डार्विन-विकासवादका चार खम्बा

विकास प्रकृतिको निरन्तर गतिशील प्रक्रिया हो । विकासको प्रादुर्भाव संघर्ष हो, निरन्तर विकास निरन्तर परिवर्तन हो ।यथार्थमा विचार र विज्ञानको संयुक्त योगफल विकास हो । अन्ततः आजको मानव समाजको मुल पहिचान विचार ,विज्ञान र विकास हो ।

 यस लेखमा प्रख्यात अंग्रेजी बैज्ञानिक चार्ल्स रोबर्ट डार्विन (१८०९-१८८२) द्वारा प्रतिपादित (theories of evolution) विकासवादी सिदान्तको संक्षिप्त चर्चा गरिन्छ । राजनीतिक दृष्टिकाणले मार्क्सवादको एउटा आधार समेत मानिएको विकासवादी सिद्धान्त प्राकृतिक-जैविक विज्ञानको क्षेत्रमा क्रान्तिकारी उपलब्धि हो ।डार्विनले विभिन्न प्रकारका जीवजन्तु र वनस्पतिहरुको संकलन गरि त्यसको समुहगत रूपमा गहिरो अध्ययन, अनुसन्धान र परिक्षण पश्चात् निष्कर्षमा विकासवादी सिद्धान्त प्रस्तुत गरेका थिए । डार्बिनले सन १८५९ मा “on the origin of species by means of natural selection” नामक आफ्नो मौलिक रचना मार्फत विकासवादी सिद्धान्तको आधिकारिक धारणा पेश गरेका थिए ।जीव भगवानको सृष्टि होइन, पदार्थको उच्चतम विकास हो र सम्पुर्ण प्राणीजगतको चरीत्र द्वन्द्वात्मक छ भन्दै समकालीन धार्मिक अधिभूतवादी दृष्टिकाणमाथि डार्विनले दरिलो मुक्का हाने।

 उनले जैविक-प्राकृतिक संघर्षबाट प्राणी जगतको उत्पत्ति भएको, जीवहरुको लामो संघर्षको प्रक्रियाबाट मानव-उत्पत्ति र विकास भएको भन्दै वांदरलाई मान्छेको पुर्खाको रुपमा पेश गरे । जिवहरुको उत्पत्ति वा विकास दुवैमा संघर्षको भुमिका अनिवार्य हुने उनको निष्कर्ष छ ।

विकासवादी सिद्धान्तका चार खम्बा :- 

१) अस्तित्वका लागि संघर्ष-: सबै प्रकारका जीवजन्तू तथा वनस्पतिले आफ्नो अस्तित्वका लागि जिवनपर्यन्त ३ प्रकारका संघर्ष गर्दछन् । क) अत: प्रातिय संघर्ष – आफ्नै वर्ग वा जातभित्र खाना, यौनक्रिया र अन्य सुबिधाका हुने संघर्ष । (जात वा वर्ग एउटै) ख) अन्तरजातीय संघर्ष – दुई भिन्न प्रकारका प्राणीहरुका विच हुने रक्षा र आक्रमण सम्बन्धि संघर्ष ( मुसा र बिरालो ) ग) पर्यावरणिय संघर्ष – प्राकृतिक प्रकोप, र प्रतिकुल वातावरणसंग हुने संघर्ष । (भुकम्प , चिसो , आंधी, अध्यारो आदि)

२) असाधारण उत्पादन क्षमता :- सबै प्राणीहरुमा उत्पादन क्षमता हुन्छ । सबैभन्दा कम उत्पादन क्षमता भएको जीव हात्ती हो । यसले ९७ वर्षमा बढीमा ६ वटा मात्रै बच्चा जन्माउन सक्छ । सबैभन्दा बढी उत्पादन क्षमता भएको प्राणी समुन्द्रीसिपि (oyster) हो । यसले एक वर्षमा ६० लाख फुल पार्छ । यसको सबै सन्तान बाच्ने हो भने एक वर्षमा पृथ्वीको ८ गुणा भाग ढाक्छ । प्राणी-जगतमा उत्पादन क्षमता र त्यसको विकासले प्राणी स्वयंको बिनास वा मृत्युको आधार बनाउँछ ।

३) योग्यतम प्राणीको बचावट र प्राकृतिक छनौट :- प्रत्येक प्राणीले बाँच्नका लागि आफूलाई स्थानीय वातावरणसँग अनुकुल बनाउनु प्राकृतिक छनौट हो र आफ्न दुश्मनहरुबाट बच्नका लागि आफूसँग भएको दांत, नंग्रा, सिङ, पुच्छर, हात, खुट्टा आदिको प्रयोग वा परिचालन गर्नु बचावाट (रक्षा) हो ।

४) विविधता, वंशगति र नयाँ प्राणी विशेषको उत्पती :- प्राकृतिक छनौट र बचावटको लामो अवधि पार गर्दा प्राणीहरु विविधतामा बिभक्त हुँदै आफ्ना पुर्खाभन्दा भिन्न वा पृथक बन्छन् । यहाँ भिन्नताविना विकास र छनौटविना भिन्नता सम्भव हुँदैन । तसर्थ प्राकृतिक छनौटले भिन्नता, भिन्नताले विविधता र विविधताले प्राणीमा नयाँ गुण, नयाँ विशेषता र नयाँ स्वरुपको विकास गराउँछ । यसरी प्राणीहरु भिन्न परिस्थितिसँग अनुकुलित बन्ने प्रक्रियामा श्रम, संघर्ष, छनौट र बचावटको लामो अवधि पार गर्दा नयाँ प्राणी विशेषको उत्पत्ति र विकास हुन्छ । बांदरबाट मान्छेको विकास यही प्रक्रियाबाट सम्भव भयो ।