व्यवहारबारे – माओत्सेतुङ

 

व्यवहारबारे*

ज्ञान र व्यवहारको सम्बन्धका विषयमा, थाहा पाउनु र गर्नुको सम्बन्धका विषयमा

जुलाई १९३७

लेखक – माओत्सेतुङ

स्रोत – Selected Works of Mao Tse-Tung Volume I, On Practice.

माओको दर्शनबारे पाँच कृतिहरूमध्ये एक

मार्क्सभन्दा अघि, भौतिकवादले ज्ञानको समस्यालाई मानिसको सामाजिक प्रकृतिभन्दा छुट्टै राखेर र मानिसको ऐतिहासिक विकासभन्दा छुट्टै राखेर हे-यो र त्यसैले सामाजिक व्यवहारमा ज्ञानको निर्भरतालाई, अर्थात् उत्पादन र वर्गसङ्घर्षमा ज्ञानको निर्भरतालाई बुझ्न सकेन ।

मुख्य कुरा, मार्क्सवादीहरू उत्पादनमा मानिसको गतिविधिलाई सबभन्दा मुख्य व्यवहारिक गतिविधि, उसका अरू सबै गतिविधिलाई निश्चित गर्ने तत्त्व ठान्दछन् । मानिसको ज्ञान मुख्य रूपबाट भौतिक उत्पादनमा उसका गतिविधिमाथि निर्भर रहेको हुन्छ,

————————————————————-

* हाम्रो पार्टीमा थुप्रै यस्ता कामरेडहरू भएका थिए, जो कट्टरतावादी थिए र जसले “मार्क्सवाद भनेको कट्टरता होइन, बरू यो काम गर्दा बाटो देखाउने कुरा हो” भन्ने सत्यलाई अस्वीकार गरे र मार्क्सवादी कृतिहरूबाट प्रसंगदेखि बाहिरका शब्द र वाक्यांशहरू झिकी मानिसहरूमाथि रवाफ देखाएर धेरै समयसम्म चिनियाँ क्रान्तिको अनुभवलाई लत्याए । यस्ता कामरेडहरू पनि थुप्रै थिए, जो अनुभववादीहरू थिए र जसले धेरै समयसम्म आफ्नै अपूर्ण अनुभवभित्र आफूहरूलाई थुनेर राखे र क्रान्तिकारी व्यवहारको निम्ति सिद्धान्तको महत्त्वलाई बुझ्न सकेनन् अथवा क्रान्तिलाई सम्पूर्ण रूपमा हेर्न सकेनन् । हुन त तिनले कडा मिहिनेतसित काम गरे, तर आँखा चिम्लेर त्यसो गरे । यी दुईथरी कामरेडहरूका गलत विचारले र यिनमा पनि विशेष रूपबाट कट्टरतावादीहरूको गलत विचारले गर्दा, १९३१-३४ को अवधिमा चिनियाँ क्रान्तिलाई साह्रै ठूल्ठूला हानीहरू भए र अझ मार्क्सवादी जामा लाएर ठाँटिने हुँदा कट्टरतावादीहरूले त थुप्रै थुप्रै कामरेडहरूलाई भ्रममा पारे । व्यवहारका विषयमा पार्टीमा कट्टरतावाद र अनुभववादका मनोगतवादी गल्तीहरूलाई विशेष रूपले कट्टरतावादको गल्तीलाई उदांग पार्न भनी ज्ञानको मार्क्सवादी सिद्धान्तको दृष्टिकोणबाट लेखिएको थियो । यसको नाउँ व्यवहारका विषयमा भनी किन राखिएको हो भने यसमा कट्टरतावादी खालको मनोगतवादलाई, जसले व्यवहारको महत्त्वलाई घटाउँछ, उदांग पार्न वल गरिएको छ । यस लेखमा भएको विचारलाई कामरेड माओ त्सेतुङले येनानको जापानी आक्रमणविरोधी सैनिक र राजनैतिक विश्वविद्यालयमा भाषण दिंदा प्रस्तुत गर्नुभएको थियो ।

———————————————————

जसबाट उसले प्रकृतिका दृश्य, पदार्थहरू र नियमहरूलाई र आफू र प्रकृतिको बीचका सम्बन्धहरूलाई क्रमश: गरी बुझ्दै जान्छ र उत्पादनमा आफ्नो गतिविधिद्वारा मानिस र मानिसको बीचमा भएका निश्चित सम्बन्धहरूलाई पनि विभिन्न मात्रामा, उसले क्रमश: गरी बुझ्छ । यसमध्ये कुनै ज्ञान पनि उत्पादनका गतिविधिदेखि छुट्टै प्राप्त गर्न सकिदैन । वर्गहीन समाजमा प्रत्येक व्यक्ति, समाजको सदस्यका हैसियतले, अरू सदस्यहरूसित समान प्रयत्नमा लाग्छ, उनीहरूसित उत्पादनका निश्चित सम्बन्धहरूमा प्रवेश गर्छ र मानिसका विभिन्न भौतिक आवश्यकताहरू पूरा गर्न उत्पादनमा लाग्छ । सबै वर्गीय समाजहरूमा, सामाजिक वर्गका सदस्यहरू पनि विभिन्न किसिमबाट उत्पादनका निश्चित सम्बन्धहरूमा प्रवेश गर्छन् र आफ्ना भौतिक आवश्यकताहरू पूरा गर्न उत्पादनमा लाग्छन् । मानव-ज्ञान विकसित हुने प्राथमिक स्रोत यही हो ।

मानिसको सामाजिक व्यवहारले उत्पादनका गतिविधिमा सीमित नरहेर वर्गसङ्घर्ष, राजनैतिक जीवन, वैज्ञानिक र कलात्मक खोज, आदि अरू अनेक रूपहरू लिन्छ; छोटकरीमा, सामाजिक प्राणीका हैसियतबाट मानिसले समाजको व्यावहारिक जीवनका सबै पक्षमा भाग लिन्छ । यसरी मानिसले विभिन्न मात्रामा, भौतिक जीवनबाट मात्र होइन राजनैतिक र सांस्कृतिक जीवनबाट पनि ( जसमध्ये दुवै भौतिक जीवनसित घनिष्ठ रूपले बाँधिएका छन् ) मानिस र मानिसको बीचका विभिन्न सम्बन्धहरूलाई बुझ्छ । यसमध्ये मुख्य रूपबाट विभिन्न रूपको वर्गसङ्घर्षले मानिसको ज्ञानको विकासमा साह्रै गहिरो प्रभाव पार्छ । वर्गीय समाजमा हरेक मान्छे कुनै न कुनै विशेष वर्गको सदस्य भएर रहन्छ र विना कुनै अपवादले, हरेक किसिमको विचारमा कुनै न कुनै वर्गको छाप परेकै हुन्छ ।

मार्क्सवादीहरू के ठान्छन् भने मानव समाजमा उत्पादन कार्यमा गरिने गतिविधि एक-एक पाइला गरी तल्लो तहबाट माथिल्लो तहमा विकसित हुन्छ र यसरी मानिसको ज्ञान पनि, प्रकृतिका विषयमा होस् अथवा समाजका विषयमा होस्, एक-एक पाइला गरी तल्लो तहबाट माथिल्लो तहमा विकसित हुन्छ, अर्थात् छिपछिपेबाट गहिरो हुन्छ, एकतर्फीबाट अनेकतर्फी हुन्छ । इतिहासमा धेरै समयसम्म मानिसहरू आवश्यकै रूपले समाजको इतिहासबारे एकतर्फी ज्ञानमा बाँधिएका थिए । किनभने, एउटा कुरा त शोषकवर्गहरूको मपाईंले इतिहासलाई जहिले पनि बंग्याउने – बटार्ने गन्यो र अर्को कुरा, सानो तहको शक्तिहरू ठूला उत्पादनले मानिसको दृष्टिकोणलाई सीमित गरिराख्यो । उत्पादनका साह्रै ठूला शक्तिहरू (ठूलो तहको उद्योगधन्दा ) का साथसाथै आधुनिक सर्वहाराहरूको उत्पत्ति नहोउन्जेल मानिसले समाज विकासको विस्तृत, ऐतिहासिक ज्ञान प्राप्त गर्न र यस ज्ञानलाई विज्ञानमा, मार्क्सवादको विज्ञानमा परिणत गर्न सकेको थिएन।

मार्क्सवादीहरू के ठान्छन् भने मानिसको सामाजिक व्यवहार नै बाहिरी संसारका विषयमा उसको ज्ञानसम्बन्धी सत्यको एकमात्र कसी हो । वास्तवमा हुने कुरा के हो भने सामाजिक व्यवहारको क्रममा (भौतिक उत्पादन, वर्गसङ्घर्ष अथवा वैज्ञानिक प्रयोग) इच्छा गरिएका फलहरू पाएपछि मात्र मानिसको ज्ञानलाई साँचो ठहऱ्याउन सकिन्छ । कुनै मानिस आफ्नो काममा सफल हुन चाहन्छ भने अर्थात् इच्छा गरिएका फलहरू पाउन चाहन्छ भने, उसले वस्तुगत बाह्य संसारका नियमहरूसित आफ्ना विचारहरूमा एकरूपता ल्याउनैपर्छ, तिनमा एकरूपता भएन भने, ऊ आफ्नो व्यवहारमा विफल हुनेछ । ऊ विफल भएपछि, उसले शिक्षाहरू लिन्छ, वाहिरी संसारका नियमहरूसित एकरूपता ल्याउन आफ्ना विचारहरूलाई सच्याउँछ र यसरी असफलतालाई सफलतामा परिणत गर्न सक्छ । “ असफलता नै सफलताको आमा हो” र ” ठेस लाग्नाले बुद्धि बढ्छ” भन्नुको अर्थ यही हो । ज्ञानको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी सिद्धान्तले मानवज्ञानलाई कुनै किसिमबाट पनि व्यवहारदेखि बेग्लै राख्न सकिदैन भन्ने ठानेर व्यवहारको महत्त्वलाई नमान्ने अथवा ज्ञानलाई व्यवहारदेखि बेग्लै राख्ने साह्रा गलत सिद्धान्तहरूको खण्डन गरेर व्यवहारलाई प्रथम स्थानमा राख्छ । त्यसकारण लेनिनले भन्नुभएको छ, “ व्यवहार ( सैद्धान्तिक ) ज्ञानभन्दा माथिल्लो हुन्छ, किनभने यसको विश्वव्यापी महत्त्व मात्र होइन, प्रत्यक्ष वास्तविकता समेत हुन्छ ।”^१ द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको मार्क्सवादी दर्शनका दुई प्रमुख विशेषता छन् । एउटा यसको वर्गीय स्वभाव हो, यसले खुला रूपबाट द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद सर्वहाराहरूको पक्षमा छ भनी स्वीकार गर्छ । अर्को यसको व्यवहारिकता हो : यसले व्यवहारमा सिद्धान्तको निर्भरतामाथि बल दिन्छ, सिद्धान्त व्यवहारमा आधारित हुन्छ र त्यसो हुँदा यसले व्यवहारलाई नै सघाउँछ भन्ने कुरामा बल दिन्छ । कुनै ज्ञान अथवा सिद्धान्तको सत्य मनोगत भावनाहरूबाट निश्चित नभएर सामाजिक व्यवहारका वस्तुगत परिणामहरूबाट नै निश्चित हुन्छ । सामाजिक व्यवहार मात्र सत्यको कसी हुन सक्छ । ज्ञानको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी सिद्धान्तमा व्यवहारको दृष्टिकोण नै प्राथमिक र मूल दृष्टिकोण हो ।^२

त्यसो भए मानव ज्ञान व्यवहारबाट कसरी उत्पन्न हुन्छ र फेरि व्यवहारलाई नै यसले कसरी सघाउँछ ? ज्ञानविकासको क्रमलाई हामीले हेर्यौं भने यो कुरा छर्लङ्ग हुन्छ । व्यवहारको क्रममा, मानिसले पहिले वस्तुहरूका दृश्यपक्षलाई, पृथक पक्षहरूलाई, बाहिरी सम्बन्धहरूलाई मात्र देख्छ । उदाहरणको निम्ति, केही मानिस बाहिरबाट येनानमा निरीक्षण भ्रमण गर्न भनी आउँछन् । पहिले एक दुई दिन, उनीहरू यस ठाउँको प्राकृतिक बनोट, यहाँका गल्ली र घरहरू हेर्छन्, उनीहरू धेरै मानिसलाई भेट्छन्, भोजभतेरहरू, साँझका समारोहहरू र जनसभाहरूमा सामेल हुन्छन्, धेरै किसिमका कुरा सुन्छन् र धेरै किसिमका लिखतहरू पढ्छन् । यी सबै वस्तुका दृश्य, पृथक पक्षहरू र बाहिरी सम्बन्धहरू हुन् । यसलाई ज्ञानप्राप्तिको इन्द्रिय-ग्राह्य खुड्किलो अर्थात् इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञान र प्रभावहरूको खुड्किलो भन्छन् । के भने, येनानमा भएका यी विशेष वस्तुहरूले निरीक्षण – डफ्फाका सदस्यहरूका इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानलाई जनाउँछन् र उनीहरूका मगजमा अनेकौं प्रभावका साथै यी प्रभावमा बाहिरी सम्बन्धहरूको मोटामोटी रूपरेखा तयार पार्छन् : यो ज्ञानप्राप्तिको पहिलो खुड्किलो हो । यस चरणमा, मानिसले अझै पनि गहिरा धारणाहरू बनाउन सक्तैन वा तर्कपूर्ण निचोडहरू झिक्न सक्तैनन् ।

जसैजसै सामाजिक व्यवहार बढ्दै जान्छ, व्यवहारको क्रममा मानिसका ज्ञानेन्द्रीयहरू र प्रभावहरूलाई जगाउने कुराहरू धेरै पटक दोहोरिन्छन्, अनि ज्ञानप्राप्तिको क्रममा मगजमा एक्कासी परिवर्तन (फट्को) हुन्छ र धारणाहरू बन्छन् । धारणाहरू भनेका वस्तुहरूका दृश्य, पृथक पक्षहरू र बाहिरी सम्बन्धहरू कहिल्यै होइनन्, तिनले वस्तुहरूका सारलाई, सम्पूर्णतालाई र भित्री सम्बन्धहरूलाई वुझ्छन् । धारणाहरू र इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानमा मात्रात्मक मात्र होइन, गुणात्मक फरक पनि हुन्छ । अझ बढ्दै गएपछि, निरूपण र अनुमानबाट तर्कपूर्ण निचोडहरू झिक्न मानिस समर्थ हुन्छ । “सान कुओ येन यी ” ^३ मा भनिएको “आँखीभौं खुम्च्यायो भने जुक्ति फुरिहाल्छ ” ले अथवा दिनहुँ गरिने कुराकानीको भाषामा भनिने ” मलाई यसवारे विचार गर्न देऊ” ले निरूपण र अनुमानहरू बनाउनमा मगजमा भएका धारणाहरूको मानिसले उपयोग गरेको कुरालाई बुझाउँछ । ज्ञानप्राप्तिको यो दोस्रो खुड्किलो हो । निरीक्षण डफ्फाका सदस्यहरूले थरीथरीका तथ्यहरू बटुलेपछि र अझ वढी कुरा त के भने, “तिनका उपर विचार गरिसकेपछि” उनीहरू ” जापानका विरूद्ध राष्ट्रिय संयुक्त मोर्चाको कम्युनिष्ट पार्टीको नीति पूर्ण, निष्कपट र साँचो छ” भन्ने टुंगोमा पुग्न समर्थ हुन्छन् । यस टुंगोमा पुगेपछि, राष्ट्रलाई जोगाउन एकगठ हुनुपर्ने विषयमा ती पनि साँचा रहेछन् भने, उनीहरू एक पाइला अगाडि वढेर यस्तो निचोड झिक्न सक्छन्, “जापानका विरूद्धको राष्ट्रिय संयुक्त मोर्चा सफल हुन सक्छ ।” धारणा, निरूपण र अनुमानको यो खुड्किलो वस्तुलाई बुझ्ने सम्पूर्ण क्रममा बढी महत्त्वपूर्ण खुड्किलो, यो वैचारिक ज्ञानको खुड्किलो हो । थाहा पाउनुको वास्तविक काम, इन्द्रिय- ग्राह्य भएर विचारमा पुग्नु हो, एक-एक पाइला गरी वस्तुगत कुराका भित्री अन्तर्विरोधहरूको ज्ञानमा, तिनका नियमहरूको ज्ञानमा र एक क्रम र अर्को क्रमका भित्री सम्बन्धहरूको ज्ञानमा पुग्नु हो अर्थात् तर्कपूर्ण ज्ञानमा पुग्नु हो । दोहोऱ्याउँदा, तर्कपूर्ण ज्ञान इन्द्रिय- ग्राह्य ज्ञानभन्दा फरक हुन्छ । इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञान वस्तुका पृथक पक्षहरू, दृश्य र बाहिरी सम्बन्धहरूसित गाँसिएको हुन्छ भने तर्कपूर्ण ज्ञानले सम्पूर्णतामा पुग्न, सारमा पुग्न र वस्तुका भित्री सम्बन्धहरूमा पुग्न ठूलो फट्को मार्छ र वरिपरिको संसारका भित्री सम्बन्धहरूलाई खोल्छ । त्यसकारण तर्कपूर्ण ज्ञान वरिपरिको संसारको विकासलाई यसको सम्पूर्णतासहित, यसका सबै पक्षका भित्री सम्बन्धहरूसहित बुझ्न समर्थ हुन्छ ।

आफूलाई व्यवहारमा आधारित गर्ने र छिपछिपेबाट गहिराइतर्फ लाग्ने, ज्ञानको अघि विकासक्रमको यस द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी सिद्धान्तलाई मार्क्सवादको उदय हुनुभन्दा अघि कहिल्यै कसैले पनि समाधान गरेको थिएन । ज्ञानप्राप्तिको गहिरिएर जाने गतिलाई भौतिकवादी र द्वन्द्वात्मक दुवै रूपले औंल्याएर, यस्तो गतितर्फ औंल्याएर जसद्वारा मानिसले समाजमा उत्पादन र वर्गसङ्घर्षको जटिल, निरन्तर दोहोरिइरहने व्यवहारमा इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानबाट तर्कपूर्ण ज्ञानतर्फ प्रगति गर्छ, मार्क्सवादी भौतिकवादले सबभन्दा पहिले यस समस्याको समाधान ग-यो । लेनिनले भन्नुभएको छ – पदार्थको सारतत्त्व, प्रकृतिको नियमको सारतत्त्व, मूल्यको सारतत्त्व, इत्यादि छोटकरीमा सबै वैज्ञानिक (सही, गम्भीर, हास्यास्पद होइन) सारतत्त्वहरूले प्रकृतिलाई बढी गहिरो गरी साँचो गरी र पूरा तबरबाट प्रतिविम्बित गर्छन् ।^४ मार्क्सवाद-लेनिनवाद के ठान्छ भने ज्ञानप्राप्तिको क्रमका दुई खुड्किलामध्ये प्रत्येकका आफ्नै विशिष्टताहरू छन् । ज्ञानले आफूलाई तल्लो खुड्किलोमा इन्द्रिय-ग्राह्य रूपमा र माथिल्लो खुड्किलोमा तर्कपूर्ण रूपमा प्रकट गर्छ, तर ती दुवै ज्ञानप्राप्तिको एकबद्ध क्रमका दुई खुड्किलाहरू हुन् । इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञान र वैचारिक ज्ञान गुणात्मक रूपबाट फरक छन्, तर एक-दोस्रोबाट छुट्टिएका छैनन्, ती व्यवहारको आधारमा मिलेका हुन्छन् । इन्द्रियद्वारा ग्रहण गरिएको कुरालाई तुरून्तै बुझ्न सकिँदैन र बुझिएको कुरालाई नै बढी गहिरो गरी धारणा गर्न सकिन्छ भनी हाम्रो व्यवहारले बताउँछ । इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानले त दृश्यको समस्यालाई मात्र समाधान गर्छ, सिद्धान्तले मात्र सारको समस्यालाई समाधान गर्न सक्छ । यी दुवै समस्याको समाधानलाई व्यवहारबाट अलिकति मात्र पनि छुट्याउन सकिँदैन । कसैले कुनै कुरा बुझ्न चाहन्छ भने त्यस कुराको सम्पर्कमा पुग्नु अर्थात् त्यस कुराको वातावरणमा रहनु (व्यवहार गर्नु) बाहेक अर्को बाटो छैन । सामन्ती समाजमा पूँजीवादी समाजका नियमहरूलाई अघिबाटै थाहा पाउनु असम्भव थियो किनभने त्यसवेला पूँजीवाद देखापरिसकेको थिएन, त्यससित सम्बन्धित व्यवहारको अभाव थियो । मार्क्सवाद पूँजीवादी समाजकै उत्पत्ति हुनसक्थ्यो । मार्क्सले स्वेच्छाचारी पूँजीवादको युगमा साम्राज्यवादको युगका विशेषता भएका निश्चित नियमहरूलाई अघिबाटै राम्ररी थाहा पाउन सक्नुभएन किनभने, साम्राज्यवाद – पूँजीवादको पछिल्लो खुड्किलो- त्यसवेला देखापरिसकेको थिएन र त्यहाँ सम्बन्धित व्यवहारको अभाव थियो, लेनिन र स्टालिनले मात्र यो काम गर्न सक्नुभयो । आफ्ना प्रतिभा बाहेक मार्क्स, एंगेल्स, लेनिन र स्टालिनले आफ्ना सिद्धान्तहरूलाई कार्यान्वित गर्न सक्नुभएको मुख्य कारण के हो भने उहाँहरू आफैँले आफ्नो बेलाका वर्गसङ्घर्ष र वैज्ञानिक प्रयोगको व्यवहारमा भाग लिनुभयो, यस अवस्थाको अभावमा कुनै प्रतिभा पनि सफल हुने थिएन । “दहिलोदेखि बाहिर पाइला नसारिकन नै विशाल विश्वका सबै कुरा विद्वानले थाहा पाउँछ” भन्ने भनाइ प्राविधिक विज्ञान अविकसित भएको बेलाको उहिलेको फोस्रो कुरा मात्र हो । यो भनाइ प्राविधिक विज्ञानले विकास गरेको अहिलेको युगमा सदर हुन सक्ने भए पनि फराकिलो संसारभरिमै साँच्चिको व्यक्तिगत ज्ञान भएका मानिस भन्नु व्यवहारमा लागेकाहरू नै हुन् । यी मानिसहरूले आफ्नो व्यवहारवाट ” थाहा ” पाएपछि मात्र र उनीहरूको ज्ञान लेख र प्रविधिका माध्यमबाट आफूकहाँ आइपुगेपछि मात्र ” विद्वान” ले परोक्ष रूपबाट “विशाल विश्वका सवै कुरा थाहा पाउँछ ।” तपाईं निश्चित वस्तुलाई अथवा वस्तुहरूको निश्चित श्रेणीलाई सोझै थाहा पाउन चाहनुहुन्छ भने, तपाईं आफैँले वास्तविकतालाई फेर्ने, त्यस वस्तु वा ती वस्तुहरूको श्रेणीलाई फेर्न व्यवहारिक सङ्घर्षमा लाग्नैपर्छ, किनभने यसो गरेर मात्र दृश्यका रूपमा तपाईं ती वस्तुहरूको सम्पर्कमा पुग्नुहुन्छ, वास्तविकतालाई फेर्ने व्यवहारिक सङ्घर्षमा आफैँ लागेर मात्र तपाईं त्यस वस्तुको सारलाई अथवा वस्तुहरूको श्रेणीलाई खोल्न सक्नुहुन्छ र तिनलाई बुझ्न सक्नुहुन्छ । हरेक मानिसले साच्चासाँच्ची हिंड्ने ज्ञानतर्फको बाटो यही नै हो । हुन त केही मानिस जानाजान कुरा बङ्ग्याउँछन्, यसको उल्टो तर्क गर्छन् । उडन्ते कुराको बोक्रे ज्ञान टिपेर “सबै थाहा पाएको छु” भन्ठान्ने र आफूलाई “संसारको एक नम्बरको आधिकारिक व्यक्ति” घोषित गर्ने मान्छे नै संसारमा सबभन्दा हाँसउठ्दो व्यक्ति हो, यसबाट त उसले आफ्नै मूल्यांकन राम्ररी गर्न नसकेको मात्र देखिन्छ । ज्ञान भनेको विज्ञानको कुरा हो र यसमा बेइमानी अथवा घमण्ड कुनै पनि हुनुहुन्न । चाहिएको कुरा यसको बिल्कुलै उल्टो छ – इमानदारी र नम्रता । तपाईं ज्ञान चाहनुहुन्छ भने तपाईंले वास्तविकतालाई फेर्ने व्यवहारमा भाग लिनैपर्छ, नास्पातीको स्वाद थाहा पाउन चाहनुहुन्छ भने तपाईंले आफैं खाएर नास्पातीलाई फेर्नुपर्छ । अणुको स्वरूप र यसका तत्त्वहरू थाहा पाउन चाहनुहुन्छ भने तपाईंले अणुको अवस्थालाई फेर्न पदार्थगत र रासायनिक प्रयोगहरू गर्नैपर्छ । क्रान्तिका सिद्धान्त र पद्धतिहरू जान्न चाहनुहुन्छ भने तपाईंले क्रान्तिमा भाग लिनैपर्छ । सबै सही ज्ञान प्रत्यक्ष अनुभवमा उब्जन्छ । तर मानिसलाई हरेक कुराको प्रत्यक्ष अनुभव हुन सक्तैन, तथ्य कुरा त के हो भने, हाम्रो धेरैजसो ज्ञान परोक्ष अनुभवबाट प्राप्त हुन्छ, यी हुन् उहिलेका र विदेशका सबै ज्ञान । हाम्रा पुर्खाहरू र विदेशीहरूको निम्ति, यस्तो ज्ञान प्रत्यक्ष अनुभवको कुरा थियो वा छ र लेनिनले भन्नुभएको “वैज्ञानिक सारतत्त्व” को आवश्यकतालाई आफ्ना प्रत्यक्ष अनुभवको क्रममा पूरा गरेको थियो वा छ र वस्तुगत यथार्थलाई वैज्ञानिक रूपबाट प्रतिविम्बित गरेको थियो वा छ भने यो ज्ञान भरपर्दो हुन्छ, नत्र यो भरपर्दो हुँदैन । त्यसैले मानिसको ज्ञान दुई भागबाट मात्र बनेको हुन्छ, प्रत्यक्ष अनुभवबाट प्राप्त हुने र परोक्ष अनुभवबाट प्राप्त हुने । अर्को कुरा, जुन विषय मेरो निम्ति परोक्ष अनुभव हुन्छ, त्यही विषय अरू मानिसको निम्ति प्रत्यक्ष अनुभव हुन्छ । यसरी सम्पूर्ण रूपमा विचार गर्दा, जुनसुकै किसिमको ज्ञान पनि प्रत्यक्ष अनुभवबाट अभिन्न छ । सबै ज्ञान मानिसका शारीरिक ज्ञानेन्द्रियहरूद्वारा वस्तुगत बाहिरी संसारलाई बुझ्न खोज्दा उब्जन्छ । जसले यस्तो इन्द्रिय-ग्राह्यतालाई मान्दैन, प्रत्यक्ष अनुभवलाई मान्दैन, अथवा यथार्थतालाई फेर्ने व्यवहारमा आफैँले भाग लिनुपर्ने कुरालाई मान्दैन, त्यो भौतिकवादी होइन । त्यसो भएको हुनाले “सर्वज्ञ” भनिएको मानिस हाँसउठ्दो हुन्छ । पुरानो चिनियाँ आहान छ, “ओडारमा नपसिकन बाघका डमरूहरूलाई तिमी कसरी समात्न सक्छौ ?” यो उखान मानिसको व्यवहारका लागि साँचो छ र यो ज्ञानको सिद्धान्तका लागि पनि साँचो छ । व्यवहारदेखि छुट्टै ज्ञान हुन सक्तैन ।

व्यवहारमा, जसले यथार्थतालाई फेर्छ, अडेर उठ्ने ज्ञानप्राप्तिको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी गतिलाई प्रस्ट तुल्याउन – क्रमिक रूपबाट गहिरो हुँदै जाने ज्ञानप्राप्तिको गतिलाई छर्लङ्ग पार्न केही थप गहकिला उदाहरणहरू तल दिइएका छन् ।

पूँजीवादी समाजको ज्ञानबारे, आफ्नो व्यवहारको पहिलो अवधिमा, कलहरू भाङभुङ पार्ने र स्वस्फूर्त सङ्घर्षको अवधिमा सर्वहारावर्ग ज्ञानप्राप्तिको इन्द्रिय-ग्राह्य खुड्किलोमा मात्र थियो, यसले पूँजीवादको लक्षणका केही पक्ष र बाहिरी सम्बन्धहरू मात्र थाहा पाएको थियो । सर्वहारावर्ग त्यतिबेला अझै पनि “आफूभित्रैको वर्ग” थियो । तर आफ्नो व्यवहारको दोस्रो अवधिमा पुगेपछि, सजग र सङ्गठित आर्थिक तथा राजनैतकि सङ्घर्षहरूको अवधिमा पुगेपछि सर्वहारावर्गले पूँजीवादी समाजको सारलाई, सामाजिक वर्गहरूका बीच शोषणका सम्बन्धहरूलाई र आफ्नो ऐतिहासिक कार्यलाई बुझ्न सक्यो र आफ्नै व्यवहारले गर्दा नै तथा धेरै समयसम्मको सङ्घर्षको आफ्नै अनुभवले गरेर नै यसले त्यसरी बुझ्न सकेको हो । सर्वहारावर्गको शिक्षाको निम्ति मार्क्सवादको सिद्धान्तलाई जन्म दिन मार्क्स र एंगेल्सले त्यस अनुभवबाट यसका साथै सबै रूपहरूमा वैज्ञानिक ढङ्गले सारांश झिक्नुभयो । त्यसपछि मात्र सर्वहारावर्ग “ आफनै निम्तिको वर्ग” भयो ।

त्यसैगरी साम्राज्यवादबारे चिनियाँ जनताको जनताको विषयमा पहिलो खुड्किलो बाहिर इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञान थियो, जस्तो कि तापिङ स्वर्गीय अधिराज्यको आन्दोलन,^५ यी हो तुआन आन्दोलन^६ र यस्तै अरू आन्दोलन जस्ता अल्मल्याइले भरिएका विदेशविरोधी सङ्घर्षहरूमा देखाइएको थियो । दोस्रो अवस्थामा मात्र चिनियाँ जनता वैचारिक ज्ञानको खुड्किलोमा पुगे, उनीहरूले साम्राज्यवादका भित्री र बाहिरी विभिन्न किसिमका अन्तर्विरोधहरूलाई देखे र चिनियाँ जनताको विशाल समूह माथि थिचोमिचो गर्न र तिनलाई चुस्न साम्राज्यवादले चीनको दलाल पूँजीपतिवर्ग र सामन्तवर्गसित मितेरी लाएको छ भन्ने वास्तविक सत्यलाई देखे । यो ज्ञान १९१९ को मे चौथो आन्दोलनको^७ समयको हाराहारीदेखि सुरू भयो ।

अब हाम्रो युद्धको विषयमा विचार गरौं । युद्धको अनुभव नभएकाहरूले युद्ध चलाएन भने, सुरूको अवस्थामा उनीहरूले कुनै खास युद्ध (जस्तै गत दशकको हाम्रो कृषिगत क्रान्तिकारी युद्ध) को सञ्चालनसित सम्बन्धित गहन नियमहरूलाई बुझ्ने छैनन् । सुरुको अवस्थामा उनीहरूले धेरैजसो घम्साघम्सीकै मात्र अनुभव गर्नेछन् र अनेक हारहरू भोग्नेछन् । तर यस अनुभवले (जितिएका लडाइँहरूको अनुभवले र विशेष गरेर हारिएका लडाइँहरूको अनुभवले) उनीहरूलाई सम्पूर्ण युद्धको भित्री तन्तु अर्थात् ठोस युद्धका नियमहरू बुझ्न, यसको रणनीति र युद्धकौशल बुझ्न समर्थ तुल्याउँछ र यसरी विश्वाससाथ युद्धको सञ्चालन गर्न समर्थ पार्छ । केही गरी त्यस्तो बेलामा, अनुभवहीन व्यक्तिले युद्धको सञ्चालन गर्नुपयो भने उसले पनि अनेकौँ हारहरू भोगेपछि (अनुभव प्राप्त गरेपछि) मात्र युद्धका यथार्थ नियमहरू बुझ्नेछ ।

“म यो काम गर्न सकूँलाजस्तो लाग्दैन ।” एकजना कामरेडले कुनै नियुक्तिलाई स्वीकार गर्न अनकनाएको बेलामा हामी प्राय: यसो भनेको सुन्छौं । उनलाई आफैँमाथि पत्यार किन नभएको ? किनभने नियुक्तिको विषय र परिस्थिति उनले राम्ररी थाहा पाएका छैनन्, अथवा त्यस्तो कामसित उनको थोरै सम्पर्क रहिआएको छ वा सम्पर्क नै रहेको छैन । त्यसैले यसलाई चलाउने नियमहरू उनको ज्ञानदेखि बाहिरका कुरा भएका हुन् । नियुक्तिको प्रकृति र परिस्थितिको विस्तृत विश्लेषणपछि उनलाई आफूमाथि पत्यार बढ्नेछ र त्यो काम उनले दङ्ग परेर गर्नेछन् । उनले केही समय त्यस काममा विताउँछन् र अनुभव प्राप्त गर्छन् भने र विषयहरूमा खुला मगजले छ्यानविचार गर्ने ध्याउन्न भएका व्यक्ति हुन् भने र समस्याहरूलाई मनोगत रूपबाट एकतर्फी भएर र माथिमाथिबाट मात्र हेर्दैछन् भने, ती व्यक्तिले काम कसरी गर्ने भनी आफ्नो निम्ति निचोडहरू झिक्न सक्छन् र झन् बढी हौसला लिएर काम गर्न सक्छन् । समस्याहरूप्रति आफ्नो सोचाइ मनोगत, एकतर्फी र देखावटी भएकाहरूले मात्र घटनास्थलमा पुग्नेबित्तिकै आफ्नो चित्तबुझाइ, परिस्थितिको बिचारै नगरी, ती कुराहरूको पूर्ण रूपले निरीक्षण नै नगरी (तिनीहरूको इतिहास र सम्पूर्ण वर्तमान अवस्था) र ती कुराको सारतत्त्व नै नबुझी ( तिनको स्वभाव र एक अर्कासितको भित्री सम्बन्ध ) आदेशहरू वा निर्देशनहरू दिन्छन् । यस्ता मानिसले ठक्कर खानु र लड्नु अवश्यम्भावी छ ।

७.  मे चौथो आन्दोलन साम्राज्यवाद विरोधी र सामन्तवादविरोधी क्रान्तिकारी आन्दोलन थियो। यो मे ४, १९१९ मा शुरु भएको थियो। त्यस वर्षको पूर्वार्धमा, पहिलो विश्वयुद्धका विजेताहरू अर्थात् ब्रिटेन, फ्रान्स, संयुक्त राज्य अमेरिका, जापान इटाली र अरू साम्राज्यवादी देशहरू आफूले लुटेका कुराहरू बाँडचुँड गर्न भनी पेरिसिमा भेला भए। चीनको शाङतुङ प्रान्तमा अघि जर्मनीले भोगचलन गरिआएका सबै सुविस्ताहरू अब जापानले पाउनुपर्दछ भनी उनीहरुले निधो गरे। मे ४ मा प्रदर्शनहरू गरेर र जुलुसहरू झिकेर यस कपटी योजनाप्रति दृढ विरोध देखाउने सबभन्दा पहिला पेकिङका विद्यार्थीहरू थिए। यस विरोधको दमन गर्न खोज्दै उत्तरको युद्धप्रति सरकारले तीस जना भन्दा बढी विद्यार्थीहरूलाई पक्राउ गर्र्यो। यसको विरोधमा, पेकिङमा विद्यार्थीहरूले हड्ताल जारी राखे र मुलुकको अरु भागका विद्यार्थीहरूले ठूलो संख्यामा साथ दिए। जुन ३ मा उत्तरको युद्धप्रति सरकारले पेकिङमा व्यापक रूफबाट विद्यार्थीहरूलाई पक्रन थाल्यो र दुई दिनभित्रैमा हजार जना जतिलाई थुनामा राखियो।यसले मुलुकभरि नै झन रिस उठाइदियो। जुन ५ देखि यता त साङहाई र अरु अनेकौं शहरका मजदूरहरूले हड्ताल जारी राखे र ती ठाउँका व्यापारीले पशलहरू बन्द गरे।यसरी पहिले मुख्य रूपबाट बुद्धिजीवीहरूलाई लिएर चलेको यो देशभक्तिपूर्ण आन्दोलन सर्वाहाराह, शहरीया निम्नपूँजीवादीहरु र पूँजीवादीहरूलाई लिएर राष्ट्रिय देशभक्तिपूर्ण आन्दोनको रूपमा चाँडै नै विकसित भयो।यस देशभक्तिपूर्ण आन्दोलनको वृद्धिका साथै सामन्तवादको विरोधमा र विज्ञान तथा जनतन्त्रको उन्नतिको लाग मे ४ भेदा अघि शुरु भएको नौलो सांस्कृतिक आन्दोलन एक ठूलो र शक्तिशाली क्रान्तिकारी सांस्कृतिक आन्दोलनको रूपमा बढ्यो। त्यसको मुख्य धारा मार्क्सवाद–लेनिनवादको विस्तार थियो।

यसरी के देख्न सकिन्छ भने ज्ञानप्राप्तिको क्रममा पहिलो खुड्किलो बाहिरी संसारका विषयहरूसितको सम्पर्क हो, यो इन्द्रिय-ग्राह्य खुड्किलो हो । दोस्रो पाइलो व्यवस्थापन र पुननिर्माणद्वारा इन्द्रिय ग्राह्य तथ्यहरूलाई नियमबद्ध पार्नु हो, यो धारणा, निरूपण र अनुमानको खुड्किलो हो । इन्द्रिय ग्राह्य तथ्यहरू प्रशस्त (अपूर्ण होइन) र वास्तविकतासित मिल्ने (भ्रमात्मक होइन) भएमा मात्र सही धारणाहरू र सिद्धान्तहरू बनाउनका लागि ती आधार हुन सक्छन् ।

यहाँ दुई महत्त्वपूर्ण कुरामा बल दिनैपर्छ । पहिलो, माथि भनिसकिएको छ तापनि यहाँ दोहोऱ्याउनु पर्ने कुरा, वैचारिक ज्ञानको इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानमाथिको निर्भरता हो, जुन मानिस वैचारिक ज्ञान इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानबाट निस्केको हुँदैन भन्ठान्छ, त्यो आदर्शवादी हो । दर्शनशास्त्रको इतिहासमा “विचारवादी ” शाखा छ, जसले हेतु मात्र भरपर्दो हुन्छ र इन्द्रिय-ग्राह्य अनुभव चाहिँ भरपर्दो हुँदैन भन्ने विश्वास लिएर हेतुको यथार्थतालाई मान्छ र अनुभवको यथार्थतालाई मान्दैन, यस शाखाले तथ्य कुराहरूलाई घोप्ट्याएर गल्ती गर्छ । ज्ञानेन्द्रियहरू आफ्नो स्रोत भएको हुनाले नै वैचारिक ज्ञान भरपर्दो भएको हो, नत्र यो मुहान नभएको पानी, जराहरू नभएको रूख, मनोगत, आकाश-लता र भर पर्न नसकिने हुने थियो । ज्ञानप्राप्तिको क्रमको प्रसंगमा इन्द्रिय-ग्राह्य अनुभव पहिले आउँछ, ज्ञानप्राप्तिको क्रममा सामाजिक व्यवहारको महत्त्वमाथि हामी किन बल दिन्छौं भने सामाजिक व्यवहारले मात्र मानवज्ञानलाई जगाउन सक्छ र यसैले मात्र वस्तुगत संसारबाट इन्द्रिय-ग्राह्य अनुभव प्राप्त गर्न मानिसलाई घचेट्न सक्छ । आफ्ना आँखा चिम्लने, कान टाल्ने र वस्तुगत संसारबाट आफूलाई पूरै तबरले चुँडाल्ने व्यक्तिको. निम्ति ज्ञान भन्ने कुरा केही हुनै सक्तैन । ज्ञान अनुभवको साथै सुरू हुन्छ- यो ज्ञानको सिद्धान्तको भौतिकवाद हो ।

दोस्रो कुरा के हो भने ज्ञानले गहिरिन खोज्छ अर्थात् ज्ञानको इन्द्रिय-ग्राह्य अवस्था वैचारिक ज्ञानको अवस्थामा विकसित हुन खोज्छ – यो ज्ञानको सिद्धान्तको द्वन्द्वात्मकता हो ।^८ ज्ञान तल्लो तहमा, इन्द्रिय-ग्राह्य तहमा अडिरहन सक्छ र इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञान मात्र भरपर्दो हुन्छ, वैचारिक ज्ञान चाहिँ भरपर्दो हुँदैन भन्ने ठान्नु “अनुभववाद” को ऐतिहासिक गल्तीलाई दोहोऱ्याउनु हो । इन्द्रिय-ग्राह्य तथ्यहरूले वस्तुगत संसारका कुनै-कुनै यथार्थताहरूलाई प्रतिविम्बित गर्छन् तापनि (मैले यहाँ आदर्शवादी अनुभववादको कुरा गरेको होइन, जसले अनुभवलाई तथाकथित आत्मविचारमै सीमित राख्छ) तिनीहरू एकतर्फी र बोक्रे मात्र हुन्छन्, वस्तुहरूलाई अपूर्ण रूपबाट प्रतिविम्बित गर्छन् र तिनका सारलाई प्रतिविम्बित गर्दैनन् भन्ने कुरा बुझ्न नसक्नुमा यस सिद्धान्तको गल्ती हो । वस्तुलाई यसको सम्पूर्णतामा प्रतिविम्बित गर्न, यसको सार प्रतिविम्बित गर्न, यसका भित्री नियमहरूलाई प्रतिविम्बित गर्न, धारणाहरू र सिद्धान्तहरूको व्यवस्थाको रूप तयार पार्न विचारको अभ्यासद्वारा इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानका प्रचुर तथ्यहरूबाट फोहोरमैलालाई फालेर कामलाग्ने जतिलाई छानेर, झुटोलाई पन्छाएर र साचोलाई लिएर, एकबाट अर्कोमा र बाहिरबाट भित्र पुगेर पुननिर्मित गर्नु आवश्यक छ- इन्द्रिय- ग्राह्य ज्ञानबाट वैचारिक ज्ञानमा फट्को मार्नु आवश्यक छ । यसरी पुननिर्मित ज्ञान बढ्ता खोक्रो वा बढ्ता भर पर्न नसकिने हुँदैन, यसको उल्टो, ज्ञानप्राप्तिको क्रममा, व्यवहारका आधारमा वैज्ञानिक रूपबाट पुननिर्मित गरिएको कुराले लेनिनले भन्नुभएझैं बढ्ता गहिरोसित, बढ्ता साँचो गरी, बढ्ता पूर्ण रूपले वस्तुगत यथार्थतालाई प्रतिविम्बित गर्छ । यसको उल्टो, लट्ठक “व्यवहारिक मान्छेहरू” अनुभवको चाहिँ आदर गर्छन् तर सिद्धान्तको भने वास्ता राख्दैनन् र त्यसकारण ती सम्पूर्ण वस्तुगत क्रमको विस्तृत दृश्यलाई देख्न सक्तैनन्, प्रस्ट दिशालाई देख्न सक्तैनन् र सुदूर भविष्यलाई देख्न सक्तैनन् । आकल-झुकलताका सफलताहरू तथा सत्यका झल्काहरूवाट नै सन्तुष्ट हुन्छन् । यस्ता मानिसहरूले क्रान्तिको निर्देशन गरे भने, तिनले यसलाई अँध्यारो गल्लीमा जाक्नेछन् ।

वैचारिक ज्ञान इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानमा निर्भर गर्छ र इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञान वैचारिक ज्ञानमा विकसित हुने गर्छ – ज्ञानको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी सिद्धान्त यही हो । दर्शनशास्त्रमा, न “विचारवाद”ले न त “अनुभववाद” ले नै ज्ञानको ऐतिहासिक वा द्वन्द्वात्मक स्वभावलाई बुझ्छ र यी शाखाहरूमध्ये प्रत्येकले सत्यको एउटा पक्ष लिएको हुन्छ । (यहाँ म भौतिकवादी विचारवाद र अनुभववादको उल्लेख गर्दैछु, आदर्शवादी विचारवाद र अनुभववादको होइन) तापनि सम्पूर्ण रूपमा ज्ञानको सिद्धान्तको विषयमा दुवै गलत छन् । इन्द्रिय-ग्राह्यताबाट वैचारिकतातर्फ ज्ञानको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी गति ज्ञान-प्राप्तिको सानो क्रम (जस्तै एक्लो वस्तु वा कामबारे थाहा पाउनु) का साथै ज्ञानप्राप्तिको ठूलो क्रम (जस्तै सिंगै समाज वा क्रान्तिबारे थाहा पाउनु) का निम्ति पनि साँचो हुन्छ ।

तर ज्ञानको गति यहीं टुंगिदैन । ज्ञानको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी गति वैचारिक ज्ञानमा नै थामिने भएको भए आधा समस्याको मात्र समाधान हुने थियो र जहाँसम्म मार्क्सवादी दर्शनको सम्बन्ध छ, त्यसमा पनि कम महत्त्वपूर्ण आधाको मात्र । मार्क्सवादी दर्शनले सबभन्दा महत्त्वपूर्ण समस्या वस्तुगत संसारका नियमहरू बुझ्नु र यसरी यसको व्याख्या गर्न समर्थ हुनुमा होइन, तर यी नियमहरूको ज्ञानलाई संसारलाई फेर्न सक्रिय रूपले लागू गर्नुमा रहन्छ भन्ने ठान्छ । मार्क्सवादी दृष्टिकोणबाट, सिद्धान्त महत्त्वपूर्ण छ र यसको महत्त्व लेनिनको ” क्रान्तिकारी सिद्धान्त नभइकन क्रान्तिकारी आन्दोलन हुन सक्तैन ” भन्ने भनाइमा पूरा तबरबाट व्यक्त भएको छ । तर मार्क्सवादले सिद्धान्तमा बल दिएकोले नै यसले क्रियालाई बाटो देखाउन सक्छ भन्ने एक मात्र कारणले गर्दा हो । हामीसँग सही सिद्धान्त भएर पनि हामी त्यसलाई खालि पाठ गर्छौं, दराजमा थन्क्याउँछौं मात्र र कार्यमा प्रयोग गर्दैनौं भने त्यो सिद्धान्त जतिसुकै राम्रो भए पनि महत्त्वहीन छ । ज्ञान व्यवहारबाट सुरू हुन्छ र व्यवहारबाट प्राप्त गरिएको सैद्धान्तिक ज्ञानले फेरि व्यवहारमा नै फर्कनुपर्छ । ज्ञानको सक्रिय कार्य इन्द्रिय-ग्राह्य ज्ञानबाट वैचारिक ज्ञानमा सक्रिय फट्कोमा मात्र होइन, तर वैचारिक ज्ञानबाट क्रान्तिकारी व्यवहारतर्फको फट्कोमा प्रकट हुनैपर्छ र यो झन् बढी महत्त्वपूर्ण छ । विश्वका नियमहरू बुझ्ने ज्ञानलाई, विश्वलाई फेर्ने व्यवहारमा फर्काउनै पर्छ, उत्पादनको व्यवहारमा, क्रान्तिकारी वर्गसङ्घर्ष र क्रान्तिकारी राष्ट्रिय सङ्घर्षको व्यवहारमा र वैज्ञानिक प्रयोगको व्यवहारमा नयाँ-नयाँ किसिमबाट लागू गर्नैपर्छ । सिद्धान्तलाई जाँच्ने र विकसित गर्ने क्रम, ज्ञानप्राप्तिको सम्पूर्ण क्रमको निरन्तरता यही हो । सिद्धान्त वस्तुगत यथार्थतासित मिल्छ कि मिल्दैन भन्ने समस्या माथि भनिएको इन्द्रिय-ग्राह्यताबाट वैचारिकतातर्फको ज्ञानको गतिमा पूर्ण रूपले समाधान भएको हुँदैन र हुन सक्तैन । यस समस्याको पूर्ण रूपले समाधान गर्ने एउटा मात्र बाटो वैचारिक ज्ञानलाई सामाजिक व्यवहारमा फर्काउनु हो, सिद्धान्तलाई व्यवहारमा लागू गर्नु हो र आफूले मनमा चिताएको कुरा यसबाट पाउन सकिन्छ कि सकिदैन भनी हेर्नु हो । प्रकृतिविज्ञानका अनेकौं सिद्धान्तहरू प्रकृति-विज्ञानविद्हरूले उब्जाएका भएर मात्र साँचा ठानिएका होइनन्, त्यसपछिको वैज्ञानिक व्यवहारमा समेत प्रमाणित ठहरिएकाले नै ती साँचो मानिएका हुन् । त्यसैगरी, मार्क्सवाद-लेनिनवाद मार्क्स, एंगेल्स, लेनिन र स्टालिनले वैज्ञानिक रूपबाट स्थापित गर्नुभएकाले मात्र साँचो ठानिएको होइन, त्यसपछिको क्रान्तिकारी वर्गसङ्घर्ष तथा क्रान्तिकारी राष्ट्रिय सङ्घर्षको व्यवहारमा समेत प्रमाणित ठहिरएकाले नै यो साँचो मानिएको हो । द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद विश्वव्यापी रूपबाट साँचो छ किनभने व्यवहारमा यसको प्रभुत्वबाट उम्कनु कसैको निम्ति पनि सम्भव छैन । अनेकौं सिद्धान्तहरूको सत्यता अपूर्ण हुन्छ र त्यस अपूर्णतालाई व्यवहारको परीक्षाद्वारा ठीक पारिन्छ भनी मानवज्ञानको इतिहासले हामीलाई बताउँछ । धेरै सिद्धान्तहरू दोषयुक्त हुन्छन् र व्यवहारको परीक्षाद्वारा नै तिनका त्रुटिहरूलाई सच्याइन्छ । त्यसैले व्यवहार सत्यको कसी हो र “ज्ञानको सिद्धान्तमा जीवनको दृष्टिकोण, व्यवहारको दृष्टिकोण पहिलो र मूल कुरा हुनुपर्छ ।^१० स्टालिनले मनासिबै भन्नुभएको छ, “ क्रान्तिकारी व्यवहारसित गाँसिएन भने सिद्धान्त निरर्थक हुन्छ, जसरी क्रान्तिकारी सिद्धान्तद्वारा व्यवहारको बाटोमा उज्यालो देखाइएन भने व्यवहार अँध्यारोमा छामछाम छुमछुम गरेजस्तो हुन्छ ।”

हामी यस अवस्थामा पुग्दा ज्ञानको गति पूरा भएको हुन्छ त ?  हाम्रो जवाफ छ : हुन्छ र अझै भएको हुँदैन । समाजमा भएका मानिसहरूले जब विकासको कुनै निश्चित अवस्थामा, कुनै निश्चित वस्तुगत क्रमलाई (प्राकृतिक होस् अथवा सामाजिक) फेर्ने व्यवहारमा आफूलाई लाउँछन्, तिनका मस्तिष्कमा भएको वस्तुगत क्रमको प्रतिविम्ब र तिनको मनोगत गतिविधिको अभ्यासको फलस्वरूप, उनीहरूले आफ्नो ज्ञानलाई इन्द्रिय-ग्राह्यताबाट वैचारिकतर्फ बढाउन सक्छन् र वस्तुगत क्रमका नियमहरूसित सामान्य रूपबाट मिल्ने विचार, सिद्धान्त, योजना र कार्यक्रमहरू रच्न सक्छन् । उनीहरूले त्यसपछि यी विचार, सिद्धान्त, योजना वा कार्यक्रमहरूलाई त्यसै वस्तुगत क्रमबाट व्यवहारमा लागू गर्छन् । उनीहरूले आफ्नो मनमा लिएको लक्ष्यलाई व्यवहारमा परिणत गर्न सके भने अर्थात् अघिबाटै बनाएका ती विचार, सिद्धान्त, योजना वा कार्यक्रमहरूलाई व्यवहारको त्यही क्रमद्वारा तथ्यमा परिणत गर्न सके भने वा मोटामोटी हिसाबले परिणत गर्न सके भने, ज्ञानको गतिलाई यस ठोस क्रममा पूरा भएको मान्न सकिन्छ । प्रकृतिलाई फेर्ने क्रममा, उदाहरणको निम्ति, इन्जिनियरिङ योजनालाई पूरा गर्नु, वैज्ञानिक अनुमानलाई प्रमाणित गर्नु, ज्यावल बनाउनु वा बाली काट्नुलाई नै लिनुहोस्, अथवा समाजलाई फेर्ने क्रममा उदाहरणको निम्ति, हड्तालमा जित्नु, लडाइँमा जित्नु वा शिक्षायोजनालाई पूरा गर्नुलाई नै लिनुहोस् । यी सबैलाई कसैको मनका लक्ष्यहरू साकार भएको मान्न सकिन्छ । तर सामान्य रूपबाट भन्दा, प्रकृतिलाई फेर्ने व्यवहारमा होस् वा समाजलाई फेर्ने व्यवहारमा होस्, मानिसको मूल विचार, सिद्धान्त, योजना वा कार्यक्रमहरू कुनै हेरफेर बिना कदाचितै साकार हुन्छन् । यस्तो किन हुन्छ भने यथार्थतालाई फेर्ने काममा लागेका मानिसनहरूका प्राय: अनेकौं सीमाहरू हुन्छन्, तिनीहरू त्यसबेलाका वैज्ञानिक र प्राविधिक अवस्थाहरूद्वारा मात्र सीमित गरिएका नभएर स्वयं वस्तुगत क्रमको विकास र यस क्रममा प्रकट भएको मात्रा (वस्तुगत क्रमका पक्षहरू र सार अझै पूरा तवरबाट उम्रिसकेका हुँदैनन्) द्वारा समेत सीमित गरिएका हुन्छन् । यस्तो परिस्थितिमा, व्यवहारको क्रममा अघि थाहा नपाएका परिस्थितिहरू पत्ता लाग्नाले, विचार, सिद्धान्त, योजना वा कार्यक्रमहरू प्रायः आंशिक रूपबाट र कहिलेकाहीं त पूराका पूरै फेरिन्छन् । भनाइको मतलब के हो भने, मूल विचार, सिद्धान्त, योजना वा कार्यक्रमहरू यथार्थतासित मिल्न कि सम्पूर्ण रूपमा आंशिक रूपमा असफल हुन्छन् र पूर्ण रूपबाट वा आंशिक रूपबाट ती गलत हुन्छन् । अनेकौं प्रसंगमा, ज्ञानमा रहेका गल्तीहरूलाई सच्याउनु भन्दा अघि र वस्तुगत क्रमका नियमहरूसित मिल्ने पार्नुभन्दा अघि र त्यसैले मनोगत फेरिएर वस्तुगत हुनुभन्दा अघि र अर्को शब्दमा व्यवहारमा इच्छा गरिएका फलहरू पाउनुभन्दा अघि, असफलताहरू अनेकौंपल्ट दोहोरिनुपर्ने हुन्छ । तर त्यस बिन्दुमा पुगेपछि, जसरी पुगेको भए पनि, कुनै निश्चित वस्तुगत क्रमको विकाससित सम्बन्धित निश्चित अवस्थामा मानवज्ञानको गतिलाई पूरा भएको मान्न सकिन्छ ।

तैपनि, जहाँसम्म प्रगतिमा बृद्धिको कुरा छ, मानवज्ञानको गति पूर्ण हुँदैन । प्रकृतिको राज्यमा होस् अथवा समाजको, प्रत्येक क्रमले आफ्नो भित्री अन्तर्विरोध र सङ्घर्षद्वारा प्रगति गर्छ र विकसित हुन्छ र मानवज्ञानको गतिले पनि योसित सँगसँगै प्रगति र विकास गर्नुपर्छ । जहाँसम्म सामाजिक आन्दोलनहरूको कुरा छ, साँच्चिकै क्रान्तिकारी नेताहरूले, माथि दखाइएझैं, भूलहरू फेला परेपछि आफ्ना विचार, सिद्धान्त, योजना वा कार्यक्रमहरूलाई सच्याउनमा मात्र अवश्य सिपालु हुने होइन, कुनै निश्चित वस्तुगत क्रमले प्रगति गरिसकेपछि र विकासको एउटा तहबाट अर्को तहमा परिवर्तित भएपछि, उनीहरूले आफूलाई र क्रान्तिमा भाग लिने सबै व्यक्तिलाई यस प्रगति र विकाससित सँगसँगै आफ्नो मनोगत ज्ञानमा प्रगति र परिवर्तन गर्न पनि सिपालु हुनैपर्छ, भनाइ के हो भने उनीहरूले प्रस्तावित क्रान्तिकारी काम र कार्यक्रमलाई परिस्थितिमा भएको नौलो परिवर्तनसित मिल्दो तुल्याउनै पर्छ । क्रान्तिकारी कालमा परिस्थिति साह्रै छिटोछिटो फेरिन्छ, क्रान्तिकारीहरूको ज्ञान चाहिँ फेरिएको परिस्थितिसित मिल्नेगरी छिटोछिटो फेरिदैन भने, उनीहरूले क्रान्तिलाई विजयतर्फ लैजान सक्ने छैनन् ।

तैपनि, प्राय: विचार यथार्थताभन्दा पछि पर्छ, यस्तो किन भएको भने अनेकौं सामाजिक अवस्थाहरूले गर्दा मानिसकों ज्ञान प्राप्ति सीमित छ । क्रान्तिकारी पंक्तिमा हामी फेरिदै गएका वस्तुगत परिस्थितिहरूसित सँगसँगै लम्कन नसक्ने र ऐतिहासिक रूपबाट दक्षिणपन्थी अवसरवादका रूपमा व्यक्त भएको विचार लिने सबभन्दा कट्टर खालहरूका विरोधी छौं । यस्ता मानिसहरू विरोधी तत्त्वहरूको सङ्घर्षले वस्तुगत क्रमलाई अगाडि घचेटिसकेको छ भने आफ्नो ज्ञान चाहिँ पुरानै खुड्किलोमा अडिरहेछ भन्ने कुरा देख्नं सक्तैनन् । कट्टरपन्थीहरू जति सबैको सोचाइको विशेषता नै यही हो । उनीहरूको सोचाइ सामाजिक व्यवहारबाट बेग्लिएको हुन्छ र समाजको रथलाई बाटो देखाउन ती अघि बढ्न सक्तैनन्; रथ सारै छिटो हिंड्छ भनी गुनासो गरेर र यसलाई पछिल्तिर तान्न खोजेर अथवा यसलाई उल्टो दिशातिर खोजेर आफूहरू खालि पछि-पछि घिसारिन्छन् ।

हामीहरू “वामपन्थी”- फाइफुट्टीको पनि विरोधमा छौं । “वामपन्थीहरू” को सोचाइले बस्तुगत क्रम – विकासको सम्बन्धित खुड्किलोलाई नाघिदिन्छ; केही आफ्ना लहडहरूलाई नै सत्य ठान्दछन्, केही चाहिँ भविष्यमा मात्र साकार हुन सक्ने आदर्शलाई अहिले नै साकार तुल्याउन सकीनसकी बल गर्छन् । उनीहरूले बहुसङ्ख्यक मानिसको अहिलेको व्यवहारबाट र समयका यथार्थताहरूबाट आफूलाई उछिट्याउँछन् र काम-कार्वाहीमा आफूलाई दुस्साहसवादी देखाउँछन् ।

आदर्शवाद र यान्त्रिक भौतिकवाद, अवसरवाद र दुस्साहसवाद, सबै मनोगत र वस्तुगतबीचको अन्तरद्वारा, व्यवहारबाट ज्ञानका पृथकताद्वारा छुट्याइन्छन् । वैज्ञानिक सामाजिक व्यवहारद्वारा छुट्याइएअनुसार, ज्ञानको मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तले यी गलत विचारधाराहरूको समर्थन गर्न सक्तैन बरू दरो किसिमले विरोध गर्छ । मार्क्सवादीहरू के ठान्छन् भने विश्वको विकासको पूर्ण र व्यापक क्रममा, प्रत्येक विशेष क्रमको विकास सापेक्ष छ र यसकारणं, पूर्ण सत्यको अनन्त प्रवाहमा, विकासको कुनै खास अवस्थामा कुनै विशेष क्रमबारे मानिसको ज्ञान सापेक्ष सत्यमात्र हो । अनगिन्ती सापेक्ष सत्यहरूको जम्माजम्मी मोठ हिसाबबाट पूर्ण सत्य बन्छ । कुनै वस्तुगत क्रमको विकास अन्तर्विरोधहरू र सङ्घर्षहरूले भरिएको हुन्छ र मानवज्ञानको गतिको विकास पनि यस्तै हो । वस्तुगत संसारका सबै द्वन्द्वात्मक गतिहरू चाँडो वा ढिलो मानवज्ञानमा प्रतिबिम्बित हुन्छन् । सामाजिक व्यवहारमा अस्तित्वमा आउने, विकसित हुने र बितेर जाने क्रम अनन्त छ र मानवज्ञानको उत्पत्ति, विकास र लयको क्रम पनि यस्तै हो । कुनै खास विचार, सिद्धान्त, योजना वा कार्यक्रमहरू अनुसार जसरी मानिसको व्यवहारले वस्तुगत यथार्थतालाई फेर्छ र झन् झन् अगाडि बढ्छ, त्यसैगरी वस्तुगत यथार्थताबारेको उसको ज्ञान झन्-झन् गहिरो भएर जान्छ । वस्तुगत यर्थाथताको संसारमा परिवर्तनको गति अनन्त छ र व्यवहारद्वारा सत्यको विषयमा मानिसको ज्ञान प्राप्ति पनि यस्तै हो । मार्क्सवाद-लेनिनवादले सत्यलाई कुनै किसिमबाट पनि समाप्तिमा पुऱ्याएको छैन बरु यसले त व्यवहारको क्रममा सत्यको ज्ञानतर्फ अविराम गतिले बाटो खुला पाएको छ । हाम्रो निष्कर्ष वास्तविक र तथ्ययुक्त छ र यो ऐतिहासिक क्रममा विकसित हुँदै जान्छ । मनोगत र वस्तुगतको, सिद्धान्त र व्यवहार थाहा पाउनु र गर्नुको क्रम एकतामा अडेको छ र ‘वामपन्थी’ होस् वा ‘दक्षिणपन्थी’, वास्तविक इतिहासदेखि टाढा जाने सबै गलत विचारधाराहरूको हामी विरोधी छौँ ।

समाजको विकासको अहिलेको युगमा, विश्वलाई ठीक किसिमबाट बुझ्ने र फेर्ने अभिभारा इतिहासले सर्वहारावर्ग र यसको पार्टीको काँधमा बोकाएको छ । विश्वलाई फेर्ने व्यवहारको यो क्रम जो वैज्ञानिक ज्ञानका अनुसार निर्धारित हुन्छ, संसारमा र चीनमा ऐतिहासिक बेलामा, मानव – इतिहासको अपूर्व महान् बेलामा अर्थात् संसार र चीनबाट अँध्यारोलाई पूरै सखाप पार्ने र संसारलाई फेरेर अघि कहिल्यै नभएको उज्यालो संसार पार्ने बेलामा पुगिसकेको छ । संसारलाई फेर्न सर्वहारावर्ग र क्रान्तिकारी जनताको सङ्घर्षले निम्नलिखित कामलाई पूरा गर्ने जिम्मा लिन्छ : वस्तुगत संसारलाई फेर्नु र यसका साथै आफ्नो मनोगत संसारलाई फेर्नु, ज्ञान प्राप्त गर्ने आफ्नो क्षमतालाई फेर्नु र मनोगत तथा वस्तुगत संसारका सम्बन्धहरूलाई फेर्नु । यस्तो हेरफेर पृथ्वीको एउटा भागमा, सोभियत सङ्घमा साकार भइसकेको छ । त्यहाँका जनता परिवर्तनको यस क्रमलाई अगाडि बढाइरहेछन् । चीन र बाँकी संसारका जनता पनि यस्तै क्रमबाट गइरहेछन् वा जानेछन् । र, फेरिनु पर्ने वस्तुगत संसारले परिवर्तनका सारा विरोधीहरूलाई समेत आफूभित्र लिएको छ, जसले परिवर्तित हुन आफूखुशी लाग्ने अवस्थामा पस्नुभन्दा अघि, सचेत परिवर्तनभन्दा अघि, कर- कापको अवस्थाबाट जानैपर्छ । सारा मानवजातिले आफूखुशी र सचेत भएर आफूलाई र संसारलाई फेरेपछि विश्वसाम्यवादको युग आइपुग्ने छ ।

व्यवहारद्वारा सत्यको खोज गर र फेरि व्यवहारद्वारा सत्यलाई सच्याऊ र विकसित गर । इन्द्रिय- ग्राह्य ज्ञानबाट चल्न थाल र सक्रियतापूर्वक यसलाई वैचारिकं ज्ञानमा विकसित गर; अनि वैचारिक ज्ञानबाट चल्न थाल र मनोगत संसार र वस्तुगत संसार दुवैलाई फेर्ने क्रान्तिकारी व्यवहारलाई सक्रिय रूपले बाटो देखाऊ । व्यवहार, ज्ञान, व्यवहार, फेरि ज्ञान । यस रूपले अनन्त फन्को मारिरहन्छ र प्रत्येक फन्कोका साथै व्यवहार र ज्ञानको विषयवस्तु झन्-झन् माथिल्लो तहमा चढ्छ । ज्ञानको द्वन्द्वात्मक-भौतिकवादी सिद्धान्तको पूर्णता यस्तो हुन्छ र थाहा पाउनु र गर्नुको एकताको द्वन्द्वात्मक-भौतिकवादी सिद्धान्त – यस्तो हुन्छ ।

टिप्पणी

१. हेगेलको तर्क विज्ञानमा “विचार” (ठेली ३ अंश ३) बारे लेनिनका टिपोटहरूबाट । हेर्नुहोस्, भ्ला. इ. लेनिन, “हेगेलको तर्क-विज्ञान ” को सारांश, सङ्गालिएका कृतिहरू रूस संस्करण, मास्को, १९५८, ठेली ३८, पाता २०५ ।

२. कार्लमार्क्सको “फैबरबाकका विषयमा दलीलहरू” (१८४५ को वसन्त) हेर्नुहोस्, कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्स, छानिएका रचनाहरू, दुई ठेलीमा, अङ्ग्रेजी संस्करण, वि. भा. प्र. घर, मास्को, १९५८, ठेली २ पाता ४०३, र भ्ला. इ. लेनिन भौतिकवाद र अनुभववादी आलोचना (१९०८ को पूवार्ध), अङ्ग्रेजी संस्करण, वि. भा. प्र, घर, मास्को, १९५२, पाता १३६-४२ ।

३. साना कुओ येन यी (तीन अधिराज्यहरूका कथाहरू) लो कुआन – चुङबाट रचिएको प्रसिद्ध चिनियाँ ऐतिहासिक उपन्यास हो (चौधौं शताब्दीको आखिरी र पन्ध्रौं शताब्दीको सुरू) ।

४. हेगेलको ” तर्क – विज्ञान” (ठेली ३) मा “ भावनावादी तर्क वा धारणाको सिद्धान्त ” बारे लेनिनका टिपोटहरूबाट । हेर्नुहोस्, भ्ला. इ. लेनिन, “हेगेलको तर्क-विज्ञानको सारांश “, सङ्गालिएका कृतिहरू, रूसी संस्करण, मास्को १९५८, ठेली ३८, पाता १६१ ।

५. ताइपिङ स्वर्गीय अधिराज्यको आन्दोलन १९ औं शताब्दीको मध्यमा भएको थियो । त्यो सामन्ती शासन र चिङ वंशले गरेको राष्ट्रिय थिचोमिचोका विरूद्ध क्रान्तिकारी किसान आन्दोलन थियो । जनवरी १८५१ मा हङ शिउ चुआन, याङ शिउ चिङ र अरू नेताहरूले क्वाङसी प्रान्तको कुएइपिङ काउन्टीको चिन्तिएन गाउँमा विद्रोह मच्चाए र ताइपिङ स्वर्गीय अधिराज्यको स्थापना गरेको घोषणा गरे । क्वाङसीबाट उत्तरतर्फ बढेर, उनीहरूले किसान – सेनाले १८५२ मा हुनान र हुपेहमा हमला गरी कब्जा जमायो । १८५३ मा कियाङसी र अन्व्हेई भई अगाडि बढेर यसले नान्किङलाई लियो । सेनाको एउटा भाग त्यसबेला उत्तरतर्फ बढिनैरह्यो र तिएन्तसिनको छेउसम्म पुग्यो । तैपनि, आफूले सर गरेका ठाउँमा स्थायी आधार इलाकाहरू बनाउन ताइपिङ सेना असफल रह्यो उसमाथि, नानकिङमा आफ्नो राजधानी बनाएपछि यसको नेतृत्वकारी डफ्फाले अनेकौं राजनैतिक र सैनिक भूलहरू गन्यो । त्यसो भएको हुनलो यो च्याङ सरकार र ब्रिटिश, अमेरिकाली र फ्रान्सेली मिचाहाहरूको प्रतिक्रान्तिकारी सेनाहरूको संयुक्त मार खप्न नसकेर आखिरमा १८६४ मा यो ढल्यो ।

६. यी हो तआन आन्दोलन साम्राज्यवाद – विरोधी सशस्त्र सङ्घर्ष थियो । यो १९०० मा उत्तर चीनमा भएको थियो । किसानहरू, शिल्पकारहरू र अरू जनता समेतको व्यापक समूहले यस आन्दोलनमा भाग लिएका थिए । धार्मिक र अरू माध्यमहरूबाट एक – दोस्रोसित सम्पर्क कायम गरी उनीहरूले गुप्त-समाजहरूका आधारमा आफूलाई सङ्गठित पारेर आठ साम्राज्यवादी शक्तिहरू- संयुक्त राज्य अमेरिका, ब्रिटेन, जापान, जर्मनी, रूस, फ्रान्स, इटाली र अस्ट्रियाको संयुक्त सेनाको आक्रमणका विरुद्ध वीरतापूर्वक संघर्ष चलाए।संयुक्त सेनाको आक्रमणले तिकन्तसिन र पेकिङमा कब्जा गरेपछि वर्णन नै गर्न नसकिने बर्बरताका साथ यो आन्दोलनका दबाइयो।

८. हेर्नुहोस् हेगेलको तर्कविज्ञानमा विचार (ठेली ३, अंश ३) बारे लेनिनका टिपोटहरू, जसमा उहाँले भन्नुभयो – कुनै कुरा बुझ्नका लागि अनुभवबाट बुझ्न थाल्नु, अनुभवबाट अध्ययन गर्नु र यो बाटो हुँदै सामान्यमा पुग्नु आवश्यक छ।(भ्ला इ लेनिन, हेगेलको तर्कविज्ञानको सारांश, संङगालिएका कृतिहरू, रसियाली संस्करण, मास्को, १९५८, ठेली ३८, पाता १९७।)

९. भ्ला इ लेनिन “के गर्ने?”  (शरद १९०१, फेब्रुअरी १९०२) संगालिएका कृतिहरू, अंग्रेजी संस्करण, वि भा प्र घर, मास्को, १९६१, ठेली ५, पाता ३६९।

१०. भ्ला इ लेनिन, भौतिकवाद र अनुभववादी आलोचना, अंग्रेजी संस्करण, वि भा प्र घर, मास्को, १९५२, पाता १४१।

११. जे भी स्टालिन, लेनिनवादका मूल कृतिहरू, अप्रिल–मे १९२४, लेनिनवादका समस्याहरू, अंग्रेजी संस्करण वि भा प्र घर, मास्को, १९५४, पाता ३१।

१२. हेर्नुहोस् भ्ला इ लेनिन, भौतिकवाद र अनुभववादी आलोचना, अंग्रेजी संस्करण, वि भा प्र घर, मास्को, १९५२, पाता १२९–३६।

Share this: