँछ ।

पाँच- त्यसको एउटा भिन्नै खुसीशास्त्र, मनोविज्ञानशास्त्र हुन्छ । जसले ‘ह्युमन ह्यापिनेस’ को रहस्य बुझ्न र प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्छ । यस प्रक्रियामा योग, ध्यान, दान, करुणा, मनोक्रान्तिजस्ता पूर्वीय दर्शनका सम्पदालाई उपयोग गर्ने प्रयास गरिनेछन् । कैयौं मनोवैज्ञानिक विश्लेषण पद्धति, सम्पदा र संस्कृति यस प्रक्रियामा सामेल हुनेछन् । सन्तुलित व्यक्तिगत जीवन निर्माण गर्न यस प्रक्रियाले मद्दत गर्ने छ । अधिकांश मानिसले सन्तुलित जीवन पद्धति अपनाउन सकेमा सामाजिक जीवनपद्धति पनि सम्यक हुँदै जानेछ । उच्च नैतिक मूल्य र सदाचार प्रवर्द्धन गर्ने प्रयासमा सिद्धान्तको यो शाखाले मद्दत गर्नेछ ।

लेफ्ट-डेमोक्र्याट कार्यदिशाका हिसाबले नयाँ शक्ति लेफ्ट-डेमोक्र्याट हुनेछ । राजनीतिक रुपमा यो पनि एक दार्शनिक निष्कर्ष नै हो । यसको अर्थ एकदमै सरल छ, यो सारमा प्रगतिशील हुने छ, रुपमा पूर्ण लोकतान्त्रिक हुनेछ ।

लेफ्ट- डेमोक्र्याट

हुनु नयाँ शक्तिका लागि दुई खुट्टाको यात्रा हो । लेफ्ट मात्र भएर देब्रे खुट्टाले मात्र हिँड्न सक्दैन । डेमोक्र्याट मात्र भएर दाइने खुट्टाले मात्र हिँड्न सकिँदैन । हिँडे पनि त्यो एकांकी हिँडाइ हुन्छ । दुई खुट्टाको गतिशील सन्तुलनमा हिँड्ने प्रयासले नै यात्रा अगाडिको हुने छ । यतिखेर अगाडि भनेकै विकास, सुशासन, समृद्धि र मानवीय खुसी हो । त्यसको आधार स्वाधीनता, समावेशिता र सदाचारबाट निर्मित हुने छ ।

अन्त्यमा

स्वयं सृष्टिजस्तै मान्छे गतिशील प्राणी हो । जति नै जान्ने, ज्ञानी र अध्ययनशील मान्छेका पनि ज्ञानका सीमा हुन्छन् । मान्छे विशेषज्ञ हुन सक्छ, तर सर्वज्ञ हुन सक्दैन । आफूलाई सर्वज्ञ ठानेर अरुलाई केही पनि नजानेजस्तो देखाउनु नेपाली राजनीतिको सनातन धर्म हो । त्यो परम्परालाई धान्नेहरूले कुनै गतिलो काम गरेको मान्न सकिन्न ।

नयाँ शक्तिमा जे जति मान्छे लागेका छन् वा लग्दै छन, सबै मुर्ख भएर लागेका होइनन् । उनीहरूसँग पनि ज्ञान र अध्ययनको आफ्नै अनुभव छ । अझ धेरै ज्ञान, विज्ञानले ओतप्रोत भएका साथी हुनुहुन्छ भने बाँड्नुस् आफ्नो ज्ञान, ध्यानले सुनौला । कुरा र योजनामा दम छ भने आफ्ना कुरा स्थगित गरौँला, तपाईंहरूकै कुरा मानौँला । कुनै पनि सिर्जनशील प्रक्रियामा नआउने, केवल प्रतिशोधपूर्ण टिप्पणी मात्र गरिरहने हो भने त्यो पूर्वाग्रह बन्न पुग्छ, त्यसको कुनै उपचार हुन सक्दैन ।

फेरि एकपटक दोहोर्याउन चाहन्छु, कुनै अमूक समयमा कुनै अमूक दार्शनिकले यसो भनेको थिए, त्यसबाट च्युत भइयो भने अनैतिक हुन्छ भन्ने चिन्तन जड नैतिकतावादी चिन्तन हो, जो जानेर वा नजानेर गति, परिवर्तन र विकासको विरुद्धमा हुन पुग्दछ ।

[6] मार्क्सवादी दर्शन र नेपाली समाज

    मानिसको चेतनाको एउटा रुप दर्शनशास्त्र हो । यो दर्शन एउटा जगतको विषयवोध गर्ने मानव प्रयास हो । भौगोलिक,सामाजिक ,आर्थिक र सांस्कृतिक परिवेशको आधारमा दर्शनको विकास र प्रस्फुटन हुन्छ । त्यसैले यसलाई युगको उच्चतम वौद्धिक सारतत्व हो ।

दर्शन के हो ?

• “दर्शन सत्य सम्वन्धी दृष्टिकोण (vision of truth) हो ।”-प्लेटो

• “दर्शनशास्त्र विज्ञान र धर्मशास्त्र बीचको विषय हो ।”-ब्रट्राण्ड रसेल

• “दर्शनशास्त्र जगतको विषयवोध गर्ने मानव प्रयाश हो ।”-स.राधाकृष्णन्

• “दर्शनशास्त्र चिन्तन पद्दति मात्र नभै जीवन पद्दति पनि हो ।” -हिरियन्ना

• “प्रत्येक दर्शनले एक विश्वदृष्टिकोण अभिव्यक्त गर्दछ ।”-मोरिस कन्फोर्थ

• “हरेक सच्चा दर्शन आनो युगको उच्चतम बौद्धिक सारतत्व हो ।”-कार्ल मार्क्स

यो एउटा जिवन र जगतलाई हेर्ने,बुझ्ने,ब्याख्या गर्ने र सोहि अनुरुपको एउटा सिद्धान्तको विकास गरि जगतलाइ विकास गर्ने कडिको रुपमा लिन सकिन्छ । कुनै पनि सश्लेषण र सम्वादको निर्माण हुनको निम्ति वाद र प्रतिवादको आवस्यकता पर्दछ । यो एउटा मानिसको विश्वदृष्टिकोणका साथै प्रकृति,जिवन,समाज र चिन्तनका चालकका नियमहरुको विज्ञान हो । जब मानिसको जिवन र जगतको सम्बन्धमा तार्किक चिन्तन र ब्याख्या गर्न थाल्यो तब दर्शनको उदय भयो ।

शुरुशुरुमा  धार्मिक दार्शनिकहरुले जगतको र मानिसको उत्पत्ति पनि धर्मबाटै भएको बिचार ब्यक्त गर्दथे भने त्यसपछिका दार्शनिकहरु प्लेटो,पाइथागोरस,एरिस्टोटलले केहि वैज्ञानिक आधारहरु प्रस्तुत गर्न थालेका थिए । पछि बिस्तारै समाजको विकास र साधनस्रोत माथि केहि ठालुहरुको कब्जाबाट समाज बिस्तारै दासत्वमा परिणत हुदै गयो र सामन्तवादको पनि संगसंगै विकास हुदै गयो । समाजमा क्रमिक रुपमा वर्गहरुको उदय हुदै गयो । जसले गर्दा समाजमा उत्पादक शक्तिको विकासमा एउटा वर्गलाई लगाइँन्थ्यो भने फाइदा अर्कै वर्गले लिन्थ्यो । उत्पादक शक्तिको विकास बिस्तारै अतिरिक्त उत्पादन समेत हुनथाल्यो तब समाजका एकथरि मानिसहरु उत्पादन कार्यमा प्रत्यक्ष रुपमा संलग्न हुन छाडे र आफु संचालक भएर अरु मार्फत उत्पादन कार्य गराई त्यसको उपभोग गर्न थाले । यसै कारण स्वरुप विश्वका विभिन्न ठाउमा सामाजिक रुपि दर्शनको विकास हुन थाल्यो र विशेष युरोपमा समाजवादि विचारको बहश र विकास हुन थाल्यो । लगभग उन्नाइसौं शताब्दिको आधाआधिमा त्यहाको परिवेश र जर्मन दार्शनिक फेडरिच हेगेल (AUGUST 27-1770-NOVEMBER 14-1831) को बिचारबाट प्रभावित भएर माक्र्सवादि दर्शनको शुरुवात भयो ।

मार्क्सवादी दर्शन

कार्ल माक्र्सको जन्म सन् 5 May 1818 मा जर्मनको मध्यम बर्गिय परिवारमा भएको थियो, यिनी यस्ता ब्यक्ति थिए की एघारौं शताब्दि देखि हालसम्मका सर्बाधिक चर्चित ब्यक्तित्व हुन । उनले आनो किशोरावस्था बेलायतमा एंगेल्ससंग बसेर आनो बिचारलाई बिकसित गरेका थिए । यि दुबैजना हेगेलियन दर्शनबाट प्रभावित थिए । यि दुबैजना मिलेर सन् 1848 मा “Communist Manifesto “ निकाले जसले गर्दा विश्वभरि नै एक प्रकारको वौद्धिक,आर्थिक र राजनितिक इतिहासमा एक किसिमको तरंग पैदा ग¥यो ।

यो नै विश्वलाई सर्वाधिक प्रभावित गर्ने राजनितिक दस्ताबेज बन्यो । यसले समाजमा भएको वर्गसंघर्ष,पुजिवादको समस्या,पुजिवादि उत्पादन प्रणाली र तिनको बितरण अनि यहि परिवेशबाट सिर्जित वर्ग र वर्गसंघर्षबाट समाजवादि समाजको निर्माण स्थापित हुन्छ भन्ने सार प्रस्तुत गरेका छन । यसले विश्वमा छरिएर रहेका दार्शनिकहरुलाई एकमुष्ठ एउटै बहशमा ल्यायो । यी लगायत उनको व्दन्दात्मक भौतिकवाद र ऐतिहासिक भौतिकवाद जसले समाजमा भएका पदार्थको परिबर्तन र उत्पादन प्रणाली जुन उत्पादन शक्ति अनि उत्पादन सम्बन्धका कारण देशको सामाजिक बनोट तयार गर्दछ ।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद :

• “द्वन्द्ववाद सार्वभौम अन्तर्सम्वन्धको विज्ञान हो ।”-एंगेल्स 

• “द्वन्द्ववाद बिपरित तत्वहरूको एकताको सिद्धान्त हो ।”-लेनिन

व्दन्द्धात्मक भौतिकवाद जिवन र जगतलाई व्दन्दवादि ढंगले हेर्ने,बुझ्ने,ब्याख्या गर्ने र संसार परिबर्तनका निम्ति बाटो देखाउने भौतिकवादि दर्शन हो । यो प्रकृति,जीवन,समाज र चिन्तनको संचालन र विकासका अति सामान्य एवम् चालक नियमहरुको व्दन्दवादी ढंगले अध्ययन गर्ने विज्ञान एवम् पद्धति हो । व्दन्दवादको विकासमा मुख्य तीनवटा चरण रहेका छन् , जसलाई तलको चार्टमा राखेर हेर्न सकिन्छ :

व्दन्द्धात्मक चरित्र प्रतिनिधि चिन्तक समयावधि

प्राचिनकालको स्वतःस्फुर्त भौतिकवादी व्दन्दवाद । लाओत्से,अनेक्सिमेन्डर,एरिस्टोटल आदि । ईशापुर्व छैटौं देखि चौथो शताब्दिसम्म

भाववादि व्दन्दवाद काउन्ट,फिक्टे,हेगेल आदि अठारौं,उन्नईसौं शताब्दी

बैज्ञानिक भौतिकवादी व्दन्दवाद माक्र्स,एंगेल्स,लेनिन आदि उन्नाईसौ,बिसौं शताब्दी

भौतिक पदार्थको द्वन्द्वात्मक गतिलाई संसारका सबै वस्तु,घटना र घटना प्रकृयाको उत्पत्ति, विकास र परिवर्तनको मूल कारण÷आधार मान्ने दर्शन । द्वन्द्ववाद भनेको संसारका सवै वस्तु (जैविक वा अजैविक), घटना र घटना प्रकृया निरन्तर गतिमा र परिवर्तनको प्रकृयामा हुन्छन् भनेर व्याख्या गर्ने दर्शन हो ।

द्वन्द्ववादका मूल नियमहरुको संक्षेपी :

प्रतिपक्षको एकता र संघर्षको नियम मात्रात्मक परिबर्तन र गुणात्मक रुपान्तरणको नियम निषेधको निषेध नियम

परमाणुमा धनात्मक र ऋणात्मक बिद्युत धारा हुन्छ । पानी ०ं मा बरफ हुन्छ र  १००ं मा बाफ बन्दछ । हाइड्रोजन र अक्सिजनलाइ निषेध गरेर पानी बन्दछ ।

चुम्बकमा उत्तरी र दक्षिणी ध्रुव हुन्छन् । सामाजिक अन्तर्बिरोधहरुको बृद्धिले समाजमा रुपान्तरण वा परिबर्तन हुन्छ । पुरानो समाजलाइ निषेध गरेर नयां समाज बन्दछ ।

सहायक नियमहरु, ती निम्न प्रकार छन् :

१) आम र विशेष 

वस्तु वा घटनाहरुको साझा लक्षण तथा चरित्रको समुच्चय आम वा समष्टि हो भने बस्तु वा घटनाको पृथक वा विशिष्ट लक्षण एवं चरित्र  विशेष वा व्यष्टि हो । 

२) कारण र कार्य 

  कुनै खास घटनाको आधारका रुपमा रहेको घटना वा घटना समूह कारण हो भने त्यस कारणको असरले उत्पन्न हुने घटना कार्य हो । 

  कारणविना कार्य हुदैन । 

३) सार र रूप 

वस्तु वा घटनाका आन्तरिक तत्व या संघटक अंग र प्रकृयाहरुको समुच्चय सार हो भने सारको संगठन वा संरचना रुप हो । 

४) अन्तर्वस्तु र दृश्यरुप 

  अन्र्तबस्तु वा घटनाको आन्तरिक एवं आधारभूत र अपेक्षाकृत स्थिर पक्ष अन्तर्बस्तु वा स्वत्व हो भने स्वत्वको बाहिरी वा प्रकट रुप दृश्यरुप हो अन्तर्बस्तु र दृश्यरुप ।

५) सम्भावना र वास्तविकता 

 सम्भावना व्यवहारमा लागु भएपछि बास्तविकता हुन्छ ।

  भ्रूणबाट बच्चा जन्मन सक्ने सक्भावना हुन्छ भने बच्चा जन्मिसकेपछि मात्रै वास्तविकता हुन्छ । 

६) नियमितता र आकस्मिकता 

पदार्थको गतिका नियमको आधारमा निश्चित समय र प्रकृयामा घटना घट्नु अनिवार्यता हो भने अनिश्चित रुपले अचानक कुनै घटना घट्नु आकस्मिकता हो । 

वर्षा हुनु र लगाएको बाली तयार हुनु नियमितता  हो भने असिनाले बालि नष्ट गर्नु आकस्मिकता हो । 

नेपाली समाजको ऐतिहासिक भौतिकवादी :

हामीले नेपाली समाजको ऐतिहासिक भौतिकवादी अध्ययन गर्नु भनेको नेपाली समाजलाई उत्पादन प्रक्रियाको ऐतिहासिकमा  बुभ्mनु हो । आजको नेपाली समाज कस्तो उत्पादन प्रणालीबाट यहा सम्म आइपुगेको हो ? आज कस्तो अवस्थामा छ र कता जान्छ वा जानुपर्छ भन्ने कुरा यसको विषयवस्तु हो । यो भु—भागमा सबैभन्दा पहिले को आयो भन्ने कुरा किटानी गर्न गा¥हो छ । किनकि नेपालका अहिलेका वासिन्दाहरुको इतिहास भन्दा पहिले पनि यो भु—भाग भएर धेरै मानव समूहहरु आहोरदोहोर गरेको अनुमान छ ।

प्राग-इतिहास : 

किरातहरु करीव ५३०० वर्ष अगाडिबाट नेपालमा प्रवेश गरेका थिए, विभिन्न वंशावली र पुराण र मिथकहरुका अनुसार तिनीहरुले गोपालवंशीलाई पराजित गरी राज्य चलाए किरातहरु नेपाल आउदा कै हाराहारीमा जनकपुरमा सभ्यताको विकास भइरहेको थियो । लुम्विनी आसपासमा शाक्य र कोलीयहरु वसोवास गर्दथे । पश्चिममा खसहरु थिए । यहँ आएका ती सबै समुदायहरु एकै पटक आएका थिएनन्, बरु पटक पटक आएका थिए । गोपालहरु पशुपालक थिए भने किरँतहरु यहा आउदा धनुषधारी थिए । किरांतहरुले  पशुपालन र खेति गर्नथाले र ईशा पूर्वछैठौं सताब्दीतिर आएपछि राज्यको जग बसाले । उनिहरुले आना कतिपय उत्पादनहरु पाटलीपुत्रसम्म विक्री गरेको पाइनाले त्यसैवेलादेखि यहांको समाज स्पष्ट रुपमा वर्गमा विभाजित भयो भन्न सकिन्छ । 

प्राचिन काल : 

दक्षिणतिरबाट आएका लिच्छवीहरुले दोश्रो शताब्दीतिर किरांतहरुलाई धपाएर काठमाण्डौमा आनो प्रभाव जमाए । लिच्छवीहरुले  कृषि तथा हस्तकलालाई अझ विकास गरे, उत्पादन बढ्यो,कर्मचारीतन्त्र विकसित हुन थाल्यो । किरँंतकाल र लिच्छवीकालसम्म पनि धार्मिक कट्टरता थिएन । बुद्धधर्म पैmलदै थियो । लिच्छवीहरुले हिन्दू धर्म लिएर आएका थिए । तर पाचौं शताब्दीमा लिच्छवी राजाले हिन्दू धर्म अगालेपछि नेपालमा वर्ण व्यवस्थाले प्रवेश पाएको मानिन्छ । मानदेव प्रथमको पालामा चांगुनारायण मन्दीर र मानगृहको निर्माण, ठूला यज्ञहरुको आयोजना र राज्य विस्तालाई हेर्दा उत्पादनको विस्तार भएको देखिन्छ । मल्लकालमा भारत र तिब्बतको व्यापार काठमाण्डौंबाट हुनथालेपछि यहँंको आर्थिक विकास असाधारण रुपले बढ्यो । काठमाडौंमा भाडाको काम गर्ने, काठको काम गर्ने, माटाको काम गर्ने, तामा, फलाम, सुनका सामान बनाउने लगायत अनेक काम गर्ने गरी श्रमको विभाजन भयो ।

मध्यकाल :

मन्दीर, पौवा, मूर्ति आदिको निर्माण तीब्र भयो । अनेकौं जात्राहरुको आयोजना गर्न थ।लियो । हिन्दू वर्णाश्रम व्यवस्थालाई अनिवार्य जस्तै बनाइयो तर यसै कालदेखि मुसलमानहरु पनि यहा स्थायी रुपले बसोबास गर्नथालेका थिए । खस साम्राज्य टुक्रिदै गएर पश्चिम नेपाल ५० भन्दा वढी भुरेटाकुरे बने भने काठमाण्डौंको मल्लराज्य तीन टुक्रा भयो । सेनवंशी राज्य पनि टुक्रिएर पाल्पा, मकवानपुर र विजयपुर भएका थिए । नेपालको पहाडी क्षेत्रमा भौगोलिक विकटताले गर्दा ठूलो मात्राको जमीन्दारी विकसित हुन सक्तैनथ्यो । त्यसले गर्दा ठूलो संख्याको सेना राख्न पनि भुरेटाकुरे राज्यहरुलाई सम्भव थिएन । त्यसैले शासकहरु राज्य विस्तारमा वढी जोड दिन्थे । तर ती युद्ध सवै जनताले अनिवार्य रुपमा भाग लिनुपर्ने झारा प्रथामा आधारित थिए । तराईमा बसोबास कम थियो । त्यसले गर्दा ठूलो जमिन्दारी विकसित भएन । किरांतकालमा शुरु भएको र लिच्छवीकालमा विकसित भएको कृषि तथा व्यापार र हस्तकलाको थप विकास हुन सकेन । निरन्तर भैरहने लडाइहरुले उत्पादन पनि वर्वाद पा¥यो । जीवन गुजरा गाह्रो हुदै गयो । त्यस स्थितिले एकीकरणको लागि परिस्थिति निर्माण हुदै गयो ।

एकिकरण :

त्यसै परिस्थितिमा ई.१७४४ मा पृथ्वीनारायण शाहले राज्य विस्तार शुरुगरे । यो क्रम सुगौली सन्धीसम्म जारी रह्यो । नेपाल अंग्रेज युद्धपछि पनि नेपालले युद्धको तयारी गर्दै रह्यो । त्यो क्रम कोत पर्वसम्म जारी रह्यो । करिव १०० वर्षसम्म नेपालको उत्पादनको ठूलो हिस्सा युद्धमा खर्च भयो । पृथ्वीनारायण शाहको पुनः एकीकरणले राज्यको विस्तार गरेर संभाव्य ठूलो बजारको पनि निर्माण ग¥यो । तर नेपाल राज्यको विस्तार वेलायती साम्राज्यसंग युद्धपछि नेपालको राज्य विस्तार अवरुद्ध भयो । करीव १ तीहाई भु—भागसमेत गुमायो । सुगौली सन्धिपछि नेपाली युवाहरु विदेशिने क्रम शुरु भयो । उनीहरुले आउदा ल्याउने सामान टिकाउ र सस्तो हुने हुदा नेपालको औद्योगिक विकासमा प्रतिकूल असर पर्न थाल्यो । पछि वेलायती भारतसंग भएका सन्धीले नेपालमा आउने सामानमा भन्सार नलाग्ने व्यवस्था समेत भयो ।

राणाकालिन परिवेश : 

राणाकाल मै भारत र चीनका बीच सिक्किम हुदै व्यापारको नयंँ बाटो खुल्यो । त्यो ल्हासा कलकत्ता बाटो नेपाल भएर गरिने व्यापारको तुलनामा छोटो थियो । यसले नेपालको राजस्व र व्यापारमा प्रशस्त असर गर्यो । यसप्रकार सुगौली सन्धीपछि नेपालको अर्थतन्त्र वेलायती र पछि जापानी सस्तो उत्पादनसँग झन् झन् गांसिदै गयो । अब नेपालको अर्थतन्त्र सस्तो श्रम र कच्चा पदार्थ बेच्ने र महंगो विदेशी सामान किन्ने परआश्रित अर्थतन्त्रमा वदलियो । परआश्रयले निर्भरता बढायो र क्षेत्रीय असमानता बढायो । त्यस्तो निर्धनताले अझ बढी निर्धनता र क्षेत्रीय असमानता बढायो र यो हाम्रो अर्थतन्त्रको दुश्चक्र झन् झन् बढ्दै गयो । यस्तो दुश्चक्रभित्र जे जति राष्ट्रिय आय थियो, त्यो १०० वर्षसम्म राणाहरुको भोगविलासमा खर्च भयो ।

२००७ साल : 

मुलुकभित्र बढ्दै गरेको निर्धनता, सत्ताधारी राणा खलकमा उपभोगको झगडा, केही शिक्षित समुदायमा बनेको असन्तुष्टि, विदेश गएर फर्केकाहरुले ल्याएको नयंँ चेतना, दोस्रो विश्व युद्धको समयमा खुलेका विराटनगरका कारखाना र मजदुर वर्ग, भारतीय संग्राम र चीनको जनवादी क्रान्तिको प्रभावका वीच नेपालमा प्रजापरिषद, नेपाली कांग्रेश र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी जस्ता राजनीतिक दलको स्थापना भयो । त्यही आन्तरिक र बाह्य परिस्थितिले राणा विरोधी २००७ को क्रान्ति आरम्भ भयो ।

२०१५ साल :

दोस्रो कारण नयां उत्पादक शक्तिको विकाशका लागि कम्तिमा भूमिसुधार गरेर जमीनमा किसानको हक दावी स्थापित गर्न सकेको भए नयां मध्यमवर्गको उदय हुन्थ्यो र लोकतान्त्रीक क्रान्तिलाई त्यसले बचाउन सक्थ्यो । त्यसो गर्न नसकेको हुदा ०१५ सालको निर्वाचनमा दुइतिहाई संसदीय सिट ल्याएर सरकार बनाएको नेपाली काँग्रेशलाई राजाले बलपूर्वक सरकारबाट मात्रै हटाएनन् बहुदलीय व्यवस्था नै भंग गरिदिए ।

२०१७ साल : 

तर २००७ सालको क्रान्तिले जागृत गरेको जनचेतना, पराजित नै भएपनि पुंजीवादी प्रक्रियाले जन्माएको पुंजीपती वर्ग, किसानहरुको निर्धनता, अन्तराष्ट्रिय राजनीतिक प्रवाह जस्ता कारणले गर्दा राजालाई केही सुधार गर्नैपर्ने बाध्यता थियो । त्यसो नगर्दा उनको सत्ता टिक्न सक्दैनथ्यो । भूमिसुधार, मुलुकी ऐन, शिक्षा, स्वास्थ्य, उद्योेग, संचार, यातायात क्षेत्रमा उनका घोषणालाई यसै अर्थमा हेर्नु पर्छ । राजाको ती घोषणाले तत्कालका लागि आप्mनो सत्ताको पक्षमा जनमत बनाउन त सघाए तर ती कानूनी र आर्थिक सुधारहरुले गर्दा मध्यमवर्गको विकास पनि द्रूत रुपमा भयो । भूमिसुधारले कानूनीरुपमा जमिन्दारी व्यवस्थालाई अन्त्य गरिदिएको थियो । ३० को दशकमा जमीनको नापीसमेत भइसकेपछि त्यस जमिन्दारीको जग भत्केको थियो र राजाको पंचायती व्यवस्थाको रक्षा गर्ने सामाजिक शान्ति भत्केको थियो । त्यही सामाजिक आर्थिक जगमा २०४६ सालमा पंचायती व्यवस्था त्यही सामाजिक आर्थिक जगमा २०६२ र ६३ को क्रान्तिले राजतन्त्रको उन्मूलन गर्यो ।

बर्तमान :

नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीले अहिले पनि नेपाली समाजको चरित्र निरुपण गर्दा अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक छ भनेर किटानी गर्दै आएका छन् । २००६ सालमा कम्युनिष्ट पार्टी स्थापना गर्दादेखि नै यो व्याख्या हुदै आएको छ । नेपाली समाजमा जमिन्दार वर्गले उपभोग गर्दै आएका कानूनी अधिकारहरु, राजतन्त्र र उसका विशेषाधिकार, भूमिहिन किसानहरुको संख्या र अवस्था जस्ता आधारमा नेपाली समाजको मूख्य चरित्र सामन्ती छ, त्यस्तै नेपाली पुंजीका प्रवेश र नियन्त्रणका साथै राज्यमाथि बैदेशिक दवाव हस्तक्षेपका आधारमा नेपाली समाजको चरित्र एक प्रकारले औपनिवेशिक छ भनेर समग्रतामा अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक छ भनिएको थियो । त्यस्तै कतिपय कम्युनिष्ट पार्टीहरु त्यसलाई अहिलेपनि बदल्नु पर्ने ठान्दैनन् । तर कतिपय पार्टीहरु भने नेपालमा आधारभूत रुपले पुंजीवादी भैसकेको छ भन्ने मान्यता राख्छन् ।

यो समाज पुंजीवादी हो भन्नेहरुको तर्क यस्तो छ :

सामन्तवाद : 

जमिनमा स्वामित्व भएको आधारमा त्यस जमिनमा बसोबास गर्ने किसानमाथि कानूनी र राजनीतिक विशेषाधिकारले नियन्त्रण गर्छन् । यसर्थ सामन्तवाद भनेको जमिन्दार वर्गको शासन भएको सामाजिक व्यवस्था हो ।

पुंजीवाद :

पुंजीवादी समाजको चारित्रिक विशेषता के हो भने त्यस समाजको बहुसंख्यकलाई या त नाफाले चलाउंछ या त ज्यालाले चलाउंछ । सस्तो श्रमको लागी महिला र बालबालिकाको प्रयोग गर्दछन् । नेपालमा गणतन्त्र आइसकेको र जमिन्दार वर्गका सबै कानूनी र राजनीतिक विशेषाधिकार उन्मुलन भैसकेको हुदा, त्यस्तै यहांका मानिसहरु या त नाफा कमाउने या ज्याला कमाउने ध्येयले चल्ने हुंदा यो पुंजीवादी समाज हो । त्यस्तै, नेपाल एउटा सार्वभौमसत्ता सम्पन्न मुलुक भएको हुंदा हामी आफैले यसलाई अर्धउपनिवेश भन्नु सैद्धान्तिक र व्यवहारिक दुवै हिसाबले गलत हुन्छ । नेपालमाथि अहिले पनि कतिपय थिचोमिचोहरु छन्, हामीले एउटा सार्वभौमसत्ता सम्पन्न स्वतन्त्र मुलुकका हिसाबले त्यस्तो थिचोमिचोको विरोध गर्छौं, उपनिवेश हौ भनेर बस्दैनौ । फेरि हामी उपनिवेश वा अर्ध उपनिवेश हौ भन्छौ भने हाम्रो आजको कार्यभार राष्ट्रिय मुक्ति संघर्ष हो भन्नु पर्ने हुन्छ । तर यहांको पुंजीको मुख्य चरित्र उद्यममा आधारित नभै व्यापारमा आधारित भएको हुंदा यो मूलतः दलाल चरित्रको छ । त्यसको ठाउंमा राष्ट्रिय पुंजीको विकास गरेर मात्रै हामीले सुगौली सन्धीपछि शुरु भएको पराधीनता, गरिबी र क्षेत्रीय तथा जातीय असमानताको दुश्चक्रलाई तोड्ने उपाय राष्ट्रिय पुंजीको विकास नै हो जसले हामीलाई समाजवादको तयारी गर्न सघाओस् ।

निष्कर्ष :

त्यस्तै, नेपाली समाजको चरित्र पुजीवादी हो भनेपछि हाम्रा वर्गहरुको पहिचान पनि त्यसैगरि गर्नु पर्ने हुन्छ । आयको श्रोत नाफा भएको पुंजीपति वर्ग, आयको श्रोत ज्याला भएको श्रमजीवी वर्ग र दुवै भएको मध्यम वर्ग हुन्छ । तर पुंजीपति वर्गभित्र दलाल पुंजीपति अहिलेको सबैभन्दा प्रतिक्रियावादी वर्ग हो । त्यसैले राष्ट्रिय पुंजीपति वर्गलाई समेत साथ लिंदै दलाल पुंजीलाई रुपान्तरित गर्दै समाजवादको तयारी गर्नु नै नेकपा ( एमाले ) को काम हो । जबकि नेपाली समाज अर्धसामन्ती,अर्धऔपनिवेशिक हो भन्नेहरुको दृष्टिमा नेपाली समाजमा अहिले पनि नेकपा (एमाले ) पार्टीको कार्यभार किसान क्रान्तिबाट अथवा नयां जनवादी क्रान्ति गरेर सामन्तवर्गलाई उखेलेर मजदुर,किसान एकतामा आधारित जनवादी सत्ता स्थापित गर्नु यस पार्टिको कार्यभार हो ।

दुई ठुला आर्थिकको क्षेत्रमा अगाडी बढेको देशहरुको बिचमा रहेको सानो देश नेपाल,त्यसमाथि यि देशका आ–आनै स्वार्थको बिचमा कुटनितिक तबरबाट फाइदा लिन नेपालले सकिराखेको छैन । चिनबाट नेपालको सिमानासम्म रेल आउदा पनि यता उत्पादन शक्ति कमजोर भएकोले उताबाट मात्र सामान आउने र यताबाट निर्यात नहुदां झन बढि ब्यापार घाटा हुने दखिन्छ । त्यस्तै भारतसंगको ब्यापार घाटा घटाउन पनि यहांको उत्पादन प्रणालीमा सुधार गर्नु आबस्यक देखिन्छ । चिनको दक्षिण् एसिया छिर्ने सडकको योजनामा पनि नेपालले कुटनितिक तबरले फाइदा लिन सक्नु पर्छ ।