ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थी आन्दोलन : इतिहासदेखि अहिलेसम्म/ नारायण गिरी

 

ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थी आन्दोलन – इतिहासदेखि अहिलेसम्म

(जनताको उत्कृष्ट जीवनको लागि श्रमिक र किसानका आकांक्षाहरूबाट अभिप्रेरित वाम आन्दोलन एवं सरकारहरूको समग्र अध्ययन)

 – नारायण गिरी

(यो आलेख विचारप्रधान म्याग्जिन ‘मूलप्रवाह – वर्ष २४, पूर्णाङ्क ५२, जेठ-असार २०८१ ‘ मा छापिएको छ। अनुमतिबिना यसको कुनै अंश पनि पुनरूत्पादन, प्रसारण तथा प्रतिलिपि गर्न बन्देज गरिएको छ।

ल्याटिन  अमेरिका भयानक औपनिवेशिक शोषण र मानवताको संहार भएको स्थल हो। स्पेनी उपनिवेशवादीहरूले यहाँको मूल सभ्यताको लगभग अन्त्य नै गरिदिए। केही देशहरूलाई पोर्चुगिज उपनिवेशवादीहरूले लुटे।  यसको साथसाथै समय-समयमा अन्य युरोपियनहरूले पनि यहाँका मूल निवासीहरूलाई लुट्नसम्म लुटे। उनीहरूले यहाँको आर्थिक अवस्थालाई त तहस-तहस बनाए नै, सामाजिक-सांस्कृतिक स्थितमाथि पनि कब्जा जमाए। ल्याटिन अमेरिका स्वतन्त्र भए पनि पछिसम्म यहाँ औपनिवेशिक सम्बन्ध र दासता कायमै रह्यो। शक्ति जमिन्दारको हातमा आयो। मूल इण्डियन आदिवासी, अश्वेत नागरिकले अझै दोस्रो दर्जाको नागरिक जीवन व्यतीत गरिरहे।

यसप्रकार औपनिवेशिक स्वतन्त्रतापछि पनि सम्पूर्ण ल्याटिन अमेरिकी देशहरू साम्राज्यवादी लुटको खुला चौरको रूपमा प्रयोग भइरहे। साम्राज्यवादीहरूले यहाँ आफ्नो कठपुतली सरकारहरूको स्थापना गरिरहे। समय-समयमा विद्रोह भए पनि तिनीहरूलाई निर्ममतापूर्वक दबाइयो। त्यसकारण यहाँका अधिकांश जनता जबर्जस्त साम्राज्यवादी विरोधी बन्दै गए।  भेनेजुएलादेखि लिएर चिली, ब्राजिल, अर्जेन्टिना, बोलिभिया र निकारागुआसहित ठूला-साना सबै देशहरूसम्म अमेरिकी लुटेरा कम्पनीहरू, जासूस, सीआईएका हत्यारा दस्ता र अमेरिकी सैन्य तानाशाहले ल्याटिन अमेरिकालाई लुटिरहे। यहाँका जनताले भोकमरी, अशिक्षा, बेरोजगारी र दासताको जीवन बिताइरहे । अमेरिकी साम्राज्यवादले ल्याटिन अमेरिकाका जनपक्षीय सरकारहरू र बढ्दो प्रतिरोधका लहरहरूलाई पनि हिंस्रक तरीकाले दबाइरह्यो  । उनीहरूले साम्राज्यवाद अनन्त कालसम्म रहन्छ भन्ने ठानेका थिए। तर ल्याटिन अमेरिकामा नयाँ तरीकाले साम्राज्यवादी शोषणको विरूद्धमा वामपन्थी उभारको जन्म भयो र वाम क्रान्तिकारी आन्दोलनको विकास भयो । सन् १९६० को दशकबाट फिडेल क्यास्त्रो र चे ग्वेभाराको नेतृत्वमा सम्पन्न भएको क्युवाको क्रान्तिले ल्याटिन अमेरिकामा सम्पूर्ण रूपले उत्प्रेरणाको काम गर्‍यो। यसपछि निरन्तर रूपमा चुनावी विजयसँगै अन्य वामपन्थी क्रान्तिकारी संघर्षको विकास हुँदैगयो। महान क्रान्तिकारी चे ग्वेभारालाई बोलिभियामा हत्या गरेपछि साम्राज्यवादीहरूले सन्तोषको सास फेरेका थिए। सन् १९७३ मा चिलीमा संसारको पहिलो निर्वाचित वामपन्थी सरकारका नेता  साल्भाडोर अलेन्दे, प्रगतिवादी साहित्यकार पाब्लो नेरूदा र अन्य हजारौं कम्युनिष्ट नेता तथा कार्यकर्ताहरूको हत्या भयो र अमेरिकी साम्राज्यवादको छत्रछायाँमा तानाशाहको ब्रम्हलुट भइरह्यो। सन् १९९० को दशकबाट ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थी आन्दोलनको क्रमशः विकास हुँदै गयो। सन् २००० को दशकमा भेनेजुएला, ब्राजिल, बोलिभिया, आदि ल्याटिन अमेरिकी देशहरूमा वामपन्थी सरकारको विजयपछि भने यहाँ व्यापक रूपमा वामपन्थी आन्दोलनको विकास भयो। सन् २०१० को दशकबाट साम्राज्यवादीको सहायतामा दक्षिणपन्थीहरू अल्पकालीन रूपमा उदाए पनि सन् २०१८ बाट पुनः ल्याटिन अमेरिका वामपन्थीमय भएको छ र जनताबाट व्यापक समर्थन प्राप्त गरेको छ।

 ल्याटिन अमेरिकाको मुक्तिदाता सिमोन बोलिभार (सन् १७८३-१८३०) हुन्। उनले १९ औं शताब्दीको शुरूवातदेखि आफ्नो नेतृत्वमा ल्याटिन अमेरिकामा उपनिवेशवाद विरोधी संघर्षको शुरूवात गरेका थिए। उनको जन्म भेनेजुएलामा भएको थियो तर उनको लडाइँ सम्पूर्ण ल्याटिन अमेरिकामा पुग्यो। उनले सबभन्दा पहिले भेनेजुयलालाई स्पेनको दासताबाट मुक्ति प्रदान गरे। त्यसपछि ल्याटिन अमेरिका बिस्तारै स्वतन्त्र हुँदै गयो। बोलिभारलाई अर्जेन्टिना, चिली, पाराग्वे, भेनेजुएला, वोलिभिया, कोलम्बिया, इक्वेडर, पेरू, आदि ल्याटिन अमेरिकी देशले मुक्तिदाता मान्छन्। उनले सन् १८२५ मा भेनेजुएला, इक्वेडर र कोलम्बियालाई जोडेर ‘ग्राण्ड कोलम्बिया’ को स्थापना गरे र स्पेनको दासताबाट त्यो सम्पूर्ण क्षेत्रलाई मुक्ति दिलाए। सिमोन बोलिभारले साम्राज्यवाद, असमानता र भ्रष्टाचारको विरोधलाई आफ्नो विचारधारा बनाएका थिए। समाजवादी विचारधारका कैयौं पक्ष बोलिभारका सोचका हिस्सा थिए। यिनैको नामबाट बोलिभारियन क्रान्ति प्रसिद्ध हुनगयो। यिनैको नामबाट ल्याटिन अमेरिकी देशहरूले बोलिभारियनवादलाई आफ्नो एक प्रमुख राष्ट्रवादी सिद्धान्तको रूपमा मान्ने गर्दछन्।

ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थी आन्दोलनको विकास सन् १८७० कै दशकबाट मार्क्सवादको प्रारम्भिक चरणको क्षेत्रमा मार्क्स र एङ्गेल्सको लेखनको प्रचार र कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रियको पहिलो ल्याटिन अमेरिकी वर्गसँग संगठन सँगसँगै भएको पाइन्छ। त्यसपछि ल्याटिन अमेरिकाका क्युवा, मेक्सिको, उरूग्वे र अर्जेन्टिना जस्ता  स्थानमा समाजवादी कार्यक्रमको प्रारम्भिक रूपमा विस्तार भएको थियो। बीसौं शताब्दीमा पनि ल्याटिन अमेरिका विदेशी प्रभुत्व, सामाजिक असमानता र चरम गरीबी जस्ता स्थायी समस्याहरूबाट ग्रसित थियो। यही बेलामा यहाँ राजनीतिक दल र बुद्धिजीवीहरूले सामाजिक आलोचना, जनसामाजिक आन्दोलन र क्रान्तिकारी संगठनको लागि आधार तयार गरेका थिए। सन् १९१० मा मेक्सिकोमा क्रान्ति भयो। यसबाट यहाँ भूमि समस्या, जनजातिको मुक्ति र उत्पीडित समूहका ल्याटिन अमेरिकी जनताहरूको राष्ट्रिय एकताले राष्ट्रिय आन्दोलन तथा साम्राज्यवाद विरोधी संघर्ष र क्रान्तिको समाजवादी चरित्रलाई अगाडि ल्यायो। सन् १९१७ मा भएको रूसको अक्टुवर क्रान्तिपछि ल्याटिन अमेरिकी विभिन्न मुलुकमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भयो।  अर्जेन्टिनामा सन् १९१८ मा, मेक्सिकोमा १९१९ मा, उरूग्वेमा १९२० मा,  चिलीमा १९२२ मा र  ब्राजिलमा पनि १९२२  मा कम्युनिष्ट पार्टीहरूको गठन भयो। यतिखेर क्युबाका क्रान्तिकारी जुलियो एन्टोनियो मेला र पेरूका जोस कार्लोस मारियाटेगुई जस्ता ल्याटिन अमेरिकी मार्क्सवादी सिद्धान्तकारहरूको प्रसिद्धि थियो।  सन् १९२६ मा मेक्सिकोमा भेनेजुएलाको क्रान्तिकारी पार्टी बनेको थियो, जुन सन् १९३१ मा कम्युनिष्ट पार्टी बन्यो ।^१  सन् १९२८ मा मार्क्सवादी सिद्धान्तकार मारियाटेगुईले पेरूको समाजवादी पार्टी (पीएसपी) स्थापना गरे। ल्याटिन अमेरिकामा सबभन्दा मौलिक मार्क्सवादी विचारकको रूपमा चिनिने मारियाटे गुईले व्यापक आधारयुक्त राजनीतिक आन्दोलनलाई एक विशिष्ट मार्क्सवादी रूप दिए। उनले इन्डिजिनिस्मो (स्वदेशी) माध्यमबाट समकालीन आधारभूत जनतालाई अधिकार सुनिश्चित गर्ने र ल्याटिन अमेरिकाको स्वदेशी अतीतलाई सही ठहराउने माग गरे।^२ 

सन् १९३२ मा एल साल्भाडोरमा भएको कम्युनिष्ट विद्रोहलाई नराम्रोसँग दबाइएपछि ल्याटिन अमेरिकी कम्युनिष्ट आन्दोलन उठ्न सकेन। यो ल्याटिन अमेरिकी मार्क्सवादी आन्दोलनको पहिलो चरण थियो। त्यो वर्ष जनवरीमा हजारौं ग्रामीण मजदूरहरूले चुनावी धोका र दमनको विरोधमा आन्दोलन गरे। विद्रोहीहरूले मध्य र पश्चिमी एल साल्भाडोरका धेरै नगरपालिकाहरूलाई कब्जा गरेका थिए। त्यसपछि साल्भाडोरका सेना र अर्धसैनकिहरूले तुरून्तै शहर कब्जा गरे र हजारौं नेता कार्यकर्ताहरूको नरसंहार गरे। सन् १९३५ पछि फासिवादको उदय भयो र ल्याटिन अमेरिकाका कम्युनिष्ट पार्टीहरूले फासीवादी विरोधी मोर्चामा सक्रियतापूर्वक भाग लिए। दोस्रो विश्वयुद्धको क्रममा ल्याटिन अमेरिकी कम्युनिष्ट पार्टीहरूले फासीवादको विरूद्धमा अन्तर्राष्ट्रिय गठबन्धनको पक्षमा आफ्नो सक्रियता बढाए। युद्धपछि कम्युनिष्ट पार्टीहरूलाई दमन गरियो र संयुक्त राज्य अमेरिकाले आक्रामक हस्तक्षेप बढायो । त्यसपछि ल्याटिन अमेरिकी कम्युनिष्टहरू उदार र जनवादी पार्टीसँग गठबन्धन जारी राख्न प्रोत्साहित भए। यसपछि साल्डाभाडोर, पेरू, मेक्सिको, आदि ल्याटिन अमेरिकी मार्क्सवादीहरूले राष्ट्रिय विकासको लागि ल्याटिन अमेरिकालाई विश्वव्यापी अर्थव्यवस्थाको परिष्कृत आलोचनालाई आधुनिकताको अस्पष्ट स्वरूपसँग जोडे । त्यसपछि ल्याटिन अमेरिकी वाम शक्तिहरूले पूँजीवादी अर्थव्यवस्था र शहरीकृत समाजको विकासलाई समाजवादी क्रान्तिको पूर्वशर्तको रूपमा हेर्न थाले। त्यसपछि उनीहरूले ल्याटिन अमेरिकी देशहरूको व्यापक गठबन्धन सिमोन बोलिभारको सपनालाई पुनर्जीवित गरे। यसले अर्थव्यवस्थाको विकास र आक्रामक संयुक्त राज्य अमेरिकाको सामु उभिनको लागि राजनीतिक शक्ति प्रदान गर्‍यो। सन् १९३० देखि दोस्रो विश्वयुद्धको अवधिमा यहाँको वाम आन्दोलन सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको प्रभावमा रह्यो ।  दोस्रो विश्वयुद्धपछि ल्याटिन अमेरिकी वाम कम्युनिष्ट पार्टीहरू विद्रोही रणनीति र क्रान्तिकारी श्रमिक आन्दोलनबाट टाढै रहे। । सन् १९५९ मा क्युवामा फिडेल क्यास्त्रो र चे ग्वेभाराको नेतृत्वमा क्रान्ति सम्पन्न भएपछि ल्याटिन अमेरिकाको वाम आन्दोलन र क्रान्तिकारी प्रयोगले फरक रूप लियो। क्युवाको क्रान्तिपछि ल्याटिन अमेरिकी मार्क्सवादी वामन्थीहरूले व्यापक अन्तर्राष्ट्रियतावादको पनि भविष्यवाणी गरे।^३

Advertisement

क्युवामा क्रान्ति सम्पन्न भएपछि क्रान्तिकारी कमाण्डर चे ग्वेभाराले क्रान्तिको एक नयाँ सिद्धान्तलाई विस्तृतीकरण गरे। यसमा क्रान्तिकारी संगठनले ग्रामीण इलाकामा छापामारको एक इकाईले पार्टीको स्थान लियो। चेको सिद्धान्त अनुसार ल्याटिन अमेरिकी क्रान्ति केवल एक संभावना मात्र थिएन, बरू एक नैतिक अनिवार्यता पनि थियो। क्रान्तिकारीहरूले उचित वस्तुनिष्ठ परिस्थितिको प्रतीक्षा गर्नुको सट्टा क्रान्तिको लागि आत्मगत परिस्थिति बन्नुपर्दछ भन्ने कुरामा जोड दिए ।^४ यसरी नै राष्ट्रिय आर्थिक विकासको लागि समाजवादी, साम्राज्यवाद-विरोधी क्रान्ति एक पूर्वशर्त थियो। चेको विचारमा क्युवाको क्रान्ति व्यापक ल्याटिन अमेरिकी क्रान्तिको लागि एक समुद्र तट थियो। एण्ड्रिज पर्वत श्रृंखला दक्षिण अमेरिकाको सियरा मेस्ट्रा बन्नेछ भन्ने थियो। आफ्नो अन्तिम वर्षमा चे सार्वजनिक रूपमै सोभियत संघ र फिडेल क्यास्त्रोसँग पनि वैचारिक संघर्षमा थिए। र, ल्याटिन अमेरिकाका अन्य ठाउँमा पनि फोक्किस्टा छापामारहरू प्रायः मुख्य कम्युनिष्ट पार्टीहरूसँग वैचारिक रूपले संघर्षमा नै थिए।  चे ग्वेभाराको लेखन र उदाहरणबाट प्रेरित भएर युवा क्रान्तिकारीहरूको एउटा पुस्ताले ल्याटिन अमेरिकामा छापामार युद्ध स्थापित गर्ने माग गरेका थिए। सन् १९६० र १९७० को दशकमा सम्पूर्ण ल्याटिन अमेरिकामा शहरी छापामार आन्दोलन उदाएका थिए, जसमा सबभन्दा प्रसिद्ध अर्जेन्टिनाको मोंटोनरोस र उरूग्वेको टुपामारोस थिए। यिनीहरूमध्ये प्रायः सबै अभियान अपमानजनक हारमा समाप्त भए। चेको यो छापामार अभियानलाई दबाउनमा सम्पूर्ण रूपले संयुक्त राज्य अमेरिका र उसको सीआईए जासुसी संस्था लागेको थियो। बोलिभियाको लागि चेको अभियानमा यही अवस्था भयो।  सन् १९६० र १९७० को दशकको अन्तसम्ममा बचेका ग्रामीण छापामार आन्दोलन र फोकिस्टा आन्दोलनले भियतनाम र चीनको दीर्घकालीन जनयुद्धको पक्षमा ग्वेभाराको विद्रोही रणनीतिलाई त्यागिदिए।^५

सन् १९७० पछि मुख्य कम्युनिष्ट वाम पार्टीहरू ट्रेड-युनियनवाद र व्यापक चुनावी गठबन्धनको एक उदारवादी रणनीतिको समर्थन गर्न लागेका थिए। सन् १९७० मा चिलीका मार्क्सवादी वामपन्थी साल्भाडोर अलेंदेलाई अस्थिर गठबन्धनको प्रमुखको रूपमा राष्ट्रपति चुनिएको थियो। उनी ल्याटिन अमेरिकाको पहिलो निर्वाचित वामपन्थी नेता बनेका थिए। चिली यूनिडाड पपुलरले संवैधानिक ढाँचाभित्र सामाजिक सुधारहरूको एक सामान्य कार्यक्रम शुरू गर्‍यो। कोइला र स्पात जस्ता सामरिक उद्योगहरूको राष्ट्रियकरण गर्‍यो। कारखानाहरू कब्जा गरी सामाजिक सम्पत्तिमा बदल्न शुरू गरियो। सरकारले एक दूरगामी कृषि सुधार पनि शुरू गर्‍यो। सन् १९७३ सम्म चिलीको ६० प्रतिशत कृषि भूमिको अधिग्रहण गरिएको थियो र किसानलाई वितरण गरिएको थियो। चिलीलाई संयुक्त राज्य अमेरिकाले आर्थिक प्रतिबन्ध गरिराखेको थियो। यसपछि उत्पादक, जमिन्दार र व्यापारीहरूले तोडफोड शुरू गरे। शुरूदेखि नै संयुक्त राज्य अमेरिकाको सीआईएले अलेंदेको सत्ता पल्टाउनमा भूमिका खेलेको थियो र ११ सेप्टेम्बर १९७३ मा सीआईएद्वारा प्रायोजित सैनिक सत्ताको कब्जामा उनको सरकार ढालियो ।

सन् १९७० र १९८० को दशकमा उत्तर अमेरिका समर्थित ल्याटिन अमेरिकी तानाशाहाद्वारा चलाइएको एक राजनीतिक दमन अभियानले हजारौं वामपन्थी कार्यकर्ताहरूलाई खत्तम गर्ने योजना बनाएको थियो र यसमा सी.आई.ए. को प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा उपस्थिति थियो। चिलीका तानाशाह अगस्टो पिनोसेले महाद्वीपव्यापी अभियान अनुसार अर्जेन्टिना, बोलिभिया, पाराग्वे, उरूग्वे र ब्राजिललाई यसमा सामेल गरेका थिए। यसपछि यहाँ हजारौं वामपन्थी कार्यकर्ताहरूलाई विभिन्न अपरेशनको माध्यमबाट विभिन्न आरोपमा मुद्दा चलाइनुका साथै व्यापक दमन गरियो ।^६

सन् १९८० को दशकबाट अन्य वाम कम्युनिष्ट परम्परा मार्क्सवादी विचार र आन्दोलनमा सहायक बन्दै गए।  सन् १९७९ को जुलाईमा निकारागुआमा मार्क्सवादी वामपन्थी छापामार आन्दोलन र उदारवादी असन्तुष्टिको एक व्यापक गठबन्धन सान्डिनिस्टा राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा (FSLN) ले क्रूर दमनकारी अनास्तियो सोमोजा तानाशाहको सत्ता ढाल्यो र एक समाजवादी गठबन्धन सरकारको स्थापना गर्‍यो। सान्डिनिस्टा सरकारले संसदीय चुनावी प्रणाली र उदारवादको पक्षमा लेनिनवादी पार्टी संगठनलाई त्यागिदिएको थियो।^७ यसले मुख्य रूपमा सामूहिकताको सट्टा सहकारीको आधारमा भूमि सुधार, शिक्षा र अन्य सार्वजनिक सेवामा सुधार तथा प्रगतिशील सामाजिक कानून बनाउने कार्यक्रम पनि लागू गर्‍यो। सान्डिनिस्टा सरकार सीआईएको योजनबद्ध डर, धम्की, हत्या र तोडफोड अभियानबाट पनि ११ वर्षसम्म बच्यो। सान्डिनिस्टाको विरोधमा गठित दक्षिणपन्थी समूह कोन्ट्रालाई उत्तर अमेरिकी सरकारले हतियार र प्रशिक्षणको सहायता दिन्थ्यो। संयुक्त राज्य अमेरिकाले निकारागुआमा दक्षिणपन्थी समूहलाई गोप्य  रूपमा आर्थिक सहयोग पनि गर्दथ्यो र कर लाग्ने गरी खुला सहयोग गर्दथ्यो।  यस क्रममा निकारागुआमा तीस हजारभन्दा बढीको ज्यान गयो र सन् १९९० मा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरबाट निगरानी भएको संसदीय चुनावपछि उसले शान्तिपूर्ण ढंगले उदार विपक्षलाई सत्ता सुम्पिएको थियो।^८

२४ मार्च १९८० मा सन–साल्भाडोरमा आर्कबिशप ओस्कार रोमेरोको हत्या भयो। उनी सामाजिक र आर्थिक सुधारको वकालत गरिरहेका जुंटा विद्रोहीहरूको विवादास्पद आलोचक थिए। रोमरेले जुंटा विद्रोहीलाई नरसंहार र यातनाको दोष लगाएका थिए। त्यसपछि रोमरोको समर्थनमा भएको र्‍याली हिंसात्मक बन्यो र पुलिसहरूले गोली चलाए। यही नै १२ वर्षसम्म एल साल्भाडोरमा गृहयुद्धको कारण थियो। यसमा उत्तर अमेरिकाद्वारा समर्थित सेनाले संघका अधिकारी, पादरी, शिक्षाविद र अन्य वामपन्थीहरूलाई निशाना बनाए र हजारौं मानिस मारिए। सन् १९९२ मा दुवै समूहको बीचमा एउटा शान्ति सम्झौता भयो र गृहयुद्धको अन्त्य भयो।

सन् १९७० को दशकको अन्तबाट पेरू कम्युनिष्ट पार्टी ‘साइनिङ पाथ’ ले जनयुद्ध मार्फत् सत्ता कब्जा गरी कम्युनिष्ट व्यवस्था लागू गर्ने उद्देश्यले छापामार युद्ध संचालन गर्‍यो। यसको नेतृत्व पेरू कम्युनिष्ट पार्टीका अध्यक्ष गोञ्जालोले गरेका थिए। साइनिङ पाथले सन् १९९० सम्म आउँदा आफ्ना कार्वाहीहरू तीव्र बनाउँदै व्यापक संगठन निर्माण गरी सत्ता कब्जाको निकट पुगेको थियो। तर सन् १९९२ मा  गोञ्जालोको गिरफ्तारीसँग यो असफलतातिर गयो र सन् २००० पछि अन्य प्रभावकारी नेताहरूको समेत गिरफ्तारी भएपछि यो पूर्णतः असफल नै भयो।

सन् १९९१ मा सोभियत संघको विघटनपछि ल्याटिन अमेरिकी मार्क्सवादी वामपन्थमा पनि गम्भीर प्रभाव पर्‍यो। सोभियत संघको पतनपछि क्युवा सरकारले आर्थिक लचिलोपन अपनाउने नीति लियो। यसपछि यहाँ निजी उद्यमीहरूको लागि सीमित स्थान प्रदान गर्नुको साथै युरोपियन सामाजिक जनवादसँग सम्बन्ध विकास गरियो । २०औं शताब्दीको अन्त र २१औं शताब्दीको शुरूवातमा ल्याटिन अमेरिकाका अन्य भागमा आर्थिक संकटले मार्क्सवादी वामपन्थको सामाजिक आधारको रूपरेखा बदलिदियो । यसपछि अधिकांश ग्रामीण गरीबहरू विस्थापित भए भने शहरी श्रमिक वर्गहरू पनि गरीब भए र मध्यम वर्ग कमजोर बने। त्यही बेला जनता, सूचनासंचार, पूँजी र वस्तुहरूको अन्तर्राष्ट्रिय आन्दोलन एवम् द्विपक्षीय  तथा बहुपक्षीय व्यापार सम्झौताका वार्ताहरूले वामपन्थीहरूको एक नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय स्थितिमा ध्यान केन्द्रित भयो।

१ जनवरी १९९४ मा कथित उत्तर अमेरिकी स्वतन्त्र व्यापार लागू भएपछि ‘एजेरिक्टो जापाटिस्टा लिबिरेसन आर्मी’ (EZLN) ले दक्षिण मेक्सिन राज्य चियापासका चार नगरपालिकाहरूमा कब्जा गरे। त्यसपछि राजनीतिक थिएटर, मास मिडिया र इन्टरनेटको रचनात्मक प्रयोग गरेर संसारमा प्रभाव जमाए। लगभग ११ वर्ष अगाडि स्थापित जापाटिस्टा मुक्ति सेनाका संस्थापकहरूले दीर्घकालीन जनयुद्धको माओवादी रणनीतिलाई अपनाएका थिए र  चियापास हाइल्याण्डका समुदायसँग सम्बन्ध स्थापित गरे र स्थानीय भाषा पनि सिके। तर स्वदेशी सामाजिक आधार र प्रारम्भिक माओवादी रणनीतिमा ध्यान केन्द्रित  पेरूको साइनिङ पाथको विपरीत जापाटिस्टा मुक्ति सेनाले क्रान्तिकारी संगठनको मार्क्सवादी योजनालाई त्याग्यो र जनवादी निर्णय लिने प्रक्रियालाई अपनायो, त्यसपछि स्वदेशी समुदायलाई नेतृत्व सुम्पियो। यो विद्रोहको आधार चियापासका गरीब किसानहरूको थियो तर यसको सम्पूर्ण देशमा समर्थन र सहानुभूति थियो।^९

२१औं शताब्दीको शुरूवातसम्ममा ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थी आन्दोलनले गरीबी, असमानता र विदेशी प्रभुत्वको विरूद्धमा राजनीतिक संघर्षको आन्दोलन शुरू गरिसकेको थियो। ल्याटिन अमेरिकाको सन् १९९७ मा  इक्वेडरमा श्रमिक र किसानहरूको ठूलो विद्रोह भयो, जसले जमिल महुआदको सरकारलाई पल्टायो। सन् १९९९-२००० मा बोलिभियाको कोचाबम्बामा भएको जलयुद्धमा मजदूर र किसानहरूको भिडले स्थानीय विद्रोहको माध्यमबाट पानीको निजीकरणको प्रयासलाई चुनौति दियो । सन् २००१ को अन्तमा अर्जेन्टिनामा अर्जेन्टिनाजो विद्रोह भयो। यसमा आर्थिक संकट र बैंकको भागदौडबाट प्रेरित भएर जनता सडकमा उत्रिए र खराब व्यवस्थाको विरोध गरे ।  सन् २००२ मा पेरूको अरेक्किपामा भएको एक विशाल आम हड्तालले बिजुलीको निजीकरणलाई अन्त्य गरिदियो।  पछि फेरि बोलिभियामा सन् २००३ र २००५ मा ग्यास युद्धमा जनताको विद्रोह भयो। यी विद्रोह वास्तवमा ग्यासको राष्ट्रियकरणको मागलाई लिएर भएका थिए। सन् २००६ मा ओक्साका कम्युन र मेक्सिकोमा चुनावी धोकाको विरूद्धमा जनआन्दोलन भयो ।^१०

Advertisement

२०औं शताब्दीको उत्तरार्धमा वामपन्थी एजेण्डासँगै सत्तामा आउने पहिलो ल्याटिन अमेरिकी नेताहरूमध्येमा भेनेजुएलाका ह्यूगो चाभेज थिए । सन् १९९२ मा लेफ्टिनेन्ट चाभेजले सत्ता कब्जाको एक असफल सैन्य विद्रोह गरेर जनतामा आफ्नो प्रभाव देखाइसकेका थिए। यसबाट उनी जननायकमा परिणत भए।  विद्रोहपछि उनलाई जेल हालिएको थियो तर  सन् १९९४ मा नयाँ राष्ट्रपतिले उनलाई रिहा गरे र आम माफी दिए। त्यसपछि उनी चुनावी मार्गबाट सत्तामा पुग्नको लागि जनतामा गए।  सन् १९९८ मा भएको चुनावमा उनले ५६ प्रतिशत मत प्राप्त गरी राष्ट्रपति भए। चाभेजले आफ्नो ल्याटिन समाजवादको प्रेरणाको लागि दक्षिण अमेरिकी स्वतन्त्रताका पिता मानिने सिमोन बोलिभारतिर दृष्टि दिए।  चाभेजले स्वयंलाई बोलिभारियन क्रान्तिको अनुयायी घोषित गरेका थिए र पछि ल्याटिन अमेरिकाका अन्य वामपन्थी नेताहरूले पनि यो विचारधारालाई स्वयं सम्बन्धित गरे ।^११ ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थीहरूको लागि निर्णायक मोड भेनेजुएलामा चाभेजको विजय थियो। उनी सन् १९९८ देखि मृत्यु नहुन्जेलसम्म राष्ट्रपति पदमा रहेर वामपन्थी एजेण्डामा भेनेजुएलाको विकासमा सरिक भए। चाभेजले शुरूमै देशको नाम ‘बोलिभारियाली गणतन्त्र भेनेजुयला’ राखे। उनले राष्ट्रपतिको कार्यकाल ६ वर्ष र २ अवधि बनाए; दुई सदनलाई एउटै बनाए र त्यो पनि जनमतसंग्रहबाट बनाउने व्यवस्था गरे। र, स्थानीय सत्तालाई पनि प्रभावशाली बनाउने निर्णय गरे। उनले जनताका सम्पूर्ण आधारभूत आवश्यकतालाई प्राथमिकताका आधारमा पूरा गर्ने नीति बनाए।  भ्राष्टाचार समाप्त गर्ने र देशको राष्ट्रिय सम्पत्ति विशेषगरी तेलको उपयोग गरी बहुमत गरीब जनतालाई लाभ पुर्‍याउनको लागि सामाजिक कार्यक्रम चलाउन एक प्रगतिशील कार्यक्रम संचालन गरे।  नयाँ संविधान अनुसार बोलिभार योजना अन्तर्गत विभिन्न जनप्रिय कार्यक्रमहरू लागू गराए। स्कूलमा निशुल्क शिक्षासँगै दिउँसोको खानाको व्यवस्था गराए। जमिन अधिकतम् २५० हेक्टरभन्दा बढी कसैले राख्न नपाउने व्यवस्था बनाए।  केही विदेशी कम्पनी र बैंकहरूलाई राष्ट्रियकरण गरे र त्यसबाट प्राप्त धन स्वास्थ्य र शिक्षामा लगानी गरे, खाद्यान्नको मूल्यमा कमी ल्याए। सामुदायिक परिषद र सहकारी समाज खडा गरे।  चाभेज कट्टर साम्राज्यवादी विरोधी वामपन्थी नेता थिए। चाभेज र जनताको बीचमा एक गतिशिल सम्बन्ध विकसित भएको थियो; प्रत्येकले एक-अर्कोलाई अगाडि बढाउनको लागि प्रेरित गरेका थिए। त्यसकारण साम्राज्यवादीहरूले उनलाई असफल बनाउन धेरै ठूलो योजनासहित लागिरहे तर सफल हुन सकेनन्। चाभेज सन् २००२ मा दोस्रो पटक, सन् २००६ मा तेस्रो पटक र सन् २०१२ मा चौथो पटक राष्ट्रपति पदमा निर्वाचित भए। सन् २०१३ को  मार्च ५ मा क्यान्सरको कारण उनको निधन भयो।

चाभेजको नेतृत्वमा २१औं शताब्दीको समाजवादको स्थापनामा नवउदारवादको उन्मूलन र भियतनाम, चीन, क्युवा, आदि जस्ता अन्य समाजवादी राज्यमा बढ्दो जनवादीकरणको प्रक्रिया र अनुभवहरूको पनि प्रभाव परेको थियो। सन् २००४ बाट चाभेजले क्रान्तिको साम्राज्यवादविरोधी चरित्रको घोषणा गरेका हुन्। चाभेजले जनवरी २००५ मा भएको वर्ल्ड सोशल फोरममा के भनेका थिए भने भेनेजुएलाले समाजवादमा सुधार गर्नेछ तर यो २०औं शताब्दीको समाजवादभन्दा फरक हुनेछ। सन् २००६ मा चाभेजले के भनेका थिए भने २१औं शताब्दीको समाजवाद एकता, बन्धुत्व, न्याय, प्रेम, स्वतन्त्रता र समानतामा आधारित हुन्छ। यसको साथै समाजवादको यो रूपको कुनै पूर्व-परिभाषा हुँदैन र यसको हरेक दिन पुनर्निर्माण गरिंदै लगिन्छ।^१२ आफ्नो नयाँ विचारधारालाई प्रचारित गरेपछि चाभेजलाई मिडिया र विदेशी नेताहरूले ल्याटिन अमेरिकामा एक नयाँ राजनीतिक परिघटनाको रूप मानेर प्रचार-प्रसार गरे। सामाजिक समानता र गरीबी उन्मूलनको उद्देश्यसँगै यो विचारधारालाई ‘बोलिभियाको मुभमेन्ट फर सोसलिज्म’, ‘इक्वेडरको पीपीआइएस एलाइन्स’ र ‘निकारागुआको सान्डिनिस्टा नेशनल लिबरेशन फ्रन्ट’ को बलियो समर्थन प्राप्त भयो। यो विचारले गरीबीबाट बच्ने एकमात्र तरीका समाजवादमा संलग्न हुनु हो भन्ने कुरा सुनिश्चित गरिदियो। इक्वेडरका राष्ट्रपति राफेल कोर्रेयाले जोड दिएर के कुरा स्पष्ट पारे भने २१औं शताब्दीमा परम्परागत समाजवादलाई स्वीकार गर्न सकिंदैन।^१३ सामान्यतः २१औं शताब्दीको समाजवादले पूँजीवादको विरोध, बुर्जुवा राजनीतिक उत्पीडन र आर्थिक शोषणको विरोध गर्दै एक समतापूर्ण र वर्गविहीन समाजवादको आदर्श कायम गर्न मार्क्सवादी सिद्धान्तलाई कायम राख्दछ। यो विचारधाराका अनुयायीले उत्पादनको जनवादीकरण र उत्पादनका साधनको राष्ट्रियकरणको वकालत गर्दछन् ।

क्युवाका राष्ट्रपति फिडेल क्यास्त्रो शुरूवातदेखि उनले सत्ता सम्हालुनजेलसम्म ल्याटिन अमेरिकाको एउटा पुस्ताको लागि प्रेरणा थिए। क्यास्त्रोको साम्राज्यवाद-विरोधी र समाजवादी एजेण्डाप्रति उनीहरू प्रोत्साहित थिए। क्यास्त्रोले धेरै नेतासँग गठबन्धन र मित्रता कायम गरे। उनले भेनेजुएलामा ह्यूगो चाभेज, ब्राजिलमा लुला, बोलिभियामा इभो मोरालेस र इक्वेडरमा कोर्रेयासँग मित्रता कायम गरे। सन् २००५ सम्म आइपुग्दा ल्याटिन अमेरिकामा अधिकांश व्यक्तिहरू वामपन्थी विचारबाट प्रभावित थिए। कम्युनिष्ट सरकार क्युवा तथा भेनेजुएला र निकारागुआका वामपन्थी सरकारले स्पष्ट रूपमा साम्राज्यवाद विरोधी नीति अपनाएका थिए। क्युवामा विगत ६ दशकदेखि नै कम्युनिष्ट पार्टी आफ्नो लोकप्रियता कायम राख्दै सत्तामा रहेको छ। भेनेजुएला (The United Socialist Party of Venezuela – PSUV) र निकारागुआका वामपन्थी सरकार पनि डेढ दशकभन्दा बढी समयदेखि सत्तामा छन्। बोलिभियालाई पनि यिनीहरूसँगै राख्न सकिन्छ, जहाँ मुभमेन्ट फर सोशलिज्म पार्टीको लोकप्रियता रहेको छ। यो पार्टीको क्युवा, भेनेजुयला र निकारागुआसँग प्रगाढ सम्बन्ध रहेको छ। यी चारै देशका सरकारले अर्थव्यवस्थामा सरकारको प्रमुख भूमिका, राष्ट्रियकरण र सार्वजनिक क्षेत्रलाई प्राथमिकता र जनकल्याणमा बजेटको हिस्सा खर्च गर्ने कुरालाई आफ्नो नीति अपनाएको देखिन्छ।

Advertisement

 सन् २००० को दशकको मध्यसम्ममा ल्याटिन अमेरिकामा उदार समाजवादको रूपमा गुलाबी ज्वार भनिने विचारको उदय भयो । विशेषगरी भेनेजुएला, बोलिभिया, इक्वेडर, उरूग्वे, आदि देशमा संसदीय मार्गबाट वामपन्थी सकारको स्थापनालाई गुलावी ज्वार भनिएको छ। गुलावी अथवा हल्का रातो रंग यसको संसदीय चरित्रको कारण भनिएको हो। यसले मुख्यगरी साम्राज्यवादको विरोध गर्दछ, कल्याणकारी नीतिलाई लागू गर्दछ र लोकप्रिय जनवादी संस्थाको स्थापना गर्दछ। सामान्यतः गुलाबी ज्वारको ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थी सिद्धान्तले नवउदारवादी आधिपत्यबाट अलग हुने र बजार अर्थव्यवस्थालाई अपनाउने प्रयास गर्दछ। यसले सामाजिक मुद्दालाई संबोधन गर्दछ, कैयौं आर्थिक क्षेत्रहरूलाई राष्ट्रियकरण गर्दछ, भ्रष्टाचार विरोधी कार्यक्रमहरूलाई बढावा दिन्छ, समानता तथा जनवादसँग सम्बन्धित गरीबी निवारण, निरक्षरता उन्मूलन, बेरोजगारी समस्याको हल, सार्वजनिक सेवाहरूमा सुधार जस्ता  सामाजिक कार्यक्रमहरूलाई लागू गर्दछ। यो वामपन्थी विचारले शान्ति, राष्ट्रिय स्वतन्त्रता र सामाजिक सम्वृद्धिको लागि एक नयाँ विश्व-व्यवस्था बनाउने आकांक्षा राख्दै क्षेत्र र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको एकीकरण तथा जनवादीकरणको वकालत गर्नमा स्वतन्त्र रूपले मुख्य भूमिका निर्वाह गर्दछ। यो विचार ल्याटिन अमेरिकी मुलुक चिली, होण्डुरस, पेरू, बोलिभिया, ब्राजिल, इक्वेडर, भेनेजुएला, आदिमा वामपन्थी सरकारको विजयसँगै विस्तार हुँदै गयो। यो विचार अनुसार नै पूरै महाद्वीपमा वामपन्थी नेताहरूको उदय भयो, जसमा बोलिभियामा इभो मोरालेश, ब्राजिलमा लुला, चिलीमा मिशेल बाचलेट, इक्वेडरमा राफेल कोर्रेया, भेनेजुएलामा ह्यूगो चाभेज, आदि थिए।  यस विचार अनुसार आर्थिक सुधार हासिल गर्नको लागि सरकारी नियमहरूलाई लागू गरी राष्ट्रिय र क्षेत्रीय पूँजीपति वर्गलाई प्रोत्साहित गरिन्छ। यो वामपन्थी विचार अनुसार ल्याटिन अमेरिकी सरकारले युरोपीय देश समान पूँजीवादी आर्थिक मोडेलको दृष्टि अपनाउँदछन्, जसमा अधिकतम् लाभसहित विश्वव्यापी बजारमा प्रतिस्पर्धात्मकतालाई बढाउनको लागि मजदूरहरूको बीचमा प्रतिस्पर्धाको जोडदार वकालत गरिन्छ । यस अनुसार वामपन्थी सकारले आर्थिक संकट निवारणका लागि सामाजिक कार्यक्रम बनाउँदछ।^१४  

ल्याटिन अमेरिकाको २१औं शताब्दीको समाजवादको सैद्धान्तिक संरचनामा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउने अर्को सिद्धान्त बोलिभारियनवाद नै हो। सिमोन बोलिभारले ल्याटिन अमेरिकाको स्तवन्त्रताको लागि संघर्षको नेतृत्व गर्दा नै बोलिभारियनवादी सिद्धान्तको कल्पना गरेका थिए। यसले राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, जनताको आत्मनिर्णयको अधिकार, सामाजिक समानता, शिक्षित जनसंख्या, भ्रष्टाचार विरोध, साम्राज्यवादको विरोध र ल्याटिन अमेरिकी एकता गरी सात मुख्य सिद्धान्तलाई पालना गर्दछ। चाभेजले २१औं शताब्दीको समाजवाद निर्माणको लागि बोलिभारका विचारहरूको अध्ययन गरी तिनीहरूलाई लागू गर्ने काम गरे र त्यसलाई उनले बोलिभारियन क्रान्ति भने।

भेनेजुएलामा चाभेजको विजयपछि ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थीहरूको विजयको लहर नै चल्यो। सन् २००० मा चिलीमा रिकार्डो लागोस, सन् २००२ मा ब्राजिलका लूला डी सिल्भा, सन् २००३ मा अर्जेन्टिनामा नेस्टर किर्चनर र सन् २००४ मा उरूग्वेमा भास्क्वेजसँगै पनामामा टोरिजोसको नेतृत्वसहित ठूलो संख्यामा वामपन्थीहरू सत्तामा आए। सन् २००५ मा बोलिभियामा इभो मोरालेस आदिवासी जनसंख्याबाट आउने पहिलो वामपन्थी राष्ट्रपति बने। यसरी नै सन् २००५ मा उरूग्वेमा, सन् २००६ मा चिलीमा, सन् २००७ मा इक्वेडरमा र सन् २००८ मा पाराग्वेमा वामपन्थीहरूले चुनाव जिते।

सन् २००२ मा ब्राजिलको राष्ट्रपतिमा एक प्रतिष्ठित वामपन्थी नेता लुला डि सिल्भा निर्वाचित भए। उनी वर्कर्स पार्टीका नेता हुन्। यो पार्टी संगठन तानाशाहीको विरूद्ध क्रान्तिकारी संघर्षमा मजदूर वर्गको राजनीतिक अभिव्यक्तिको रूपमा निर्माण भएको थियो। यो चुनावले श्रमिक जनता, भूमिहीन किसान र आम रूपमा शहरी तथा ग्रामीण गरीबहरूको मूलभूत परिवर्तनको इच्छालाई प्रतिबिम्बित गरेको थियो। यद्यपि लूलाको सरकार शुरूदेखि नै राष्ट्रिय एकता र वर्गसहयोगमा आधारित थियो ।   सन् २००६ मा भएको अर्को निर्वाचनमा पनि उनी पुनः चुनिए। उनले ब्राजिलमा प्रमुख सामाजिक सुधार गर्नुका साथै देशलाई आर्थिक महाशक्तिको रूपमा विकास गर्ने काम गरे। उनले देशका लाखौं जनतालाई गरीबीबाट बाहिर निकाल्न धेरै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले।^१५

अक्टुबर २००४ मा उरूग्वेमा समाजवादी पार्टीका एक नेता तबरे भाजक्वेज वामपन्थी पार्टीबाट देशको पहिलो राष्ट्रपति बने। उनले आफ्नो पहिलो कार्यमा त्यहाँको अत्याधिक गरीबीलाई कम गर्नको लागि १०० मिलियन प्रतिवर्षको परियोजनाको घोषणा गरे।^१६

सन् २००५ मा नै बोलिभियामा वामपन्थी नेता इभो मोरालेस राष्ट्रपति चुनिए। उनी स्वदेशी अधिकारका समर्थक र अमेरिकी साम्राज्यवादको प्रमुख विरोधी थिए। उनी पहिलेदेखि नै पर्यावरण एक्टिभिज्मको कारण लोकप्रिय भइसकेका थिए।  उनले बोलिभियामा व्यापक भूमि सुधार गरे, जसबाट गरीब किसानलाई मद्दत मिल्यो । उनले ग्यास र ऊर्जालाई राष्ट्रियकरण गरे। देशको ग्यास भण्डारलाई समान रूपमा वितरण गर्ने काम गरे। 

सन् २००६ मा चिलीको राष्ट्रपतिको रूपमा मिशेल बाचलेट निर्वाचित भइन्। उनी त्यहाँको पहिलो महिला राष्ट्रपति थिइन्। उनी वामपन्थी सामाजिक-जनवादी थिइन्। उनका पिता जनरल अल्बर्टो बाचलेटले अलेन्देको नेतृत्वमा काम गरेका थिए। उनलाई तानाशाहा पिनोशेले अत्याधिक यातना दिएको थियो र उनको मृत्यु भएको थियो।

सन् २००६ मा नै राफेल कोर्रेया इक्वेडरको राष्ट्रपति चुनिए। पछि उनी दोस्रो कार्यकालको लागि पनि राष्ट्रपति भएका थिए। उनी एक अर्थशास्त्री हुन्।  उनले आफ्नो देशको आर्थिक समस्यालाई हटाउनको लागि अन्तराष्ट्रिय मुद्रा कोषको विरोध गरे। उनले आइएमएफको योजनालाई फिर्ता लिएर पानी, तेल तथा ग्यास जस्ता राष्ट्रिय स्रोतसाधनहरूको निजीकरणलाई समाप्त गरे।

यसरी सन् २००० को दशकमा ल्याटिन अमेरिकामा व्यापक रूपमा वामपन्थी शक्तिहरूको उदय भए पनि साम्राज्यवादी शक्ति विशेषगरी अमेरिकी साम्राज्यवादको सैन्य हस्तक्षेपको कारण धेरै वामपन्थी दलहरूले दक्षिणपन्थीहरूको हातमा शक्ति गुमाए। यसमा होण्डुरस (२००९), पाराग्वे (२०१२), आदि थिए। ल्याटिन अमेरिकाको राजनीतिक परिदृश्यमा वामपन्थी सफलता विश्वव्यापी वामपन्थी आन्दोलनको प्रगतिको लागि महत्त्वपूर्ण सावित भयो। ल्याटिन अमेरिकी वापन्थीहरूले आफ्नो राष्ट्रिय स्वतन्त्रताको रक्षा गर्ने, साम्राज्यवादी देशहरूको हस्तक्षेप र उत्पीडनको विरोध गर्ने उद्देश्यले शुद्ध वामपन्थी विचारधराको लक्ष्य राखे। यी उद्देश्यसहित ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थीहरूले गम्भीर सामाजिक सुधारमा ध्यान दिए। यसको साथै ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थी विचारधाराको संयोजनबाट अरू धेरै गठबन्धन बनाइयो, जसमा ‘बोलिभारियन एलाइन्स फर द पिपुल्स अफ आवर अमेरिका – पिपुल्स ट्रेड ट्रिटी’ (ALBA-TCP-2004), ‘यूनियन अफ साउथ अमेरिकन नेसन्स’ (UNASUR-2008),  ‘कम्युनिटी अफ ल्याटिन अमेरिकन एण्ड क्यारेबियाई स्टेट्स’ (CELAC-2011) हुन्। यिनीहरूको उद्देश्य क्षेत्रीय व्यापार र राजनीतिक एकीकरणलाई बढाउनु थियो। यी संगठनहरूको निर्माणपछि अमेरिकी साम्राज्यवादको हस्तक्षेप बढेको थियो र उसले सदस्य देशको सरकार पल्टाउनमा तथा क्षेत्रीय ब्लकलाई विभाजित गर्नमा भूमिका खेल्यो र वामपन्थी सरकारलाई कमजोर बनाउन हरेक प्रयास गरिरह्यो।

२१औं शताब्दीमा विश्वव्यापी रूपमा वामपन्थी आन्दोलन संकटबाट गुज्रिरहेको अवस्थामा ल्याटिन अमेरिकाले वामपन्थी आन्दोलनमा आफनो विश्वास र समर्थन राख्यो। नवउदारवादी आर्थिक मोडेलको असफलताले ल्याटिन अमेरिकी समाजमा गरीबी, बेरोजगारी र असमानतालाई बढावा दिएको बेलामा वामपन्थी पार्टीहरूले आफ्ना जनवाद, समानता र सामाजिक सुधारका मुद्दाहरूलाई अगाडि बढाए। त्यसैगरी उल्लंघन र सशस्त्र संघर्षको बदला वामपन्थी दलहरूले जनताबाट समर्थन जुटाउने र आकर्षक राजनीतिक प्लेटफर्मसँगै संसदीय सत्ताको लागि प्रतिस्पर्धा गर्ने कुरामा जोड दिए। त्यसरी नै वामपन्थी दलहरूले वामपन्थीहरूसँग मात्र गठबन्धन गरेनन्, बरू अन्य शक्तिहरूको बीचमा पनि गठबन्धन गरे, यसबाट वामपन्थी आन्दोलनलाई धरातलीय स्तरबाट पनि समर्थन प्राप्त भयो।

ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थीहरूले चुनावी अभियानको क्रममा संकट समाधानार्थ धेरै प्रस्ताव गरे र सत्ता सम्हाल्ने वित्तिकै तुरून्तै उनीहरूले त्यसलाई कार्यान्वयन गरे। यस अनुसार उनीहरूले भ्रष्टाचारको विरोध, भूमिसुधार, गरीबी उन्मूलन, स्वास्थ्य र शिक्षामा सुधार, सामुदायिक संस्कृतिलाई बढावा दिने र श्रम अधिकारको रक्षा गर्नको लागि संविधानको संशोधन गर्ने काम गरे। सन् २००२ देखि २००६ को ब्राजिलको राष्ट्रपतीय कार्यकालमा लुलाले सरकारी भ्रष्टाचारलाई नियन्त्रण गर्ने, एक स्थायी अर्थव्यवस्था कायम राख्ने, प्राकृतिक पर्यावरणको रक्षा गर्ने र महत्त्वपूर्ण सामाजिक मुद्दालाई हल गर्ने प्रयास गरे। आफ्नो सुस्थापित विचारधाराको अतिरिक्त ल्याटिन अमेरिकी देशका वामपन्थी सरकारहरूले चीन, भियतनाम, क्युवा, आदि समाजवादी देशहरूका सुधारबाट पनि सिके। भेनेजुएलामा राष्ट्रपति चाभेजले राष्ट्रिय मामिलाको निर्णय लिने प्रक्रियामा सबै जनताको सहभागितालाई प्रोत्साहित गरे, जसलाई उनले एक समान एकता र जनवादी समाजको मुख्य कारक माने। यस अनुसार उनले संस्थानहरूमा संशोधन लागू गरे, नयाँ संविधानमा जनमतसंग्रह गराए, जनवादका मागहरूलाई पूरा गर्नमा सक्षम एक संवैधानिक महाधिवेशनको निर्माण गरे, धेरै गरीबहरूको हितको लागि सम्पत्ति कानून बनाए र तेल उद्योगको राष्ट्रियकरण गरे। उनले सामाजिक सुधारलाई बढावा दिन तेल उद्योगका हितहरूको पनि उपयोग गरे। यी उन्नत र जनवादी तरीकाहरूलाई लागू गरेर भेनेजुएलाले एक दशकको अवधिमा गरीबी घटायो; सामाजिक, शैक्षणिक र चिकित्सा सेवामा धेरै विकास भयो र धेरै सामाजिक कार्यमा भाग लिन सक्षम भयो ।

जनताको हितमा आधारित अर्थव्यवस्थाको विकासलाई प्राथमिकता दिने वामपन्थी नीति लागू गरी ल्याटिन अमेरिकाका अन्य देशहरू अर्जेन्टिना, उरूग्वे, बोलिभिया, इक्वेडर, आदिले पनि उल्लेखनीय परिणाम प्राप्त गरे। यी सुधारहरूको कारणले ल्याटिन अमेरिका एक नयाँ युगतिर अगाडि बढ्यो। अर्थव्यवस्था विस्तारै राम्रो हुँदै गयो। राजनीतिक परिदृश्य स्थिर भयो र जनताको जीवनमा उल्लेखनीय सुधार हुँदै गयो। ल्याटिन अमेरिकाका वामपन्थी सरकारहरूले आपसी सहयोगको आफ्नो नीतिलाई तीव्र बनाए। ९ डिसेम्बर २००६ मा बोलिभियामा भएको ‘सीएसएन’ को शिखर सम्मेलनमा क्षेत्रीय स्थिरतालाई बलियो बनाउने उद्देश्यले आपसी वार्ता र सहयोगमा तीव्रता ल्याउन ल्याटिन अमेरिकी देशहरूले आफ्नो व्यक्तिगत रीरिवाजहरूलाई कायम राख्दै, विचारधारा र  राजनीतिक सिद्धान्तका मतभेदहरूको सम्मान गर्दै आफ्नो क्षेत्रलाई एकीकृत गर्ने निर्णय गरे। ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थी देशहरूले संयुक्त राज्य अमेरिकाको दमनकारी नीतिको निरन्तर विरोध गर्दछन्। वामपन्थी सरकारले गुटनिरपेक्ष आन्दोलन र समाजवादी देशसँग सम्बन्धलाई बढावा दिँदै क्युवासँग राजनीतिक सम्बन्ध स्थापित गरेका छन्। भेनेजुएला र बोलिभियाले एक रणनीतिक सम्बन्ध स्थापित गरी अर्थव्यवस्था, शिक्षा र स्वास्थ्यका मामिलाहरूमा क्युवासँग सहभागिता जनाए। वामपन्थी सरकारहरूले भियतनाम, चीन, रूस, आदि देशहरूसँग द्विपक्षीय र बहुपक्षीय सहयोग विस्तारै विकास गर्दै लगेका छन्। ल्याटिन अमेरिकाका वामपन्थी पार्टीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय मंच र सम्मेलनको स्थापनाको लागि कम्युनिष्ट पार्टी र अन्य सामाजिक शक्तिसहित संहयोग संगठन निर्माण गरेका छन्। साओ पाउलो फोरम यसको उल्लेखनीय उदाहरण हो। यसले १४० पार्टी र राजनीतिक संगठनहरूलाई आकर्षित गरेको छ भने मेक्सिको लेबर पार्टीद्वारा आयोजित ‘पार्टी र एक नयाँ समाज’ विषयक वार्षिक सम्मेलनमा लगभग ६० क्षेत्रीय कम्युनिष्ट, श्रमिक र वामपन्थी पार्टी सँगसँगै एशिया र युरोपका धेरै प्रमुख पार्टी सामेल भए।^१७

Advertisement

सन् २०१० को दशकको मध्यबाट भने दक्षिण अमेरिकामा वामपन्थी सरकार कमजोर बन्दै गए र दक्षिणपन्थी सरकारलाई साम्राज्यवादी शक्तिहरूले स्थापित गर्नमा सहायता प्रदान गरे। ब्राजिलका प्रसिद्ध वामपन्थी नेता लुलाले सन् २००२ देखि २०१० सम्म देशको नेतृत्व गरे। ह्यूगो चाभेज त शुरूदेखि आफ्नो मृत्यु नहुन्जेलसम्म सत्तामा थिए।  सन् २००० देखि २०१० सम्म ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थीहरूको समग्र रूपमा बर्चस्व रह्यो। केही हदसम्म २०१४-२०१५ सम्म पनि वामपन्थीहरूले सत्ता सम्हाले। यसमा मेक्सिको, कोलम्बिया र चिलीलाई छोडेर अरू सबै क्षेत्र सामेल थिए। यस अवधिमा वामपन्थी आन्दोनलले शक्तिशाली नेताहरूलाई एकजुट बनायो। यो कालको प्रतीकको रूपमा भेनेजुएलाका राष्ट्रपति ह्यूगो चाभेजलाई नै मानिन्छ। अन्य उल्लेखनीय वामपन्थी नेताहरूमा इक्वेडरका राफेल कोर्रेया, बोलिभियाका इभो मोरालेस, अर्जेन्टिनाका किर्चनेर्स र ब्राजिलका लूला डि सिल्भा थिए। उनीहरू वामपन्थी सत्ता सम्हाल्ने राजनेता बने। सन् २००० को दशकमा धेरै महत्वपूर्ण सफलताको बाबजुद पनि त्यसपछि वामपन्थी स्वर्णयुगमा कमजोरी पैदा हुँदै गयो। शुरूमा वस्तुको मूल्यमा गिरावट, सन् २०१३ पछि तेलको मूल्यमा गिरावटले वामपन्थी सरकारलाई असर पार्‍यो। यही बेला वामपन्थी सरकारमा श्रम उत्पादकता बढाउन, साना व्यवसाय विकसित गर्न, सम्पत्ति अधिकारको रक्षा गर्न, कानून प्रवर्तन प्रणालीमा सुधार गर्न, लगानीको माहौलको सृजना गर्न, संरचनात्मक राजनीतिक तथा आर्थिक सुधार गर्नमा कमी देखियो। शुरूदेखि नै अमेरीका लगायतका साम्राज्यवादीहरू वामपन्थी सरकारको विरूद्धमा लागिरहेका थिए। तत्कालिक परिस्थितिले साम्राज्यवादीहरूको सहारामा अल्पकालीन रूपमा दक्षिणपन्थीहरूले टाउको उठाउने वातावरण बन्यो। त्यसकारण सन् २०१० को दशकमा दक्षिणपन्थीहरू ल्याटिन अमेरिकी क्षेत्रमा चलमलाए, जसमा ब्राजिलमा बोल्सोनारो, मेक्सिकोमा पेना नीटो, अर्जेन्टिनामा मेक्री, आदि थिए। दक्षिणपन्थीहरूले अर्थतन्त्रलाई सरकारी हस्तक्षेपको साटो निजी क्षेत्रलाई बढावा दिने प्रयास गरे। तर दक्षिणपन्थी शक्ति धेरै समयसम्म टिक्न सकेनन्। दक्षिणपन्थी सरकारले ल्याटिन अमेरिकी समाजका प्रमुख सामाजिक मागहरूलाई संबोधन गर्न सकेनन्। यिनीहरूको समयमा ल्याटिन अमेरिकामा चरम गरीबी वृद्धि भयो।

जनताका शिक्षा, स्वास्थ्य, रोगगारी जस्ता आधारभूत आवश्यकता समेत पूरा हुन सकेनन् र आन्दोलन चर्किदै गयो।  पेरू, चिली, ब्राजिल, अर्जेन्टिना, मेक्सिको, कोलम्बिया, आदि जस्ता ल्याटिन अमेरिकी देशहरूमा दक्षिणपन्थी  सकारहरूले युगको संकट टार्न सकेनन्, महामारी जस्ता संकट समाधान गर्न सकेनन्। त्यसकारण पुनः वामपन्थी सरकारको उद्भवको माहौल बन्यो। साम्राज्यवादीहरूको सहायतामा दक्षिणपन्थीहरूले ब्राजिलका लूलालाई भ्रष्टाचारको बिल्कुल झुटा आरोपमा जेल पठाउने कामसमेत गरे। तर पछि सर्वोच्च अदालतले उनलाई सफाइ दियो। यी परिघटना वामपन्थी सरकार भएका ल्याटिन अमेरिकाका अरू देशमा पनि दोहोर्‍याइयो। यद्यपि भेनेजुएलाको सरकार भने यी सबै प्रभावबाट बच्यो। तर भेनेजुएलको सरकारले संयुक्त राज्य अमेरिका र उसका साथी देशहरूको कडा प्रतिबन्धको बीचबाट आफ्नो क्रियाशिलता अगाडि बढाउनुपर्‍यो। साम्राज्यवादीहरूले हरेक प्रकारका प्रतिबन्ध लगाएर भेनेजुएलालाई पूर्ण रूपमा असफल बनाउने हरप्रयत्न गरे। साम्राज्यवादीहरूको उद्देश्य के थियो भने प्रतिबन्धको कारण जनताको जीवनस्तर मुश्किल हुनेछ र जनता बेखुशी भएर वामपन्थीहरूको सरकारलाई पल्टाउनेछन्। क्युवा र भेनेजुएलालाई छोडेर ल्याटिन अमेरिकाका अन्य देशमा अल्लपकालीन रूपमा नै भए पनि साम्राज्यवादीहरूले सफलता प्राप्त गरे र उनीहरूको छत्रछायाँमा दक्षिणपन्थी सरकारहरू बने। तर वामपन्थी सरकार ढालेर बनेका दक्षिणपन्थी सरकारको नवउदारवादी नीतिले जनताका ती सामान्य सुरक्षा र अधिकारसमेत हरण गरे, जुन वामपन्थी सरकार हुँदा कायम भएका थिए। यसको साथै जनताले दक्षिणपन्थी सरकारबाट गरीबी, बेरोजगारी, असमानता, आदि मात्र प्राप्त गरे। यसकारण पुनः जनता वामपन्थी सरकारतिर फर्किए र सन् २०१८ बाट ल्याटिन अमेरिकामा व्यापक रूपमा वामपन्थी सकारहरूको विजय अभियान शुरू भयो। भेनेजुएलामा चाभेजका उत्तराधिकारी र एकीकृत भेनेजुएली समाजवादी पार्टी नेता निकोलस मादुरो  सन् २०१३ देखि नै सत्तामा छँदैथिए। २०२४ जुलाईमा भएको चुनावमा मादुरोले ५१ प्रतिशत मत ल्याएर राष्ट्रपतिमा पुनः विजय हासिल गरेका छन्। उनका प्रतिद्वन्दीलाई ४४ प्रतिशत मत प्राप्त भएको थियो।   

सन् २०१८ मा मेक्सिकको राष्ट्रपति चुनावमा वामपन्थी नेता एन्ड्रेस मेनुअल लोपेज ओब्रेडोरको जित भयो। उनी अमेरिकी साम्राज्यवादका आलोचक हुन्, उनी क्युवा र भेनेजुएलाको समर्थन गर्दछन् र निकारागुआप्रति पनि उदार दृष्टिकोण अपनाउँदछन् एवम् रूसप्रति नरम दृष्टिकोण अपनाउँदछन्। उनी तेल उद्योगमा लगानीलाई बढावा दिने नीति लिन्छन्। विद्युतलाई राष्ट्रियकरणको नीति अपनाउँदछन्। लोपेज ओब्रेडरले के भनेका छन् भने मेक्सिकोमा भ्रष्टाचार, नोकरशाही र अव्यवस्थाको कारणले समस्याहरू देखा परेका हुन्। उनले नवउदारवको विरूद्ध आवाज उठाए र राष्ट्रिय पूँजीवादको विकासको वकालत गरे। सत्तामा आएपछि उनले उच्च पदस्थ अधिकारीको तलव कटौती गरे र मितव्ययी दृष्टिकोणलाई लागू गरे। उनले समाजका सबभन्दा गरीब तब्काको लागि लक्षित सामाजिक कार्यक्रमहरूको एक विस्तृत श्रंखला लागू गरेका छन्।^१८

Advertisement

पनामामा ६ मई २०१९ मा भएको चुनावमा वामपन्थी नेता कोर्टिगोले राष्ट्रपति पदको चुनाव जिते। उनी ‘डेमोक्रेटिक रिभोल्यूसनरी पार्टी’ का नेता हुन् र उनले ३३ प्रतिशत मत प्राप्त गरे। प्रमुख विपक्षी दल दक्षिणपन्थी ‘डेमोक्रेटिक चेन्ज पार्टी’ का रोमुलो रोक्सले ३१ प्रतिशत मत पाएका थिए।^१९

अर्जेन्टिनामा सन् २०१९ मा भएको चुनावमा वामपन्थी नेता अल्वर्टो फर्नान्डेज राष्ट्रपतिमा विजयी भए। उनी ‘जस्टिसिस्ट पार्टी’ का अध्यक्ष हुन्। फर्नान्डेज ‘लेफ्टिस्ट फ्रन्ट अफ अल गठबन्धन’ बाट राष्ट्रपति भएका थिए। उनले एकजुट भएर देशलाई आर्थिक संकटबाट बाहिर निकाल्ने घोषणा गरेका थिए। उनले कुनै भेदभाव बिना अर्जेन्टिनालाई आफ्नो खुट्टामा उभ्याउने आव्हान गरेका थिए। यसको साथै उनले सामाजिक न्यायसँगै विकासको पथमा अगाडि बढ्नको लागि सम्पूर्णलाई आव्हान गरेका थिए। उनले उत्पादक अर्थव्यवस्था र निर्यात माथि जोड दिएका थिए। उनले संयुक्त राज्य अमेरिकासँग तटस्थ सम्बन्ध राख्छन् भने भेनेजुएला, क्युवा र निकारागुआलाई समर्थन गर्छन् तथा रूसप्रति उनले नरम नीति अपनाउँदछन्। उनी पर्यावरणीय मुद्दामा बढी ध्यान दिन्छन्।^२०

बोलिभियामा सन् २०२० को अक्टुवरमा भएको निर्वाचनमा समाजवादी आन्दोलनबाट स्थापित नेता लुई अल्वर्टो आर्क काताकोरा राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भए। उनी ‘वामपन्थी पार्टी मुभमेन्ट फर सोसलिज्म’ का एक नेता हुन्। उनले ५५.१ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेर राष्ट्रपति चुनावमा विजय हासिल गरेका हुन्। उनले चुनाव जितेपछि राजनीतिक अभियानको क्रममा गरिएका हरेक वाचाहरूलाई पूरा गर्ने प्रतिबद्धता जाहेर गरे। उनले शान्ति र एकतासँगै शासन गर्ने घोषणा गरे। उनले सन् २००६ देखि २०१९ सम्म शासन गरेको ‘मुभमेन्ट टुवार्ड्स सोसलिज्म’ को आर्थिक नीतिलाई जारी राख्ने पनि घोषणा गरे। उनी संयुक्त राज्य अमेरिकाका आलोचक हुन्। उनले क्युवा र भेनेजुएलाको समर्थन गर्दछन् र निकारागुआ र रूसप्रति नरम नीति लिन्छन्। उनले पर्यावरणीय मुद्दामा अपेक्षाकृत बढी ध्यान दिन्छन्। उनले स्वदेशी जनता र अफ्रिकी मूलका समुदायका समस्याप्रति मुख्य ध्यान दिन्छन्।^२१

२० डिसेम्बर २०२१ मा चिलीमा भएको चुनावमा ३५ वर्षीय युवा वामपन्थी नेता गेब्रियल बोरिकको विजय भयो। बोरिकले दक्षिणपन्थी नेता जोसे एन्टोनियो कास्टलाई १० प्रतिशत मतले पछाडि पारेर राष्ट्रपति भए। बोरिकको पक्षमा ५६ प्रतिशत मत आएको थियो। बोरिक सन् २०१८ मा बनेको ‘सोशल कन्भर्जेन्स पार्टी’ का नेता हुन्। यो पार्टीकी अध्यक्ष अलोन्ड्रा अरेलान्नो छिन्। यो पार्टीको उदय नै युवा-विद्यार्थी आन्दोलनबाट भएको हो। सन् २०१९ देखि २०२१ सम्म भएको चिलीको अक्टुवर आन्दोलनले यो पार्टीलाई जनताको बीचमा पुर्‍याएको थियो। सन् २०१९ को अक्टुवर २५ मा दसौं लाख मानिसहरू सान्टियागोमा जम्मा भएर दक्षिणपन्थी सरकारविरूद्ध जनप्रदर्शन गरेका थिए र यसलाई चिलीको इतिहासमै ठूलो जनप्रदर्शन मानिन्छ।  बोरिकको जितले ल्याटिन अमेरिकी वामपन्थी राजनीतिमा धेरै ठूलो महत्त्व राख्दछ। चिलीको चुनावी परिणामले विशेषगरी ल्याटिन अमेरिकामा दक्षिणपन्थीहरूको उभार अस्थायी हो भन्ने कुरा प्रमाणित गरिदियो। बोरिक अन्य वामपन्थी नेताहरू भेनेजुयलाका दिवंगत चाभेज, ब्राजिलका लूला, बोलिभियाका मोरालेस, इक्वेडरका राफेल कोर्रेया र मेक्सिकोका ओब्रेडरको स्थानमा सामेल भए। गेब्रियलले चुनावी अभियानमा चिली नव-उदारवादको जन्मस्थल बनेको थियो, अब यही नै त्यसको चिहान बन्नेछ भनेका थिए। बोरिक चिलीमा निशुल्क तथा उच्च गुणस्तरीय शिक्षाको पक्षमा वकालत गरेर राजनीतिमा उदाएका हुन्। उनी चिलीको वामपन्थी गठबन्धनको नेतृत्व गरेर राष्ट्रपति भएका हुन्।^२२

सन् २०२१ को जुलाईमा पेरूमा पहिलो पटक पेड्रो कास्तियो वामपन्थी राष्ट्रपतिको रूपमा चुनिए। कास्तियो शिक्षक थिए र शिक्षक संघमा काम गर्दै उनले राजनीतिमा प्रवेश गरे। उनी चुनाव लड्दै गर्दा नै उनको सादा जीवनको धेरै चर्चा भएको थियो। उनले केइको फुजीमोरीलाई हराउँदै ५०.१३ प्रतिशत मत प्राप्त गरे भने फुजिमोरीले ४९.८७ प्रतिशत मत प्राप्त गरिन्। कास्तियो ‘फ्रि पेरू पार्टीका’ एक नेता हुन् र यो पार्टी पेरूको मार्क्सवादी वामपन्थी पार्टी हो। यसको स्थापना सन् २००८ मा ‘फ्रि पेरू पोलिटिकल रिजनल मुभमेन्ट’ को नामबाट भएको थियो र यो सन् २०१२ मा राजनीतिक दलमा परिवर्तित भयो। सन् २०१६ मा यो पार्टीको वैधानिक रूपमा दर्ता भएको थियो। पेरूमा ‘कर्पोरेट सेक्टर’ र धनी तब्काहरूले चुनावमा कास्तियोलाई हराउनका लागि आफ्नो सम्पूर्ण शक्ति लगाएका थिए। तर गाउँ र गरीब इलाकाकाबाट उनलाई पूर्णतः समर्थन मिल्यो। यद्यपि उनी एकदमै कम मतान्तरले विजयी भए। त्यसकारण उनको शासनकाल पूर्णतः चुनौतिपूर्ण नै रहने देखिन्छ।^२३

सन् २०२१ मा नै होण्डुसरमा वामपन्थी नेतृ जियोमारा कास्त्रो राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भइन्। उनले होण्डुरसमा १२ वर्षसम्म सत्तासीन नास्री अस्फुरालाई पराजित गरेकी हुन्। उनी ‘लिवर्टी एण्ड रिफाउण्डेसन पार्टी’ की एक नेतृ हुन्। यो पार्टी सन् २०११ मा स्थापित वामपन्थी पार्टी हो। कास्त्रोले चुनावी अभियानमा जनतान्त्रिक समाजवादको प्रवर्धन गर्ने र नयाँ संविधान बनाउने कुरा बताएकी थिइन्। कास्त्रोले चुनावमा ५३ प्रतिशत मत पाएर निर्वाचित भइन्।^२४

Advertisement

सन् २०२२ मा कोलम्बियामा भएको चुनावमा वामपन्थी नेता गुस्ताभो पेट्रोले जिते। पेट्रो कोलम्बियाका राष्ट्रपति पदको चुनाव जित्ने पहिलो वामपन्थी नेता हुन्। उनले ५०.४ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेका थिए भने उनका प्रतिद्वन्द्वी कन्स्ट्रक्शन मेग्नेट रोडोल्फो हर्नांडेजले ४७.३ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेका थिए। उनले महत्त्वपूर्ण सामाजिक र आर्थिक परिवर्तनको वाचा गरे। उनले एकताको आव्हान गरे। उनले विश्वविद्यालयमा निशुल्क शिक्षा प्रदान गर्ने, पेन्शनमा सुधार गर्ने, अनुत्पादक भूमिमा भारी कर लगाएर असमानतालाई हटाउने बाचा गरे। उनले त्यहाँका विभिन्न विद्रोहीहरूसँग वार्ता गरी शान्ति सम्झौतालाई पूर्ण रूपमा लागू गर्ने कुरा पनि घोषणा गरे। उनी क्युवा र भेनेजुएलाको समर्थन गर्दछन्, निकारागुआप्रति नरम र रूसप्रति संयमित नीति अपनाउँदछन्। उनी पर्यावरणमा विशेष ध्यान दिन्छन्। उनी अर्थव्यवस्थालाई पुनर्गठन र स्रोतसाधनमा यसको निर्भरतालाई कम गर्ने इच्छा राख्दछन्। उनी स्वदेशी जनता र अफ्रिकी मूलका जनसमुदायका समस्याहरूमाथि महत्त्वपूर्ण रूपले ध्यान दिन्छन्।^२५

अक्टुवर २०२२ मा ब्राजिलमा भएको निर्वाचनमा वामपन्थी नेता लूला डि सिल्भाले राष्ट्रपतिको चुनाव जितेका छन्। उनी ‘वर्कर्स पार्टी’ का नेता हुन्। उनले सैन्य पृष्ठभूमि भएको तानाशाह बोलसोनारोलाई हराएर राष्ट्रपति बनेका हुन्। ब्राजिलमा लूलाको जितले ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थी विजयको लहरलाई अझ उच्च बनाइदिएको छ। उनी सन् २००२ मा पहिलो,  सन् २००६ मा दोस्रो र  सन् २०२२ मा तेस्रो पटक राष्ट्रपति भएका हुन्। ब्राजिल दक्षिण अमेरिकाको सबभन्दा ठूलो अर्थव्यवस्था भएको मुलुक हो। ब्राजिलको ल्याटिन अमेरिकामा भौगोलिक, राजनीतिक, आर्थिक र सामरिक रूपले नै धेरै महत्त्व रहेको छ।  त्यसैले यहाँ वामपन्थीको विजयले धेरै ठूलो महत्त्व राख्दछ। उनले के वाचा गरेका छन् भने ब्राजिलका जनताले राम्रोसँग खानेछन्, खुशीपूर्वक जीवन जिउनेछन्। लूलाले के घोषणा गरेका छन् भने ब्राजिल दुईटा छैनन्, हामी एक देश हौं र एकजुट जनता हौं। समग्रमा भन्ने हो भने लूला गरीबहरूको मद्दतको लागि प्रतिबद्ध छन्। उनको शासनले बोलिभिया, भेनेजुएला र इक्वेडरलाई सुरक्षात्मक मित्रता प्रदान गर्नेछ।^२६

सन् २०२२ मा भएको चुनावमा निकारागुआमा वामपन्थी नेता डेनियल ओर्टेगा सावेद्राले पुनः राष्ट्रपतिको चुनाव जितेका छन्। उनी ‘सान्डिनिस्टा नेशनल लिबरेशन फ्रन्ट’ का नेता हुन्। यो उनको निकारागुआको राष्ट्रपतिको रूपमा पाँचौं र लगातार चौथो कार्यकाल हो। उनले निकारागुआमा वामपन्थी विचारको विस्तारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। उनले क्रान्तिका उपलब्धिको रक्षा गर्दै निकारागुआलाई तीव्र रूपमा औद्योगिकीकरण गरे; शतप्रतिशत जनतालाई साक्षर बनाए; स्वच्छ पिउने पानी, विजुली, जनस्वास्थ्य सेवा वा निशुल्क उपचारको व्यवस्था गराए। उनको सरकाले गरीबी उन्मूलनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। उनले आदिवासी जनजातिहरूको जीवनस्तर उकास्न महत्त्वपूर्ण काम गरे। यी सबै जनप्रिय काम निकारागुआले संयुक्त राज्य अमेरिकाको कडा प्रतिबन्धको बीचबाट सम्पन्न गरेको हो । त्यसकारण त्यहाँ वामपन्थी सरकारले निरन्तर जित हासिल गरेको छ।

यसरी अक्टुवर २०२२ बाट अधिकांश ल्याटिन अमेरिकी देशहरूको नेतृत्व वामपन्थी सरकारद्वारा गरिएको छ। अहिले ल्याटिन अमेरिकाका झण्डै दुइ तिहाई देशमा वामपन्थी नेतृत्वको सरकार रहेका छन्। फ्रेन्च गुयना, डोमिनिका, एन्टिगुवा एण्ड बर्बुडा, बार्वाडोस, डोमिनिक रिपव्लिक, गुयना, सेन्ट भिन्सेन्ट एण्ड ग्रेनाडिनेसमा पनि वामपन्थी नेतृत्वका सरकार  छन्। ल्याटिन अमेरिकी देश भेनेजुएला र क्युवामा त विगतदेखि नै वामपन्थी सरकार छँदैछ।^२७

ल्याटिन अमेरिकाका वामपन्थी सरकारहरू कुनै न कुनै हदसम्म जनताको उत्कृष्ट जीवनको लागि श्रमिक र किसानका आकांक्षाहरूबाट प्रेरित भएर बनेका छन्। ल्याटिन अमेरिकी देश क्युवा, भेनेजुएला र निकारागुआमा विगत लामो समयदेखि वामपन्थी सरकारले आम जनतामा आफ्नो बर्चस्व कायम गर्न सफल भएको छ। यहाँ स्थापित वामपन्थी सकारले अन्य ल्याटिन अमेरिकी देशहरूमा वामपन्थी सरकार निर्माण र विस्तारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। यीमध्ये पनि क्युवा सन् १९५९ देखि लगातार वामपन्थी सरकारमा छ। ल्याटिन अमेरिकाका अन्य देश बोलिभिया, चिली, मेक्सिको, पेरू, कोलम्बिया, ब्राजिल र अर्जेन्टिनाका नेताहरू वैचारिक रूपले समान वामपन्थी आन्दोलनसँग सम्बन्धित देखिन्छन्। यद्यपि यिनीहरू राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय नीतिमा एक-अर्कोसँग केही भिन्न छन्। तर यहाँका सम्पूर्ण वामपन्थी नेताहरू गरीबी निवारण, जनताका आधारभूत आवश्यकताको परिपूर्ति, विकास निर्माण, आर्थिक उन्नति, असमानताको अन्त्य, भ्रष्टाचारको अन्त्य, लागू औषध र तस्करीको अन्त्य, आदि जस्ता मुद्दामा समान छन्। ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थी सरकारको नेतृत्वमा अर्थव्यवस्थामा तीव्र रूपमा परिवर्तन भएको छ। विकासनिर्माणमा पनि उच्च प्रगति भएको छ। संयुक्त राज्य अमेरिकाको प्रतिबन्ध, आन्तरिक समस्या, स्रोतसाधनको अभाव, आर्थिक र वित्तीय संकटको बीचमा पनि ल्याटिन अमेरिकाले संसारका अन्य क्षेत्रको भन्दा उच्च विकास गरेको छ। तर अहिले कृषि उत्पादन र तेलको मूल्यमा भएको कमीले गर्दा यहाँको अर्थतन्त्रमा समस्या पैदा हुँदै गएको छ। ल्याटिन अमेरिकाका देशहरू अहिले अन्य धेरै देशहरूसँग व्यापार साझेदार भएका छन्। ल्याटिन अमेरिकाका वामपन्थीहरूको बीचमा वैचारिक एकताको अभाव भएकोले यसबाट गम्भीर समस्या निम्तिदै जाने देखिन्छ। चुनावी प्रतिस्पर्धाको परिणाम हेर्दा पनि मतान्तर एकदमै कम देखिन्छ। अर्कोतिर गठबन्धनलाई मिलाउने कुरामा  र राजनीतिक सहमतिमा पनि वामपन्थीहरूमा समस्या रहेको देखिन्छ। ल्याटिन अमेरिकाका केही देशले अझै पनि गरीबी, बेरोजगारी र ऋण जस्ता समस्याको सामना गरिरहेका छन् तर पनि वामपन्थी सरकार अर्थव्यवस्थाको पुनर्निमार्णमा जागरूकताका साथ लागिरहेका छन्। समग्र रूपमा भन्ने हो भने अहिले ल्याटिन अमेरिकामा वामपन्थीहरूको स्थिति धेरै राम्रो छ। वामपन्थी नेतृत्वले यहाँको राजनीतिक परिदृश्यलाई पूर्ण रूपले बदल्नको लागि नयाँ अवसर अनुसार देश र जनताको भलाईमा सम्पूर्ण रूपले समर्पित हुनुपर्दछ। अब सम्पूर्ण  ल्याटिन अमेरिकी देशको वाम आन्दोलन नवउदारवाद र साम्राज्यवाद विरोधी मात्र होइन, बरू समग्र रूपमा पूँजीवादी व्यवस्थाको अन्त्यको निमित्त हुनुपर्दछ। समाज बदल्नका लागि श्रमिक र किसान वर्गको क्षमतामा पूर्ण रूपले भरोसा गर्नुपर्दछ। वामपन्थी आन्दोलनलाई विजयमा पुर्‍याउनको लागि क्रान्तिकारी नेतृत्वको निर्माण गर्नुपर्दछ। 

Advertisement

सन्दर्भ स्रोतहरू –

1. Latin America’s second ‘progressive wave’: First as tragedy, then as farce JORGE MARTÍN Latin America Featured, 09 June 2023, https://www.marxist.com/latin-america-s-second-progressive-wave-first-as-tragedy-then-as-farce.htm / विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनका उतारचढाव  – नारायण गिरी, मूलप्रवाह, अंक ५१, कार्तिक-मंसिर २०८०
2. Marxism & Latin America: Jeffery R. Webber, https://www.historicalmaterialism.org/
3. Latin America’s Left Turn – Jorge G. Castañeda, Vol. 85, No. 3 (May – Jun., 2006), pp. 28-43 (16 pages) Published By: Council on Foreign Relations
4. Che Guevara on Guerrilla Warfare: Doctrine, Practice and Evaluation, Jose A. Moreno, Comparative Studies in Society and History, Vol. 12, No. 2 (Apr., 1970), pp. 114-133 (20 pages) Published By: Cambridge University Press.
5. The Urban Guerrilla in Latin America: A Select Bibliography, Charles A. Russell, James A. Miller and Robert E. Hildner, Latin American Research Review, Vol. 9, No. 1. Published By: The Latin American Studies Association.
6. Latin America’s left: a 40-year timeline, https://www.theguardian.com/world/2013/mar/10/latin-america-left-40-year-timeline
7. https://www.encyclopedia.com/history/dictionaries-thesauruses-pictures-and-press-releases/marxism-latin-america
8. The Nicaraguan Revolution: Six Years after the Sandinista Electoral Defeat, Gary Prevost, Third World Quarterly, Vol. 17, No. 2 (Jun., 1996), pp. 307-327 Published By: Taylor & Francis, Ltd.
9. Rebellion in Chiapas: Rural Reforms and Popular Struggle, Neil Harvey,  Third World Quarterly,Vol. 16, No. 1 (Mar., 1995), pp. 39-73, Published By: Taylor & Francis, Ltd.
10. https://communist.red/latin-americas-second-progressive-wave/
11. Understanding Chávez and Venezuela in Times of Revolution, Juan Pablo Lupi and Leonardo Viva, The Fletcher Forum of World Affairs, Vol. 29, No. 1 (Winter 2005), pp. 81-102, , Published By: The Fletcher School of Law and Diplomacy
12. The Meaning of 21st Century Socialism for Venezuela, Gregory Wilpert -https://venezuelanalysis.com/analysis/1834/
13. Ecuador’s Correa vows tame “21st century socialism” By Reuters- https://www.reuters.com/article/idUSN24199366/
14. Review – Neoliberal Hegemony and the Pink Tide in Latin America, Laurence Goodchild – https://www.e-ir.info/2015/08/04/review-neoliberal-hegemony-and-the-pink-tide-in-latin-america/
15. Another World Is Possible: The Rise of the Brazilian Workers’ Party and the Prospects for Lula’s Government, John D. French and Alexandre Fortes – https://fds.duke.edu/db/attachment/73
16. https://www.theguardian.com/world/2013/mar/10/latin-america-left-40-year-timeline
17. http://lyluanchinhtri.vn/home/en/index.php/international-issues/item/383-an-overview-of-the-left-wing-movements-in-latin-america.html
18. Mexico presidential election: Left-winger Andres Manuel López Obrador claims historic victory – https://www.independent.co.uk/news/world/americas/mexico-presidential-election-2018-andres-manuel-lopez-obrador-immigration-left-wing-trump-us-border-a8426231.html
19. https://www.reuters.com/article/idUSKCN1SC0C3/
20. https://www.bbc.com/news/world-latin-america-50203727
21. https://www.aa.com.tr/en/americas/luis-arce-wins-landslide-in-bolivian-elections/2017297
22. https://edition.cnn.com/2021/12/19/americas/chile-election-gabriel-boric-intl-nk/index.html
23. https://frontline.thehindu.com/world-affairs/in-a-historic-victory-for-the-left-pedro-castillo-is-sworn-in-as-peru-new-president/article35793935.ece
24. https://www.theguardian.com/world/2021/nov/29/xiomara-castro-declares-victory-in-honduras-presidential-election
25. https://www.as-coa.org/articles/gustavo-petro-wins-colombias-2022-presidential-runoff
26. https://www.aljazeera.com/news/2022/10/30/brazil-election-lula-da-silva-narrowly-defeats-jair-bolsonaro
27. https://www.european-left.org/working-area/latin-america-and-caribbean/
28. Study and Research of various websites, Blogs, youtube channels, Magazines, Journals, Newspapers, online portal and etc.

अन्य सन्दर्भ स्रोतहरू

• https://www.cepal.org/en/pressreleases/extreme-poverty-region-rises-86-million-2021-due-deepening-social-and-health-crisis, Accessed on 07 November 2022
• https://adastra.org.ua/
• Latin American Critical Thought- Theory and Practice, Aníbal Quijano, Álvaro García Linera, Jaime Antonio Preciado Coronado, Pablo Uc, Eduardo Grüner, Marilena Chaui, Emir Sader, Rafael Correa, Theotonio dos Santos, José Vicente Tavares dos Santos – <www.biblioteca.clacso.edu.ar>
• The Resurgence of the Latin American Left, Edited by Steven Levitsky and Kenneth M. Roberts, http://www.press.jhu.edu.
• A “Pink Tide” Then a “Turn to the Right”: Populisms and Extremism in Latin America in the Twenty-First Century, Carolina Salgado & Paula Sandrin – https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-54895-7_17
• Class and race in Latin America’s left populist politics, Judith Teichman- https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/03063968221103073
• Latin America’s second ‘progressive wave’: First as tragedy, then as farce, JORGE MARTÍN-https://www.marxist.com/latin-america-s-second-progressive-wave-first-as-tragedy-then-as-farce.htm
• https://www.theguardian.com/world/2013/mar/10/latin-america-left-40-year-timeline
• https://www.developmenteducationreview.com/issue/issue-22/revolutions-possible-understanding-rise-and-crisis-new-latin-american-left
• https://www.encyclopedia.com/places/latin-america-and-caribbean/south-american-political-geography/latin-america
• https://www.historicalmaterialism.org/reading-guides/marxism-latin-america-jeffery-r-webber
• Radical Cities in Latin America: Past and Present, Gianpaolo Baiocchi & Heather Gies -https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10714839.2019.1692908
• The return of the left in Latin America… But which left? – DIEGO M. RAUS
• THE RISE OF LEFTIST FORCES IN LATIN AMERICA AND THE CARIBBEAN: IMPLICATIONS FOR UKRAINE Author: Oleksii Otkydach- https://analytics.intsecurity.org/wp-content/uploads/2023/05/Eng_ADASTRA_04_Latin-America.pdf
• The Rise of the Contemporary Left in Latin America, Nessa Kennedy – https://www.e-ir.info/2013/12/15/the-rise-of-the-contemporary-left-in-latin-america/
• What Are Social Movements In Latin America?: Ronaldo Munck – https://www.ppesydney.net/what-are-social-movements-in-latin-america-response-to-readers/
• https://narayangiri.wordpress.com/2024/06/12/communsit-parties-of-world-and-their-situation-in-nepali/