कार्ल मार्क्सको आर्थिक सिद्धान्त

 

कार्ल मार्क्सको आर्थिक सिद्धान्त

– Translated & edited By Narayan Giri

     

प्रस्तावना :

जे. एस. मिलको लेखनले आशावादी दृष्टिकोणले समन्वित सिद्धान्तको प्रसार गरिरहेको समयमा द्वन्द्व एवम् विरोधाभासलाई रेखांकित गर्दै द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विश्लेषण यसको लागि चुनौति बन्यो।यो नवीन विश्लेषण एडम स्मिथ एवम् डेभिड रिकार्डोको मूल्यको श्रम सिद्धान्तद्वारा विकसित थियो, जसलाई इतिहासको भौतिक विश्लेषण एवम् व्याख्यासँग सम्बन्धित गरियो।यसका जनक कार्ल मार्क्स थिए, जसलाई आधुनिक वैज्ञानिक समाजवादका जन्मदाता मानिन्छ।उनले पूँजीवादको पतन एवम् समाजवादको विकासको मौलिक विश्लेषण प्रस्तुत गरे।उनको पुस्तक पूँजीलाई समाजवादको बाइवल नै मान्ने गरिन्छ।

कार्ल मार्क्सको जन्म सन् १८१८ मा जर्मनीमा भएको थियो।उनले बोन विश्वविद्यालय तथा बर्लिन विश्वविद्यालयमा दर्शनशास्त्रको अध्ययन गरे तथा जेनाबाट पीएचडी गरे।सन् १८४३ मा उनी पेरिस गए।त्यसपछि उनको मित्रता फ्रेडरिख एंगेल्ससँग भयो। एंगेल्सले उनलाई राजनीतिक अर्थशास्त्रको अध्ययनको प्रेरणा दिए।

सन् १८४८ मा एंगेल्ससँग मिलेर उनको कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र प्रकाशित भयो ।सन् १८५९ मा उनको प्रसिद्ध ग्रन्थ राजनीतिक अर्थशास्त्रको आलोचना र सन् १८६७ मा पूँजीको पहिलो खण्ड प्रकाशित भयो।मार्क्सको मृत्यु सन् १८८३ मा भएको थियो।पूँजीको दोस्रो र तेस्रो खण्डको प्रकाशसन उनको मृत्युपछि एंगेल्सको सम्पादनमा भएको थियो।

शुम्पीटरका अनुसार कार्ल मार्क्स एक प्रतिष्ठित अर्थशास्त्री हुन्।जे. एस. मिलले एडम स्मिथका परम्पराहरुको अनुशरण गरे भने, मार्क्स यस्ता प्रतिष्ठित अर्थशास्त्रीहरुमध्ये एक थिए, जसले रिकार्डोका उपकरणहरुको प्रयोग गरे।मार्क्सका अनुसार – प्रतिष्ठित राजनीतिक अर्थव्यवस्थाले पेट्टीको समयमा एक बुर्जुग समाजमा उत्पादनको वास्तविक सम्बन्धको खोजबिन गर्दथ्यो।   

एडम स्मिथ एवं रिकार्डो यस स्कूलका उपयुक्त प्रतिनिधि थिए, तर आधुनिक आर्थिक अवस्थाहरुको अनुभवसिद्ध अवलोकन रिकार्डोले गरे।मार्क्सका अनुसार- राजनीतिक अर्थव्यवस्था विज्ञान केवल तबसम्म हुन्छ, जबसम्म वर्गसंघर्ष देखिन्छ।

कार्ल मार्क्सको इतिहासको भौतिकवादी सिद्धान्त :

मार्क्सले इतिहासका प्रत्येक घटनालाई आर्थिक आधारमा प्रष्ट बनाए।उनका अनुसार –  सामाजिक जीवनको विकासलाई इतिहासको भौतिकवादी विश्लेषणद्वारा स्पष्ट गर्न सकिन्छ।सबै ऐतिहासिक घटनाहरु समाजमा विभिन्न वर्ग एवम् समूहरुको बीचमा चलिरहेका नियमित आर्थिक संघर्षको परिणाम हुन्छन्।इतिहास संयोगले घट्ने घटनाहरुको एक एकत्रीकरण होइन, बरु यसले निश्चित नियमहरुको अनुसरण गर्दछ, जसबाट सामाजिक जीवनका बदलिएका स्वरुपहरुको सिर्जना हुन्छ।

मार्क्सका अनुसार – उत्पादनको विधि त्यो मुख्य घटक हो, जसले सामाजिक व्यवहारलाई निर्धारित गर्दछ।उनका अनुसार –  उत्पादनसँग सम्बन्धित भौतिक शक्तिहरुमा परिवर्तन भइरहन्छ।उत्पादनको विधि एवम् उत्पादनको सम्बन्धले विचार एवम् संस्थाहरुलाई स्थापित गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका प्रस्तुत गर्दछन्।

मार्क्सका अनुसार, विकासको एक निश्चित अवस्थामा समाजका भौतिक उत्पादक शक्तिहरुले उत्पादनका विद्यमान सम्बन्धहरुसँग द्वन्द्वको अनुभव गर्दछन्।परिवर्ततनको यस प्रक्रियामा वर्गसंघर्षले महत्वपूर्ण भूमिका प्रस्तुत गर्दछ।

मार्क्सले समाजको उदभव एवम् विकासको लागि द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनको आधार लिए।समाजमा चार विभिन्न व्यवस्था अवस्थाहरुको क्रम देखिन्छ, प्राथमिक अवस्था प्रारम्भिक समाजवादको हो। त्यसपछि प्राचीन दास समाजको अवस्था आउँछ।प्राथमिक अवस्थामा उत्पादनका साधनहरुमाथि समाजको स्वामित्व हुन्छ।श्रम विभाजन विकसित हुँदैन।श्रमको प्रतिफललाई समुदायका सदस्यहरुद्वारा समान रुपले बाँड्दछन्।प्राचीन दास समाजको अवस्थामा व्यक्तिद्वारा व्यक्तिको शोषण गरिन्छ।दोस्रो अवस्थामा श्रम-विभाजनलाई बल मिल्दछ तथा शहरीकरण हुन्छ।व्यापार एवम् वाणिज्यका क्रियाहरु बढ्दछन्।उत्पादनका शक्तिहरुको विकास भएपछि दास अवस्था सामन्तवादको रुपमा प्रकट हुन्छ, जुन मार्क्सका अनुसार विकासको तेस्रो चरण हो।सामन्तवादको अधीनमा भूमि मुख्य उत्पादनको साधन हुन्छ।कृषि एवम् हस्तशिल्प लघु स्तरमा विकसित हुन्छ तथा शहरमा श्रेणी पद्धति फष्टाउँदछ। 

उत्पादन एवम् व्यापारको विस्तार भएपछि सामन्तवादी शक्तिले अर्थव्यवस्थाको उत्पादक शक्तिमा वृद्धिको कारण अवरोधको अनुभव गर्दछ।विद्यमान आर्थिक संगठन एवम् सुध्रिएको उत्पादक शक्तिहरुको बीचमा द्वन्द्व हुन्छ।यसबाट सामन्तवादी प्रणालीको पतन हुन्छ तथा एक बुजुर्ग सामाजिक प्रणाली स्थापित हुन्छ।स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धा, समान अधिकार एवम् उत्पादनको पूँजीवादी तरीका विकसित हुन्छ।

पूँजीवादको अधीनमा उत्पादनसँग सम्बन्धित व्यवस्था बदलिन्छ तथा पूँजीपति र श्रमिकहरुको बीचमा संघर्ष बढ्दछ।अन्ततः श्रमजीवी वा सर्वहाराद्वारा पूँजीपति वर्गको विनाश गरिन्छ तथा उद्योगको प्रबन्ध आफ्नो हातमा लिन्छ।मार्क्सका अनुसार – प्रगतिशील विकासपछि संस्थागत परिवर्तन, पुनरुत्थान र जातिको स्थिति आफ्नो हुन्छ।

मार्क्सको प्रणाली : सरल पुनरुत्पादन

मार्क्सका अनुसार – श्रमले नै मूल्यको उत्पादन गर्दछ र यसको एउटा विशेषता के हो भने, यो आफू स्वयंको मूल्यभन्दा बढी उत्पादन गर्नमा समर्थ हुन्छ।वस्तु शक्ति, जसलाई मार्क्सले श्रमशक्ति भनेका छन्, को विनिमय अवश्य श्रम-मूल्यमा हुनुपर्छ।

श्रम शक्तिको श्रम मूल्य त्यो श्रम समय हो, जसको आवश्यकता वस्तुहरुको उत्पादनको कारण हुन्छ।यसद्वारा श्रमिकहरुलाई जीवन निर्वाह प्रदान गरिन्छ।श्रमद्वारा उत्पादित मूल्यको अपवृद्धि एवम् श्रमशक्तिको मूल्यको बीचमा अन्तरलाई मार्क्सले अतिरिक्त मूल्यद्वारा स्पष्ट गरे।यसलाई अतिरिक्त मूल्य भनिन्छ, जसलाई पूँजीपतिले प्राप्त गर्दछ, जोसँग उत्पादनका साधनहरुको स्वामित्व हुन्छ।यही अतिरिक्त मूल्य लाभको उदगम हो।

मार्क्सका अनुसार कुनै वस्तुको मूल्य निम्न तीन घटकहरुको योगमा हुन्छ।

c+v+s

जहाँ,

c = श्रमको त्यो मात्रा, जसको आवश्यकता स्थिर पूँजीलाई प्रतिस्थापित गर्नको लागि हुन्छ।यो कच्चा संसाधनहरुको मात्रा एवम् पूँजी यन्त्रहरुको ह्रास हो, जसको उत्पादनमा आवश्यकता पर्दछ।यो स्थिर हुन्छ, किनभने यसले नयाँ मूल्यलाई सिर्जना गर्न सक्दैन, तर यसले आफ्नो मूल्यको भाग त्यस पैदावारतर्फ स्थानान्तरित गर्दछ, जसलाई उत्पादित गर्नमा यसको प्रयोग गरिरहिएको हुन्छ।

v = श्रमको त्यो मात्रा, जसको आवश्यकता परिवर्ती पूँजीलाई प्रतिस्थापित गर्नमा पर्दछ।यसलाई ज्यालादारी वस्तुहरुमा पूँजीपतिको परिव्ययद्वारा परिभाषित गरिन्छ, जसलाई श्रमको संरक्षणतर्फ प्रवाहित गरिन्छ।

s = अतिरिक्त मूल्य हो, यसको प्राप्ति पूँजीपतिलाई हुन्छ।

मार्क्सद्वारा पूँजीपति समाजमा गतिका नियमको व्याख्याले एक वृद्धिशील अर्थव्यवस्थामा उत्पादनका सामाजिक सम्बन्धहरुमा परिवर्तनलाई स्पष्ट गर्दछ।समाजको स्वरुप चाहे जेसुकै होस्, गतिको पहिलो अवस्था पुनरुत्पादन हो।

एक पूँजीवादी समाजमा पूँजीवादी उत्पादनले पूँजीवादी पुनरुत्पादनलाई समाहित गर्दछ।पूँजीवादी उत्पादनको मुख्य प्रवृत्ति उत्पादनको क्रममा अतिरिक्त मूल्य प्राप्त गर्नमा सम्बन्धित छ।पूँजीवादी पुनरुत्पादनको अभिप्राय के हो भने, पूँजी, जसलाई अतिरिक्त मूल्य प्राप्त गर्ने उद्देश्यले लगाइन्छ, ठीक यसरी नै उत्पादनमा पुनः लगाइन्छ।

अतिरिक्त मूल्यको वृद्धि, जुन हरेक अर्को समयमा पूँजीपतिको अभिवृद्धिको रुपमा प्राप्त हुन्छ, को कारण श्रमको यस्तो महत्वपूर्ण विशेषता हो, जसको अधीनमा त्यसले स्वयंको मूल्यभन्दा बढी उत्पादन गर्ने प्रवृत्ति राख्दछ।यदि अतिरिक्त मूल्यको वृद्धि पूर्ण रुपले पूँजपतिद्वारा उपभोग गर्ने हो भने, मार्क्सका अनुसार –  यो सरल पनुरुत्पादन हो।

यसलाई स्पष्ट गर्नको लागि मार्क्सले अर्थव्यवस्थालाई दुई विभागमा बाँडेका छन् –

विभाग १ –  पूँजी वस्तु क्षेत्र

विभाग २ –  उपभोक्ता वस्तु क्षेत्र

यदि c पूँजीपतिको त्यो आय हो, जसलाई उत्पादनका साधनहरुमा अवश्य व्यय गरिन्छ भने, विभाग १ र विभाग २ मा स्थिर पूँजी क्रमशः c1  र c2 द्वारा प्रदर्शित गरिन्छ।

s अतिरिक्त मूल्य हो वा पूँजीपतिको त्यो आय हो, जसलाई ऊ स्वतन्त्रपूर्वक उपभोगमा व्यय गर्न सक्नमा समर्थ छ।इसप्रकार विभाग १ र विभाग २ मा अतिरिक्त मूल्य क्रमशः v1 र v2 हो।

v श्रमिकको आय वा ज्याला हो, जसलाई उपभोगमा व्यय गरिन्छ।इसप्रकार विभाग १ र विभाग २ श्रमिकलाई प्राप्त हुने ज्याला क्रमशः v1 र v2 हो।

त्यसकारण विभाग १ र विभाग २ को कूल उत्पादन a1 र a2 क्रमशः निम्नाकिंत हुनेछ :

विभाग a1 मा कूल उत्पादन a1   = c1+v1+s1

विभाग a2 मा कूल उत्पादन a2 = c2+v2+s2

सन्तुलनको अवस्थामा सरल पुनरुत्पादनको अवस्था निम्न हुनेछ :

C1= v1+s1

यसको अभिप्राय के हो भने, समग्र माग एवम् समग्र पूर्ति तब सन्तुलनमा हुन्छ, जब स्थिर पूँजीको मूल्य, जसलाई उपभोक्ता वस्तु क्षेत्रमा प्रयुक्त गरिरहेका छन,श्रमिक एवं पूँजीपतिद्वारा उपयोग गरिने वस्तुहरुको मूल्यको ठीक बराबर हुन्छ।यदि यो अवस्था सन्तुष्ट हुन्छ भने, उत्पादनको पैमाना अपरिवर्तित नै रहनेछ एवं शुद्ध विनियोग (लगानी) शून्य हुनेछ।

के कुरा स्पष्ट छ भने सरल पुनरुत्पादनको लागि स्थिर पूँजीको कुल उपयोग गरिएको मात्रा c1‌+c2 विभाग १ द्वारा गरिएको कूल उत्पादन c1+v1+s1 को बराबर हुनुपर्छ।यसको साथै श्रमिक एवम् पूँजीपतिद्वारा गरिएको कूल उपभोग विभाग २ द्वारा गरिएको उत्पादन c2+v2+s2 को बराबर हुनुपर्दछ।

विस्तृत पनुरुत्पादन

विस्तृत पुनरुत्पादनको लागि अतिरिक्त मूल्यको एक भाग अधिक पूँजी वस्तुहरुको उत्पादनमा पुनर्विनियोजित गर्नु तथा अतिरिक्त श्रमिकहरुलाई रोजगार प्रदान गर्नु तथा यसको बाँकी भाग यन्त्र तथा कच्चा संसाधनको क्रयमा व्यय गरिनु आवश्यक छ।यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने दुवै विभागहरुमा उत्पादन एवम् पुनरुत्पादनको क्रिया सँगसँगै चलिरहन्छ।

त्यसकारण सरल पुनरुत्पादनको अधीनमा पूँजीपतिले आफ्नो पूँजीलाई बढाउँदछ।उसले आफ्नो अतिरिक्त मूल्यको बहुल अनुपातलाई अधिक पूँजी प्राप्त गर्ने दिशामा लगाउँदछ।त्यो प्रक्रिया, जसमा पूँजीलाई अधिक अतिरिक्त मूल्य प्रदान गर्ने उद्देश्यले लगाइन्छ, जसमा अतिरिक्त पूँजीको सिर्जना हुन्छ, पूँजीको संचयको प्रक्रिया हो।यसलाई मार्क्सले विस्तृत पुनरुत्पादनको योजनामा व्याख्या गरेका छन्।यो योजनाले पूर्ति र मागको असम्बन्धलाई सूचित गर्दछ, जबकि विनियोजन वा पूँजी संचय धनात्मक हुन्छ।

विस्तृत उत्पादनको अवस्थामा अतिरिक्त मूल्य उत्पादकद्वारा पूर्णतः उपभोग गरिँदैन, बरु यो तीन भागमा विभक्त रहन्छ।पहिलो भाग, जसको उपभोग पूँजीपतिद्वारा गरिन्छ।दोस्रो भाग, जसले स्थिर पूँजीमा वृद्धि गर्दछ।तेस्रो त्यो हो, जसले परिवर्ती पूँजीमा वृद्धि गर्दछ।यसप्रकार संचयलाई अतिरिक्त मूल्यको पूँजीको रुपमा हस्तान्तरणद्वारा स्पष्ट गर्न सकिन्छ।

संचयसँगै अतिरिक्त मूल्य बढ्दछ।त्यसकारण संचयको तीव्रता अझ धेरै हुन्छ।उत्पादनमा अझ बढी कुशल प्रविधिको प्रयोग गरिन्छ।मार्क्सले विस्तृत पुनरुत्पादनको प्रक्रियामा पूँजी संचय एवम् प्रविधिको विकासलाई महत्वपूर्ण स्थान दिए।यसलाई उनी विकासको सिद्धान्तको आधार मान्दछन्।

मार्क्सको वृद्धि एवं संकट सिद्धान्त

मार्क्सका अनुसार पूँजीवादी खेलका नियमहरुद्वारा नै संकट उत्पन्न हुन्छन्, जुन उत्पादन शक्ति र उत्पादन सम्बन्धको बीचको विरोधाभासको कारण हो।मार्क्सले पूँजीवादी उत्पादनको वास्तविक अवरोध स्वयं पूँजीलाई मानेका छन्।

उनका अनुसार – पूँजीवादी उत्पादनमा निम्न प्रकारका संकट उत्पन्न हुन्छन् :

१) गैर–आनुपातिकताको कारण उत्पन्न संकट :  

मार्क्सले आफ्नो ग्रन्थ पूँजी द्वितीय खण्डको तेस्रो भागमा ती अवस्थाहरुको व्याख्या गरे, जसको अधीनमा पूँजी संचय वा विस्तृत पुनरुत्पादन एक स्थिर दरमा बिना कुनै अवरोध भइरहन्छ।यस्ता कैयौं प्रभावले कार्य गर्दछन्, जसले अर्थव्यवस्थाको दुवै क्षेत्रको बीचको सन्तुलनमा अवरोध पुर्याउँदछन् भन्ने मार्क्सको विचार थियो।

यसको कारण उत्पादनको कुनै शाखामा गैर-आनुपातिक विकास हुनु हो।यस्तो स्थितिमा उद्योग संकुचित हुन्छन्, किनकि यसको अतिरिक्त पैदावारको लागि कुनै बजार हुँदैन।यस्तै स्थितिमा श्रमिकहरुलाई कामबाट बाहिर निकालिन्छ।यसको साथै वस्तुहरुको माग पनि कम हुनेछ, जसबाट अन्य उद्योगहरुमा संकुचन देखिनेछ।

२) अर्ध–उपभोगको संकट :

मार्क्सले यस्तो अवस्थामाथि विचार गरे, जबकि विस्तृत पुनरुत्पादन एक स्थिर दरमा होइन, बरु बढ्दो दरबाट प्राप्त हुन्छ।यस अवस्थामा संकटको संभावना अर्ध-उपभोगको कारण उत्पन्न हुन्छ।जब कुनै वर्ष शुद्ध आयको अनुपातको रुपमा संचयको दर बढ्दछ, तब अन्य कुराहरु समान रहँदा पूँजीपतिले आफ्नो उपभोगमा कमी गर्दछ तथा गएको वर्षको तुलनामा आफ्नो अतिरिक्त मूल्यको अधिक अनुपात बचाउँदछ।

यस्तैमा बचतको दर बढ्दछ तथा उपभोग घट्दछ।यस्तो हुँदा पूँजीपति विलासिताका वस्तुहरुलाई पूर्ण रुपले व्यय गर्नमा समर्थ हुँदैन।त्यसकारण उत्पादनबाट अतिरिक्त मूल्यको प्राप्ति हुन पाउँदैन।यसको विनियोग (लगानी) को प्रक्रिया नियमित हुँदैन।

श्रमिक यस्ता वस्तुहरु खरिद गर्नमा असमर्थ रहन्छन्, किनकि उनीहरुको आय सीमित हुन्छ।संक्षेपमा समग्र उत्पादनको तुलनामा समग्र समर्थ माग कम हुन्छ, जसबाट उत्पादनका साधनहरुको मागमाथि पनि विपरीत प्रभाव पर्दछ।यसको कारण के हो भने, उपभोक्ता वस्तु क्षेत्रमा पूँजीपति आफ्नो पूँजीमाथि लाभ वा अतिरिक्त मूल्य प्राप्त गर्नमा असमर्थ रहन्छ।

अर्ध-उपभोगको संकट यसकारण उत्पन्न हुन्छ, किनकि प्रणालीमा व्यापक गरीबी पाइन्छ तथा जनसमूहले सीमित उपभोग गर्दछ।इसप्रकार अर्ध-उपभोग गैर-आनुपातिकताको एक विशेष अवस्था हो, जसमा एकतर्फ उपभोक्ता वस्तुहरुको मागको वृद्धि एवम् उपभोक्ता वस्तुहरु उत्पादित गर्ने क्षमताको वृद्धिको बीचमा आनुपातिकता पूँजीवादको असमन्वित चरित्रबाट उत्पन्न हुँदैन, बरु खेलको पूँजीवादी नियमबाट उत्पन्न हुन्छ।पूँजी एवम् स्यवं प्रसारको पछाडि उत्पादनको लक्ष्य एवम् उद्देश्य हुन्छ।उत्पादन केवल पूँजीको प्राप्तिबाट गरिन्छ।

३) लाभको दरको घट्दो प्रवृत्तिबाट उत्पन्न हुने संकट :

मार्क्सले विस्तृत पुनरुत्पादनको व्याख्यामा के माने भने, जब नयाँ लगानी गरिन्छ, तब स्थिर एवं परिवर्ती पूँजीको बीचको अनुपात स्थिर रहन्छ।यस अवस्थामा सन्तुष्ट हुँदा नै वस्तुहरुको मागको साथसाथै श्रमको पूर्तिले पनि नियमित र आनुपातिक विस्तार गर्न सक्छ।

पछि मार्क्सले पूँजीको खण्ड ३ मा यस मान्यतालाई हटाइदिए तथा यस्तो अवस्थालाई ध्यानमा राखे, जसमा पूँजीको संचयसँगै उद्योगमा प्रयोग भइरहेको प्रविधि बदलिन्छ एवम् पूँजीको कार्बनिक संरचना बढ्दछ।मर्क्सका अनुसार – अब नयाँ समस्या उत्पन्न हुन्छ कि पूँजीको कार्बनिक संरचना बढेसँगै लाभको दर घट्नेछ तथा भविष्यमा गरिने लगानी प्रभावित हुनेछ।यदि यो प्रवृत्ति दीर्घकालसम्म चलिरह्यो भने, यसबाट पूँजीको विस्तार प्रक्रियामा अवरोध उत्पन्न हुनेछ।    

लाभको दर, अतिरिक्त मूल्यको दर एवम् पूँजीको कार्बनिक संरचनाको बीचमा सम्बन्ध :

लाभको दर (r), अतिरिक्त मूल्यको दर (s) एवम् पूँजीको कार्बनिक संरचना (q) को बीचको सम्बन्धलाई निम्न अनुसार स्पष्ट बनाउन सकिन्छ :

के कुरा स्पष्ट छ भने, लाभको वास्तविक दर r,  अतिरिक्त मूल्यको दर s = s/v सँग सम्बन्धित हुन्छ।अतिरिक्त मूल्यको दर s को दिएकोले लाभको दरको निर्धारण परीवर्ती (चल) बाट स्थिर पूँजीको अनुपात (v/c+v) द्वारा हुन्छ।लाभको दरको परिकलन (क्यालकुलेसन) अतिरिक्त मूल्य s एवम् परीवर्ती पूँजीलाई दिइको मानिएको छ।त्यसकारण परिवर्ती पूँजी v बाट कूल पूँजी c+v को अनुपातमा हुने कुनै पनि वरिवर्तन मात्र स्थिर पूँजी c मा हुने परिवर्तनको कारण संभव हुन्छ।

लाभको दर r, स्थिर पूँजी c को विपरीत अनुपात तथा अतिरिक्त मूल्यको दर s को प्रत्यक्ष अनुपातमा बदलिन्छ, जुन बढ्नु वा घट्नुले श्रमको उत्पादकतासँग प्रत्यक्ष अनुपात तथा श्रमको मूल्यसँग विपरीत अनुपात राख्दछ।लाभको दरमा तब कमी हुन्छ जब स्थिर पूँजीलाई त्यो सीमासम्म बढाइन्छ कि कूल पूँजी परिवर्ती पूँजीको तुलनामा एक तीव्र दरले बढोस्, जबकि अतिरिक्त मूल्यको दर s स्थिर छ भन्ने मानिन्छ।

यी समीकरणहरुलाई थाहा पाउनमा के कुरा मानिएको छ भने, सबै उद्योगहरुमा पूँजीको समान मूल्य भाग निश्चित छ, जसद्वारा दाम, मूल्यको अनुपाती तथा लाभ अतिरिक्त मूल्यको अनुपाती हुन्छ।

अन्तमा, मार्क्सको आर्थिक विकाससँग सम्बन्धित व्याख्याको महत्वपूर्ण स्थान छ।उनको विस्तृत पनुरुत्पादनको योजनाले बचत र लगानीको बीचको अन्तर्सम्बन्धको आधार प्रस्तुत गर्दछ।मार्क्सले असन्तुलन प्रणाली एवम् आन्तरिक रुपले सिर्जित वृद्धि तथा सन्तुलन प्रणाली र आर्थिक वृद्धिरोधको बीचमा जुन व्याख्या प्रस्तुत गरेका छन्, त्यसले अर्ध-विकासका समस्याहरुलाई समाधान गर्नमा मद्दत गर्दछ।मार्क्स हमेशा प्रेरणा एवम् अनुसरणका स्रोत बनिरहनेछन्।

सन्दर्भ स्रोत

१. http://www.hindilibraryindia.com

२. A Contribution to the Critique of Political Economy- Karl Marx, Progress Publishers, Moscow

३. Grundrisse  (Foundations of a Critique of Political Economy) – Karl Marx, Progress Publishers, Moscow