𝐄ᴘɪ𝐬ᴛᴇᴍᴏʟᴏɢɪᴄᴀʟ~𝐒ᴄʜᴏᴏ𝐋: विज्ञानको परिभाषा र मान्यता

अधिकांश नेपाली अभिभावक आफ्ना नानीहरूलाई विज्ञान पढ्न हौसला दिन्छन् । थोरै चेतना जागेपछि हामीहरू ’विज्ञानसम्मत’ कुरा गर्न रुचाउँछौं । यसो गर्दा हामीलाई तार्किक, जान्ने–सुन्ने र विचारले प्रगतिशील भएको अनुभूति हुन्छ ।

विज्ञान, विज्ञानसम्मत र वैज्ञानिक विधि – यी तीन शब्द कथनले नेपाली जनमानसमा क्रमशः जरो गाड्दैछन् । पढेलेखेका अधिकांश नेपाली अभिभावक आफ्ना नानीहरूलाई विज्ञान पढ्न हौसला दिन्छन् । हाम्रो सोच के हो भने यो विषयले डाक्टर, इन्जिनियरलगायत थुप्रै प्राविधिक तालीम वा अध्ययनको बाटो खोलिदिन्छ र त्यसले राम्रो जागिर दिलाउँछ । राजनीति अथवा सार्वजनिक चासोका सवालमा थोरै चेतना जागेपछि हामीहरू ‘विज्ञानसम्मत’ कुरा गर्न रुचाउँछौं । यसो गर्दा हामीलाई तार्किक जान्ने–सुन्ने र विचारले प्रगतिशील भएको अनुभूति हुन्छ । त्यस्तै, कुनै योजना तर्जुमा, भनौं कुनै अब्बलस्तरको निर्णय गर्नुपर्यो भने हामी ’वैज्ञानिक विधि’को दुहाई दिन्छौं, मानौं त्यो आफ्नो मान्यता स्थापित गर्ने अचूक बाण हो । एक अर्थमा, विज्ञान र यसका विधिप्रति नेपाली समाजमा देखा परेको यस्तो विश्वास सकारात्मक छ । अर्को अर्थमा, ती शब्दको आलंकारिक प्रयोग मात्र हुन थाल्यो भने ’विज्ञान’ पनि परम्पराको धर्म हुन जानेछ, यसको दुरुपयोगले त झनै विग्रह निम्त्याउनेछ ।

नेपाली बृहत् शब्दकोशमा ’विज्ञान’ को परिभाषा यसरी दिइएको छ – भौतिक विषयको तत्व, सिद्धान्त आदिको प्रयोगात्मक विवेचना गरिएको शास्त्र, विशिष्ट ज्ञान प्रज्ञा । त्यस्तै, अक्सफोर्ड शब्दकोशमा विज्ञानलाई ‘अवलोकन, प्रयोगद्वारा भौतिक तथा प्राकृतिक संसारको संरचना र स्वभावको पद्दतिबद्ध अध्ययन समेतको बौद्धिक र प्रयोगात्मक क्रियाकलाप’ भनी परिभाषित गरिएको छ । वैज्ञानिकहरु विज्ञानलाई सत्य खोजी गर्ने प्रक्रिया भनी अथ्र्याउन रुचाउँछन् ।

सन् १९९९ मा नेपालको राष्ट्रिय विज्ञान सम्मेलनलाई सम्बोधन गर्न आउनुभएका नोबेल पुरस्कार विजेता वैज्ञानिक क्लाउस फन क्लित्छिनले संचारकर्मीहरूको जिज्ञासामा यस्तै आशयको उत्तर दिनुभएको थियो । त्यसो त विज्ञान प्रक्रियाका साथै ज्ञानको बृहत् भण्डार पनि हो । समयानुसार विज्ञानको परिभाषामा सुधार पनि हुने गर्दछ । पछिल्लो समय, संयुक्त राज्य अमेरिकाको विज्ञान परिषद्ले विज्ञानलाई ‘ज्ञानको खोजी एवं उपयोग अनि प्राकृतिक संसार साथै सामाजिक परिवेशको पद्दतिबद्ध विधिको प्रयोगबाट निःसृत प्रमाणमा आधारित बोध’ भनी परिभाषित गरेको छ ।

विज्ञान प्रक्रियाका साथै ज्ञानको बृहत् भण्डार पनि हो । समयानुसार विज्ञानको परिभाषामा सुधार पनि हुने गर्दछ ।

पाठ्यक्रममा दिइने उदाहरणहरूले गर्दा सामान्यतः विज्ञान के हो भनेर सोध्दा धेरैका मन–मस्तिष्कमा अनुसन्धानशालामा गरिने प्रयोग, सूक्ष्मदर्शक यन्त्र, अन्तरिक्षको अन्वेषणमा उडेका यान, संरचनाको चित्र, आइन्स्टाइनको समीकरण, पाचन प्रणाली वा मानव शरीरका अंग , कम्प्युटरका मसिना तार वा मोटा पुस्तकहरूको प्रतिबिम्ब खडा हुन्छ । धेरैलाई यो कुरा पनि थाहा छ कि विज्ञानले मानिसका आवश्यकता पूरा गरिदिएको छ र विज्ञान देश विकासको लागि नभई नहुने आधार हो । यसो भनिरहँदा हामी विज्ञानभन्दा पनि यसको प्रयोग पक्ष अर्थात् प्रविधिको कुरा गरिरहेका हुन्छौं । प्राध्यापक दयानन्द बजाचार्यले एकफेर उदाहरण दिदै भन्नुभएको थियो, “हामी पानी उमालेर खान्छौं, किनभने उमाल्दा त्यसमा रहेका कीटाणु मर्दछन् ।’ यो ‘विज्ञान’ अर्थात् ‘प्रयोगसिद्ध प्रमाणित वैज्ञानिक ज्ञान’ हो भने हीटरमा राखेर वा ताप दिएर पानी उमालिनु प्रविधिको पाटो हो । डा. तीर्थबहादुर श्रेष्ठद्वारा सम्पादित र नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित नेपालमा विज्ञान–प्रविधि भन्ने पुस्तकको भूमिकामा कवि माधवप्रसाद घिमिरेले विज्ञानलाई दृष्टि र प्रविधिलाई यात्रा भनी तुलना गर्नुभएको छ, जुन धेरै अर्थमा मननयोग्य छ । विज्ञानको दार्शनिक पक्षबाट हामी विमुख छौँ, हाम्रो पठनपाठनमा सुधार्नुपर्ने एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो यो ।

विज्ञान असलमा दर्शन हो । अझ यसो भनौं – विज्ञान मानव जातिको प्रादुर्भावयताको सबभन्दा पछिल्लो दर्शन हो । यसको गज्जबको विशेषता के हो भने, यो कोही एकजना ‘महामानव’ वा ’ईश्वरका दूत’ले सिर्जना गरेको दर्शन होइन, बरु असंख्य ज्ञात–अज्ञात सामान्य मानवको संयुक्त योगदानबाट प्रतिपादित र पोषित सदैव गतिशील ज्ञानको भण्डार हो । अन्य दर्शनहरूभन्दा यो किन पनि पृथक् छ भने विज्ञानका कुनै पनि मान्यतासित तपाई फरक मत राख्न सक्नुहुन्छ, चाहे त्यो दीर्घकालदेखि स्वीकारिँदै आएको सिद्धान्त वा नियम नै किन नहोस् । पृथ्वीलाई केन्द्र मान्ने टलेमीको सिद्धान्त कैयौं शताब्दीसम्म सबैले मान्ने विज्ञान रह्यो, तर ग्यालिलियोले त्यसलाई प्रतिस्थापित गरिदिए । हामीले प्रकाश सरल रेखामा हिँड्छ भनी पढ्यौँ–पढायौं, तर आइन्स्टाइनले त्यसलाई फोटोन (प्रकाश–कण) भनी व्याख्या गरेर त्यो तरंग भएर यात्रा गर्छ भनी उजागर गरे । विज्ञानको यो खुल्ला ढोकाले यसलाई अरू दर्शनभन्दा अलग मात्र होइन सदैव प्रगतिमुखी पनि छ भन्ने देखाइदियो । विज्ञानको दर्शनले अमूर्त कुरा गर्दैन, अवलोकनमा आधारित चिन्तनको पैरवी गर्दछ, कारण तथा असरको प्रमाण जुटाउँछ । यहाँनेर बुद्ध दर्शन विज्ञानसँग केही नजिकिएको भान हुन्छ ।

विज्ञान असलमा दर्शन हो । अझ यसो भनौं – विज्ञान मानव जातिको प्रादुर्भावयताको सबभन्दा पछिल्लो दर्शन हो । यसको गज्जबको विशेषता के हो भने, यो कोही एकजना ‘महामानव’ वा ’ईश्वरका दूत’ले सिर्जना गरेको दर्शन होइन, बरु असंख्य ज्ञात–अज्ञात सामान्य मानवको संयुक्त योगदानबाट प्रतिपादित र पोषित सदैव गतिशील ज्ञानको भण्डार हो ।

विज्ञानको परिभाषाबाट मात्र विज्ञान–बोध गर्न कठिन हुन्छ, साँचो अर्थमा विज्ञान बुझ्न मुश्किल पर्दछ । विज्ञान बुझ्न र बुझाउन यसका मान्यतालाई आधार बनाउनु उचित हुन्छ । त्यसो गर्दा बुझ्ने–बुझाउने कार्य सजिलो हुन्छ । विज्ञानका तीनवटा मूलभूत मान्यता हुन्छन् । ती हुन् –

क) विज्ञानले भौतिक ब्रह्माण्डभित्रका अवलोकनीय विषयवस्तुसित मात्र सरोकार राख्दछ ।
ख) विज्ञानले भौतिक ब्रह्माण्डमा वस्तुको स्वभाव र तिनको प्रक्रियागत क्रियाकलापमा एकरूपता हुने पूर्वानुमान गर्दछ ।
ग) विज्ञानले भौतिक ब्रह्माण्डमा निश्चितता होइन, सम्भावना खोज्दछ ।

यसप्रकार विज्ञान रम्ने थलो भनेको ब्रह्माण्ड या भौतिक संसार हो, चाहे हामी यसलाई विज्ञानको सीमितता नै किन नमानौँ । अबलोकनीय भन्नाले मानिसका इन्द्रीयले खुट्याउन सकिने विषयवस्तु भन्न खोजेको हो, आँखाले देख्ने पदार्थ मात्र होइन त्वचाले चाल पाउने तातो चिसोको ज्ञान पनि विज्ञानले सरोकार राख्ने प्रसङ्ग हो । भौतिक वस्तुभन्दा परका कुराको चाहिँ विज्ञानले चियो–चर्चा गर्दैन । यसैकारण वैज्ञानिकहरू देवी–देवता, भूत–प्रेत र आत्मा–अनात्मासम्बन्धी वादविवादमा अल्झिंदैनन् । कुनै पनि प्राकृतिक घटनाको कारणमा विज्ञानले भौतिक आधार खोज्दछ, पानी किन पर्दछ भन्दा उसले जलचक्रको व्याख्या गर्दछ, कुनै इन्द्रादिको पछाडि ऊ कुद्दैन ।

भौतिक ब्रह्माण्डमा प्रकृतिको नियम एकैनाशको हुने हुँदा वस्तुको स्वभाव र तिनको प्रक्रियागत क्रियाकलापमा एकरूपता हुनुपर्दछ । जस्तो पानीकै कुरा, पानीलाई कुनै भाँडोमा राखेर ताप दिऔं, त्यो तात्दछ र कुनै बिन्दुमा पुगेर उम्लिन्छ पनि । यो कुरा विश्वको कुनै पनि भूगोलमा मेल खान्छ, पानीलाई ताप दिंदा नेपालमा उम्लिने र अमेरिकामा नउम्लिने भन्ने कुरो हुँदैन । यो कुरा ब्रह्माण्डका अन्य ग्रहमा पनि अपेक्षित छ, यसैले त फोटो–भोल्टेक प्यानल (सोलार) प्रयोग गरेर हाम्रो हुम्लामा मात्र बत्ती बलेको होइन, त्यही विधिबाट ऊर्जा प्राप्त गरेर भारतको मंगलयान मंगल ग्रह नै पुग्यो सन् २०१४ मा । विज्ञानले पूर्वानुमान गर्ने भनेको यही हो, कुनै जादूगरी चटक वा ज्योतिष विद्या त्यहाँ विद्यमान छैन ।

माथि उल्लेख गरिएझैँ, पानीलाई ताप दिंदा कुनै बिन्दुमा पुगेर त्यो उम्लिन्छ, सामान्यतया एकसय डिग्री सेल्सियसमा, तर सबै ठाउंमा होइन । नेपालको राजविराजमा पानी एक सय डिग्री सेल्सियसमा उम्लिन्छ, तर त्यहाँबाट १४१ किलोमिटर उत्तरको नाम्चेबजारमा एकसय डिग्री सेल्सियस नपुग्दै पानी उम्लिन्छ । त्यसकारण, ताप दिंदा पानी उम्लने प्रक्रियामा त्यहाँ एकरूपता त देखियो, तर एकसय डिग्री सेल्सियसको निश्चितता त्यहाँ भएन । धेरैभन्दा धेरै मानिसका हात हेरौँ, पाँचओटा औला भेटिन्छन् । मानिसका पाँचओटा औंला हुन्छन् – यो विज्ञानको मान्यता अनुसार एकरूपताको दृष्टान्त हो । तथापि, के सबै मानिसमा पाँचवटा मात्र औला हुन्छन् भन्ने निश्चितता छ त ? के त्यहाँ घटी वा बढीको सम्भावना छैन ? विज्ञानले यहाँ पनि सम्भावना खोज्दछ ।

विज्ञानका तीनवटा मान्यता नै हाम्रा सोचाइ विज्ञानसम्मत छन् कि छैनन् भनेर जाँच्ने कसी हुन् । कसैले विज्ञान पढ्दैमा वा विज्ञानको अभ्यास गर्दैमा ऊ वैज्ञानिक हो र होइन भनी निर्क्यौल गर्न पनि यी मान्यताको हेक्का राख्नुपर्दछ । कतिपय अनुसन्धानकर्मी वा प्राविधिज्ञले वैज्ञानिक सूत्र र उपकरण पनि प्रयोग गरिरहेका हुन्छन्, तर तिनले के विज्ञानका मान्यतालाई आत्मसात गरी काम गरेका हुन् त ? समस्याको निरुपण निम्ति वैज्ञानिक उपायको पैरवी गर्नेहरूले त यी मान्यता बाहेक विज्ञानका विधिहरू समेतको ख्याल राखी तिनलाई पालना गर्नुपर्ने हुन्छ । विज्ञानका विधिहरू भन्नाले तिनमा न्यूनतम पनि वस्तु वा घटनाको अवलोकन, प्रयोग वा परीक्षण र पुष्टिको कुरा आउँछ । विज्ञानसम्मत र वैज्ञानिक विधिको कुरा गर्न हामीले आफूहरूलाई विज्ञानका यी मान्यता र वैज्ञानिक विधिबाट दीक्षित गर्नुपर्दछ ।

(डा. दिनेशराज भुजु :लेखक नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान (नास्ट) का प्राज्ञ हुन् ।

MBN-LINK

विज्ञानको परिभाषा र मान्यता