माओ-त्से-तुङ, माओवाद र चिनियाँ जनवादी क्रान्तिको आधारभूत अध्ययन

 

माओ-त्से-तुङ, माओवाद र चिनियाँ जनवादी क्रान्तिको आधारभूत अध्ययन (Fundamental study of Mao-Tse-Tung, Maoism and the Chinese People’s Revolution)

नारायण गिरी

माओको जीवनकाल र चिनियाँ जनवादी क्रान्ति  

माओत्सेतुङको जन्म २६ डिसेम्बर १८९३ मा मध्य चीनको दक्षिणमा रहेको प्रान्तीय राजधानी चाङ्साबाट नजिकै हुनान प्रान्तको शाओशान गाउँमा भएको थियो। उनका पिता माओ यिछाङ साना जमिनका मालिक (किसान) थिए । उनका पिता कन्फ्युसियन थिए भने आमा बौद्ध धर्ममा आस्था राख्थिन् । उनको बुबाको स्वभाव कठोर थियो तर उनकी आमा दयाको मूर्ति थिइन्। माओ हरेक काम जोशका साथ गर्दथे। उनले बाल्यकालमा नै चीनको राष्ट्रिय अवस्थाबारे आफूलाई सचेत गराएका थिए । उनले ७ वर्षको उमेरदेखि नै पितालाई कृषिको काममा सघाउन थालेका थिए र सामन्ती व्यवस्थालाई राम्ररी बुझेका थिए । उनका बुबाले उनलाई लेखनको ज्ञान दिन निजी शिक्षककहाँ पठाउन थालेका थिए। उनकी आमा वेन क्यूमीको अनुशरण गर्दै सानो छँदा माओ बौद्ध धर्मतिर आकर्षित भए तर  किशोरावस्थामा माओले बुद्ध धर्म त्यागेका थिए। माओको मन किताबमा डुब्न थालेको थियो ।उनी बाल्यकालमा दुई उपन्यास ‘द रोमान्स अफ द मोन्की वाटर मार्जिन’ र ‘द रोमान्स अफ द थ्री किंगडम’ बाट प्रभावित भएका थिए। उनका बुबाले १२ वर्षको उमेरमा उनलाई शिक्षाबाट टाढा लगेर खेतीपातीमा लगाउने कोशिस गरे तर माओ चुप लागेर बस्नेवाला थिएनन् । उनले १४ वर्षको उमेरमा फेरि अध्ययन गर्न थालेका थिए। युवावस्थामा  माओले स्थानीय विद्यालयमा शास्त्रीय प्राथमिक चिनियाँ शिक्षा प्राप्त गरे, जसमा कन्फ्युसियस र प्राचीन चिनियाँ साहित्यको अध्ययन समावेश थियो। उनलाई शास्त्रीय शिक्षा त्यति मन परेन। १३ वर्षको उमेरमा स्कूल छोडेपछि पनि  माओले शास्त्रीय दार्शनिक ग्रन्थप्रतिको आफ्नो अनिच्छा कायमै राखे ।यसको कारण शिक्षकको कठोर स्वभाव थियो, जसले शिक्षाको कठोर विधिहरू प्रयोग गर्थे र प्रायः विद्यार्थीहरूलाई पिट्ने गर्थे। त्यसपछि उनी आफ्नो बुबाको घरमा फर्किए। माओ यिछाङले आफ्नो छोरो फर्किएकोले घरको काम र गृहकार्यमा सहयोग गर्ने आशा राख्दै उत्साहपूर्वक स्वागत गरे। । यद्यपि उनको आशा निराशामा परिणत भयो,  युवा माओले शारीरिक श्रम नगरेर आफ्नो सबै खाली समय पुस्तकहरू पढ्न बिताए। यही बीचमा सन् १९०७ को अन्तमा र १९०८ शुरूमा  माओ परिवारमा बाबु-छोरा बीच अर्को द्वन्द्व भयो। यस पटक त्यसको कारण माओ यिछाङले आफ्नो जेठो छोराको लागि गरेको विवाह थियो। १४ वर्षीय माओले २० वर्षीया श्रीमतीलाई स्वीकार गरेनन् र उनीसँग बस्न असहमत भए। शायद अल्पसंतुष्ट युवा माओलाई उनको विद्रोही स्वभावका कारण धेरै विद्यालयहरूबाट निष्कासित गरियो र धेरै दिनसम्म घरबाट भागे।पछि शाओसानमा आफूले चिनेका एक बेरोजगार विद्यार्थीलाई भेटे।त्यसपछि उनले उत्साहपूर्वक पढ्ने काम जारी राखे।

माओत्सेतुङ आफ्नो शिक्षा जारी राख्न हुनान प्रान्तको राजधानी चाङ्सामा गए। स्वतन्त्र रूपमा अध्ययन गर्दै  उनले चाङ्साको पुस्तकालयमा धेरै समय बिताए । एडम स्मिथको द वेल्थ अफ नेशन्स र मोन्टेस्क्युको द स्पिरिट अफ द ल जस्ता शास्त्रीय उदारवादका मौलिक कृतिहरू साथै पश्चिमी वैज्ञानिकहरू र दार्शनिकहरूका धेरै कृतिहरू पढे। त्यस्तै उनले  डार्विन,  मिल, रुसो र स्पेन्सरका पुस्तकहरू पनि खोजी-खोजीकन अध्ययन गरे। उनी फ्रेडरिक पाउलसेनबाट प्रेरित थिए। माओले राष्ट्रिय परिस्थितिको अनुभूति गर्न थालेपछि राजनीतिक र सामाजिक आन्दोलनको इतिहास पढ्न थाले । सन् १९११ मा उनले वुहानबाट शुरु भएको पहिलो क्रान्ति देखे । त्यतिबेला उनको उमेर १८ वर्ष थियो । यो क्रान्तिले उनको जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो र उनमा चरम राष्ट्रवादको भावना छिरेको थियो । उनले यस क्रान्तिको विस्तृत विश्लेषण गरेका छन् । उनले छिङ राजवंशलाई परास्त गर्ने क्रान्तिको समयमा १९११ र १९१२ मा चाङ्शाको ब्यारेकमा सिपाहीको रूपमा छ महिना बिताए। उनी यगंशामा सैन्य तालिम लिन सेनामा भर्ना भएका थिए । उनले सैन्य तालिम लिएर सन् १९१२ मा सेना छोडे । त्यसपछि उनी चिनियाँ समाजवादतर्फ लागे । सन् १९१२ मा उनले चियाङ काङ हुको ‘चिनियाँ समाजवादी पार्टी’ का नीतिहरूको प्रशंसा गरे। माओले हुनान पुस्तकालयमा रहँदा धेरै पुस्तकहरू अध्ययन गरे। उनले रुस, अमेरिका, इङ्गल्याण्ड र फ्रान्सको इतिहास पनि अध्ययन गरेका थिए । सन् १९१३ र १९१८ को बीचमा माओले शिक्षक तालिम विद्यालयमा अध्ययन गरे, जहाँ उनले अझ धेरै क्रान्तिकारी विचारहरू अँगाल्न थाले। माओ सन् १९१५ मा विद्यार्थी समाजको सचिवमा निर्वाचित भए । उनले विद्यार्थी स्वशासनका लागि संघको गठन गरे र विद्यालय नियमहरू विरुद्ध आन्दोलनको नेतृत्व गरे। माओले अप्रिल १९१७ मा न्यू यूथ पत्रिकामा आफ्नो पहिलो लेख प्रकाशित गरे। यसमा उनले  पाठकहरूलाई क्रान्तिको सेवामा आफ्नो शारीरिक शक्ति बढाउन निर्देश गरेका थिए। त्यसपछि उनी दार्शनिक वाङ फुजीको अनुकरण गर्न चाहने चाङ्शा साहित्यकारद्वारा स्थापना गरिएको क्रान्तिकारी समूह वाङ फुजी (चुआन-शान सुह-से) को अध्ययनका लागि सोसाइटीमा सामेल भए। सन् १९१७ को वसन्तमा, उनी विद्यार्थी स्वयंसेवी सेनाको कमान्ड गर्न चुनिए, जुन विद्यालयलाई लुटेरा सिपाहीहरूबाट जोगाउन गठन गरिएको थियो। युद्धको प्रविधिमा चासो देखाउँदै, उनले प्रथम विश्वयुद्धमा गहिरो रुचि लिए  र मजदूरहरूसँग एकताको भावना विकास गर्न थाले। माओले जियाओ जिसेङ र काई हेसानसँग शारीरिक सहनशीलताको उपलब्धिहरू प्रदर्शन गरे र अन्य युवा क्रान्तिकारीहरूसँग मिलेर उनले चेन डुक्सिउका विचारहरूमाथि बहस गर्न अप्रिल १९१८ मा पिपुल्स स्टडी सोसाइटीलाई नवीकरण गरे। व्यक्तिगत र सामाजिक परिवर्तनको चाहना राख्दै सोसाइटीले ७०-८० सदस्यहरू प्राप्त गर्यो, जसमध्ये धेरै जना पछि कम्युनिष्ट पार्टीमा सामेल भएका थिए। सन् १९१७ को रूसको अक्टुवर क्रान्तिबाट माओ धेरै प्रभावित भएका थिए। सन् १९१८ मा  आफ्नो स्नातकको पढाइ सकेपछि  माओ आफ्ना प्रोफेसर याङ चाङ्गजीसँगै बेइजिङ गए र उनै शिक्षकको सिफारिसमा माओले बेइजिङ विश्वविद्यालयको पुस्तकालयमा पुस्तकालयध्यक्षको रूपमा काम गरे। याङले माओलाई असाधारण रूपमा बुद्धिमान र सुन्दर मान्थे र उनलाई विश्वविद्यालयका पुस्तकालयकार ली दाझाओको सहायकको रूपमा काम दिएका थिए। लीले रूसको अक्टोबर क्रान्तिमा नयाँ युवा नामक लेखहरूको एक श्रृंखला लेखे, जसको समयमा भ्लादिमिर लेनिनको नेतृत्वमा कम्युनिस्ट बोल्सेविक पार्टीले सत्ता कब्जा गरेको थियो। लेनिन मार्क्सवादको सामाजिक-राजनीतिक सिद्धान्तको वकालत गर्दथे, जुन पहिलो पटक जर्मन समाजशास्त्री कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्सद्वारा विकसित गरिएको थियो । लीका लेखहरूले मार्क्सवादलाई चिनियाँ क्रान्तिकारी आन्दोलनका सिद्धान्तहरूमा जोडेका थिए । पेकिंग विश्वविद्यालयका कुलपति काई युआनपेईले पहिलेका क्रान्तिकारीहरूले आह्वान गरेको सरकारको स्वरूपमा सामान्य परिवर्तनको सट्टा सामाजिक सम्बन्ध, पारिवारिक संरचना र महिला समानतामा पूर्ण सामाजिक क्रान्तिको आह्वान गरे। माओ लीको अध्ययन समूहमा सामेल भए र सन् १९१९ मा मार्क्सवादी अध्ययनमा तीव्र रूपमा लागे । माओ अब विश्वविद्यालयको दार्शनिक र पत्रकारिता समाजमा सामेल भए र चेन डुक्सिउ, हु शिह र छियान जुआन्टोङ जस्ता लेक्चर र सेमिनारहरूमा भाग लिन थाले। बेइजिङमा माओको समय सन् १९१९ को वसन्तमा समाप्त भयो, जब उनी फ्रान्स जाने तयारी गरिरहेका साथीहरूसँग सांघाई गए। उनी शाओशानमा फर्किएनन्, जहाँ उनकी आमाको मृत्यु भएको थियो। उनकी आमाको अक्टोबर १९१९ मा र उनका पिताको जनवरी १९२० मा मृत्यु भयो।ली दाझाओ चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका सह-संस्थापक थिए र माओको विकासशील क्रान्तिकारी विचारहरूबाट उनी धेरै प्रभावित भएका थिए।माओले यही बेलामा विभिन्न विद्वानहरूको सेमिनारहरूमा पनि भाग लिएका थिए।

४ मे १९१९ मा  बेइजिङका विद्यार्थीहरू चीनमा जापानी विस्तारमा चिनियाँ सरकारको कमजोर प्रतिरोधको विरोध गर्न तियानमेनमा भेला भए । सन १९१५ को २१ मांगहरूमा जापानलाई दिइएको प्रभाव, डुआन किरुईको बेइयाङ सरकारको मेलमिलाप र चीनलाई भर्साइलको सन्धिमा दिइएको धोका, जसमा जापानलाई शानडोङमा क्षेत्र प्राप्त गर्ने अनुमति दिइएको थियो, आदि कारणले देशभक्तहरू क्रोधित थिए। यी प्रदर्शनहरूले राष्ट्रव्यापी मे चौथो आन्दोलनलाई प्रज्वलित गर्‍यो र नयाँ सांस्कृतिक आन्दोलनलाई बढायो,  जसले सामाजिक र सांस्कृतिक रूपमा पिछडिएकोमा चीनको कुटनीतिक पराजयलाई जिम्मेवार ठान्यो। त्यसपछि चाङ्सामा  माओले जियुए प्राइमरी स्कूलमा इतिहास विषय पढाउन थाले । त्यही बेला हुनान प्रान्तका दुआन समर्थक गभर्नर झाङ जिङ्याओको विरुद्धमा विरोध प्रदर्शनहरू आयोजना गरे, जसलाई उसको भ्रष्ट र हिंसात्मक शासनका कारण “झाङ द वेनोमस” उपनाम दिइएको थियो। मेको अन्त्यमा माओले हे शुहेङ र देङ जोङ्जियासँग मिलेर हुनानिज विद्यार्थी संघको स्थापना गरे । जुन र जुलाई १९१९ मा विद्यार्थी हड्तालको आयोजना गरियो।त्यसपछि साप्ताहिक पत्रिका सियाङ रिभर रिभ्यू (शियाङजियाङ पिङलुन) को प्रकासन गर्न थाले। चीनको बहुसंख्यक जनसङ्ख्यालाई बुझ्न सक्ने स्थानीय भाषा प्रयोग गर्दै  उनले अहिंसात्मक क्रान्ति गर्न सक्षम ट्रेड युनियनहरूलाई सुदृढ गर्दै “लोकप्रिय जनताको महान संघ” को आवश्यकताको वकालत गरे। उनका विचारहरू मार्क्सवादी थिएनन्, तर क्रोपोटकिनको पारस्परिक सहायताको अवधारणाबाट धेरै प्रभावित थिए। झांगले विद्यार्थी यूनियनलाई प्रतिबन्ध लगाए  । माओले उदारवादी पत्रिका न्यू हुनान (सिन हुनान) को सम्पादन र लोकप्रिय स्थानीय पत्रिका जस्टिस (ता कुङ पो) मा लेखहरू प्रस्तुत गर्दै प्रकाशन जारी राखे। डिसेम्बर १९१९ मा  माओले हुनानमा सामान्य हड्ताल आयोजना गरे  तर माओ र अन्य विद्यार्थी नेताहरूले झाङबाट खतरा महसुस गरे ।त्यसकारण माओ बिरामी याङ चाङ्जीलाई भेटेर बेइजिङ फर्के। माओले आफ्नो लेखाइले क्रान्तिकारी आन्दोलनको बीचमा प्रसिद्धिको स्तर हासिल गरेको थाहा पाए र झाङलाई सत्ताच्युत गर्न समर्थन माग्न थाले। उनी मार्क्सवादी साहित्यबाट धेरै प्रभावित भए। माओले सांघाई जानुअघि तियानजिन, जिनान र कुफु भ्रमण गरे । सांघाईमा माओले आफ्ना पुराना शिक्षकहरू मध्ये एक यी पेइजी, क्रान्तिकारी र कुओमिन्ताङ वा चिनियाँ राष्ट्रवादी पार्टीका सदस्यलाई भेटे । यीले माओलाई क्वोमिन्ताङका वरिष्ठ सदस्य जनरल तान यान्काईसँग परिचय गराए । तानले झाङलाई सत्ताच्युत गर्ने षड्यन्त्र गरिरहेका थिए  र माओले चाङ्सा विद्यार्थीहरूलाई संगठित गरेर उनलाई मद्दत गरे। जुन १९२० मा  तानले आफ्नो सेनालाई चाङ्शामा नेतृत्व गरे र झाङ भागे। त्यसपछिको प्रादेशिक प्रशासनको पुनर्गठनमा माओलाई पहिलो सामान्य विद्यालयको जुनियर सेक्सनको प्रधानाध्यापक नियुक्त गरियो। त्यसबाट उनलाई राम्रै आम्दानी हुनथाल्यो।सन् १९२० मा  माओले आफ्नो प्रोफेसरकी छोरी यांग काइहुईसँग विवाह गरे। त्यसपछि उनले विभिन्न कम्युनिष्ट पुस्तकहरू पढ्न थाले ।त्यसै वर्ष उनले कम्युनिस्ट घोषणापत्रको अनुवाद पढे र प्रतिबद्ध मार्क्सवादी बने।सन् १९२० मा नै माओ रुसी मार्क्सवादको प्रभावमा आए र रूसी समाजवादको ठूलो समर्थक बने ।

चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९२१ मा चेन डुक्सिउ र ली दाझाओले एक अध्ययन समाज र अनौपचारिक सञ्जालको रूपमा सांघाईको फ्रान्सेली इलाकामा गरेका थिए। माओले हुनानभरि क्रान्तिकारी साहित्यलाई प्रवर्द्धन गर्न एउटा पुस्तक पसल खोल्ने समाजवादी युवा सेनाको चाङ्सा शाखा र सांस्कृतिक पुस्तक समाज स्थापना गरे। हुनानको संविधानले नागरिक स्वतन्त्रता बढाउने र उनको क्रान्तिकारी गतिविधिहरूलाई सहज बनाउने आशाका साथ उनी  हुनान स्वायत्तताको आन्दोलनमा संलग्न थिए। सन् १९२१ सम्म  साङ्घाई, बेइजिङ, चाङ्सा, वुहान, ग्वाङ्झाउ र जिनानमा साना-साना मार्क्सवादी समूहहरू अस्तित्वमा थिए। २३ जुलाई १९२१ मा सांघाईमा एउटा केन्द्रीय बैठक आयोजना गर्ने निर्णय गरियो।  चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको राष्ट्रिय महाधिवेशनको पहिलो अधिवेशनमा माओसहित १३ प्रतिनिधि सहभागी थिए। माओले २७ वर्षको उमेरमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको राष्ट्रिय कांग्रेसमा भाग लिएका थिए। सरकारी अधिकारीहरूले कांग्रेसमा एक प्रहरी जासूस पठाएपछि त्यहाँबाट  प्रतिनिधिहरू झेजियाङको जियाक्सिङ नजिकैको दक्षिणी भागमा गए। सोभियत र कोमिन्टर्न प्रतिनिधिहरू उपस्थित भए तापनि  पहिलो कंग्रेसले कम्युनिस्टहरू र “बुर्जुवा जनवादीहरू” बीचको अस्थायी गठबन्धन स्वीकार गर्ने लेनिनको सल्लाहलाई नजरअन्दाज गरे,  बरु शहरी सर्वहारा वर्गले मात्र समाजवादी क्रान्तिको नेतृत्व गर्न सक्छ भन्ने परम्परावादी मार्क्सवादी विश्वासमा अडिग रहे। माओ अब हुनान शाखाको पार्टी सचिव थिए । उनी  चाङ्सामा तैनाथ थिए। उनले त्यहाँ पार्टी निर्माण गर्न विभिन्न रणनीतिहरू अपनाए । अगस्ट १९२१ मा  उनले स्व-अध्ययन विश्वविद्यालयको स्थापना गरे, जसको माध्यमबाट पाठकहरूले क्रान्तिकारी साहित्यमा दख्खल हासिल गर्न सक्थे। त्यो छिङ राजवंशका हुनानका दार्शनिक वांग फूँजीको अध्ययन सोसाइटीको परिसरमा थियो,  जसले मंचु शासनको विरोध गरेका थिए। उनी निरक्षरता विरुद्ध लड्न YMCA जन शिक्षा आन्दोलनमा सामेल भए। उनले हुनानका गभर्नर झाओ हेङ्गतीको प्रशासनको विरुद्धमा हडताल गर्न मजदूरहरूलाई संगठित गर्ने काम जारी राखे। तर पनि श्रमका मुद्दाहरूमा भने केन्द्रमा रहे। अनुयुआन  कोइला खानीको सफल र प्रसिद्ध हडताल  सर्वहारा र बुर्जुवा दुवै रणनीतिहरूमा निर्भर थियो। लिउ शाओची, ली लिसान र माओले खानीहरूमा रहेकाहरूलाई मात्र संगठित गरेनन्, बरू विद्यालय र सहकारी समितिहरू पनि गठन गरे र स्थानीय बुद्धिजीवीहरू, सज्जनहरू, सैन्य अधिकारीहरू, व्यापारीहरू, रेड ग्याङ्का ड्र्यागन प्रमुखहरू र चर्चका पादरीहरूलाई पनि संगठित गरे।

माओले सन् १९२२ को जुलाईमा सांघाईमा भएको कम्युनिष्ट पार्टीको दोस्रो महाधिवेशनमा ठेगाना हराएर छुटेका थिए। लेनिनको सल्लाहलाई लिएर सम्मेलनका प्रतिनिधिहरूले राष्ट्रिय क्रान्तिको भलाइका लागि क्वोमिन्ताङका बुर्जुवा जनवादीहरूसँग गठबन्धन गर्न सहमत भए।त्यसपछि कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरू आफ्नो राजनीतिलाई वामतिर धकेल्ने आशामा क्वोमिन्ताङमा सामेल भए। माओले चीनको सामाजिक आर्थिक वर्गहरूमा गठबन्धनको लागि तर्क गर्दै यस निर्णयसँग उत्साहपूर्वक सहमत भए। माओ एक सुस्पषट साम्राज्यवाद विरोधी थिए र आफ्ना लेखहरूमा जापान, बेलायत र संयुक्त राज्य अमेरिकाका सरकारहरूलाई जल्लादहरू र हत्यारा भनेर वर्णन गर्दथे।

जुन १९२३ मा सांघाईमा भएको कम्युनिष्ट पार्टीको तेस्रो महाधिवेशनमा प्रतिनिधिहरूले क्वोमिन्ताङसँग काम गर्ने आफ्नो प्रतिबद्धतालाई पुन: पुष्टि गरे। यो स्थितिलाई समर्थन गर्दै  माओ पार्टी कमिटीमा निर्वाचित भए र सांघाइमा बसे। सन् १९२४ को प्रारम्भमा ग्वाङ्झाउमा भएको पहिलो क्वोमिन्ताङ कांग्रेसमा माओ क्वोमिन्ताङ  केन्द्रीय कार्यकारिणी समितिको वैकल्पिक सदस्य निर्वाचित भए र शहरी तथा ग्रामीण ब्यूरोहरूमा सत्ताको विकेन्द्रीकरणका लागि चारवटा प्रस्ताव राखे। क्वोमिन्ताङको लागि उनको उत्साहजनक समर्थनले उनीमाथि उनका साथी  ली ली-सानले शंका गरेका थिए। १९२४ को अन्तमा  माओ बिमारी भए र उपचारको लागि शाओशान फर्के। उनले किसानहरू झन-झन बेचैन हुँदै गएको र कतिपयले जमिन्दारहरूबाट जग्गा कब्जा गरेको देखे। यसले उनलाई किसानको क्रान्तिकारी क्षमताको बारेमा विश्वस्त दिलायो । यो यस्तो विचार थियो, जसलाई क्वोमिन्ताङका वामपन्थीहरूले वकालत गरेका थिए तर कम्युनिष्टहरूले होइन। मे देखि सेप्टेम्बरसम्म क्वोमिन्ताङको किसान आन्दोलन प्रशिक्षण संस्थानको छैठौं कार्यकाल सञ्चालन गर्न उनी ग्वाङ्झाउ फर्किए। माओको नेतृत्वमा रहेको किसान आन्दोलन प्रशिक्षण संस्थानले पार्टी कार्यकर्ताहरूलाई तालिम दियो र उनीहरूलाई लडाकू गतिविधिका लागि तयार बनायो। सैन्य प्रशिक्षण अभ्यास र तिनीहरूलाई आधारभूत वामपन्थी पाठहरू अध्ययन गर्न लगाइयो। आफ्ना क्रान्तिकारी गतिविधिहरूका कारण झाओका क्षेत्रीय अधिकारीहरूको ध्यान आकर्षित हुँदै गएपछि माओ शतर्क भए र निरन्तर आफ्नो क्रान्तिकारी गतिविधिलाई अगाडि बढाइरहे।

सन् १९२५ मा सन यात सेनको मृत्युपछि चियाङ काइ-शेकले कोमिन्ताङ पार्टीको नेतृत्व लियो। त्यसपछि वाम-क्वोमिन्ताङ र कम्युनिष्टहरूलाई किनारामा पारिदियो। तैपनि माओले चियाङको राष्ट्रिय क्रान्तिकारी सेनालाई समर्थन गरे, जसले सन् १९२६ मा उत्तरी अभियानमा युद्ध सरदारहरूमाथि आक्रमण गरेको थियो।  यस अभियानको फलस्वरूप  किसानहरू उठे र उनीहरूले धेरै जमिन्दारहरूको जग्गा कब्जा गरे। यसप्रकारको विद्रोहले क्रान्तिकारी क्वोमिन्ताङका वरिष्ठ व्यक्तित्वहरूलाई क्रोधित बनायो, जो आफैं जमिनका मालिक थिए। मार्च १९२७ मा  माओले वुहानमा क्वोमिन्ताङ केन्द्रीय कार्यकारिणी समितिको तेस्रो बैठकमा भाग लिए, जसले वाङ जिङवेईलाई नेताको रूपमा नियुक्त गरेर जनरल चियाङलाई आफ्नो शक्तिबाट हटाउन खोज्यो। त्यहाँ  माओले क्रान्तिकारी गतिविधिमा दोषी पाइने जो कोहीलाई मृत्युदण्ड वा आजीवन कारावासको व्यवस्था गर्ने र स्थानीय बदमास र खराब मानिसहरूको दमनका लागि नियमहरूको रक्षा गर्दै किसान मुद्दाको छलफलमा सक्रिय भाग लिए। उनले क्रान्तिकारी अवस्थामा शान्तिपूर्ण तरीका पर्याप्त हुन सक्तैन भन्ने कुरा औंल्याए। अप्रिल १९२७ मा  माओलाई क्वोमिन्ताङको पाँच सदस्यीय केन्द्रीय भूमि समितिमा नियुक्त गरियो, जसले किसानहरूलाई भाडा तिर्न अस्वीकार गर्न आग्रह गरेको थियो। माओले अर्को समूहको नेतृत्वमा “भूमि प्रश्नको मस्यौदा प्रस्ताव” सँगै राखे, जसमा स्थानीय बदमाशहरू, भ्रष्ट अधिकारीहरू, सैन्यवादीहरू र गाउँका सबै क्रान्तिविरोधी तत्वहरूको भूमि जफत गर्न आह्वान गरिएको थियो। उनले देशभर क्रान्तिकारी उत्साहमा ठूलो भिन्नता रहेको र भूमि पुनर्वितरणमा लचिलो नीति आवश्यक भएको कुरा बुझे।  परिवर्धित भूमि समितिको बैठकमा यसको निष्कर्ष प्रस्तुत गर्दै, धेरैले आपत्ति जनाए, कतिपयले यो धेरै टाढा गएको भने र अन्ततः  उनका सुझावहरू आंशिक रूपमा मात्र लागू भए।

सरदारहरू विरुद्धको उत्तरी अभियानको सफलतापछि  चियाङ कम्युनिष्टहरूतिर फर्कियो, जसको संख्या अहिले चीनभरी हजारौंको सङ्ख्यामा थियो। चियाङले वुहानको वाम क्वोमिन्ताङ सरकारको आदेशलाई बेवास्ता गर्यो र कम्युनिस्ट मिलिशियाद्वारा नियन्त्रित शहर सांघाईमा आक्रमण गर्यो। अब चियाङ काई-शेकले कम्युनिष्टहरूमाथि आक्रमण गर्न थाल्यो । चियांग काई-शेकको नेतृत्वमा राष्ट्रवादी पार्टी वा कोमिन्ताङले सांघाईमा कम्तिमा ५००० कम्युनिष्टहरूको हत्या गर्यो ।झाङ जुओलिनद्वारा बेइजिङमा १९ प्रख्यात कम्युनिष्टको हत्या गरिएको थियो। त्यो मे महिनामा  हजारौं कम्युनिष्ट र कम्युनिस्ट भएको आशंकामा मारिए र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले आफ्ना २५,००० सदस्यहरूमध्ये लगभग १५,००० गुमाए। वुहान सरकारले १५ जुलाईमा क्वोमिन्ताङबाट सबै कम्युनिष्टहरूलाई निष्कासन गरिदियो।  अब चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले युद्धको लागि चीनको मजदूर र किसानको लाल सेनाको स्थापना गर्‍यो। माओले आफ्नो ज्यान जोगाएर त्यहाँबाट भाग्ने स्थिति बन्यो। माओले दुर्गम ग्रामीण इलाकामा गएर त्यहाँ किसान सोभियतहरू बनाएर क्रान्तिकारी संगठनलाई बलियो बनाउने काम गरे। त्यसपछि चीनमा गृहयुद्धको शुरुवात भयो।

जनरल झु दे (चुते) को नेतृत्वमा रहेको बटालियनलाई अगस्ट १, १९२७ मा नान्चाङ शहर कब्जा गर्न आदेश दिइएको थियो, जसलाई नानचाङ विद्रोह भनिन्छ। तिनीहरू शुरुमा सफल भए  तर पाँच दिनपछि पछाडि हट्न बाध्य भए, दक्षिणतिर शान्ताउमा मार्च गर्दै त्यहाँबाट उनीहरूलाई फुजियान जंगलमा लगियो। त्यसपछि माओलाई लाल सेनाको कमाण्डर-इन-चीफ नियुक्त गरियो र हुनानमा किसान विद्रोहको लक्ष्यस्वरूफ शरद वाली विद्रोहमा चाङ्सा विरुद्ध चार रेजिमेन्टको नेतृत्व गरे। आक्रमणको पूर्वसन्ध्यामा, माओले “चाङ्शा” शीर्षकको कविता पनि रचेका थिए । उनको योजना सेप्टेम्बर ९ मा तीन दिशाबाट क्वोमिन्ताङ नियन्त्रित शहरमा आक्रमण गर्ने थियो  तर चौथो रेजिमेन्ट क्वोमिन्ताङको कारणले  रवाना भएको थियो, जबकि तेस्रो रेजिमेन्टले आक्रमण गर्यो। माओको सेनाले यसलाई चाङ्सासम्म पुर्‍यायो, तर लिन सकेन। कोममिन्ताङले माओको किसान सेनालाई दबायो।यसका  ९०% मारिए, बाँचेकाहरूलाई ग्रामीण इलाकामा लानको लागि बाध्य बनायो, जहाँ उनीहरूले आफ्नो उद्देश्यका लागि थप किसानहरूलाई भेला गरे। सेप्टेम्बर १५ सम्म  उनीहरूले हार स्वीकार गरे र १००० बचेका साथीहरूसँगै पूर्वको जियाङ्सीको जिंगगांग (चिंगकांग) पर्वततर्फ लागे। यसपछि माओले तीन नीति अपनाए – तिनीहरू थिए,  श्रम परिषदको तुरुन्त गठन, बिना छुट सबै जग्गा कब्जा  र क्वोमिन्ताङलाई  अस्वीकार गर्ने । उनले चिङकाङ  पर्वतमा रहेको क्षेत्र चिङकाङसानमा एक आधार इलाका स्थापना गरे, जहाँ उनले पाँचवटा गाउँहरूलाई एक स्वशासित राज्यको रूपमा एकताबद्ध गरे र जमिन्दारहरूबाट भूमि कब्जा गर्ने नीतिको समर्थन गरे।  उनले यस क्षेत्रमा कुनै नरसंहार नहुने कुराको सुनिश्चितता गरे र केन्द्रीय समितिले वकालत गरेको भन्दा बढी उदार दृष्टिकोण अपनाए। लङ्गडा, बहिरा र अन्धा सबै क्रान्तिकारी सङ्घर्षका लागि उपयोगी हुन सक्छन्  भन्ने घोषणा गर्दै उनले सेनाको शक्ति बढाए। सबै प्रकारका मानिसहरूलाई आफ्नो सेनामा थपेर चारैतिर सेना निर्माण गरे। उनले आफ्ना सिपाहीहरूका लागि नियमहरू तय गरे,  जसानुसार आदेश तुरुन्तै पालना गर्नु, सबै कब्जा गरिएका सामानहरू फिर्ता गर्नु,  गरीब किसानहरूबाट केही पनि कब्जा नगर्नु, आदि जस्ता नियमहरु थिए। यसो गर्दा उनले आफ्ना सेनाहरूलाई एक अनुशासित र  कुशल लडाकु बलको रूपमा ढाले। यसरी सन् १९२७ मा उनले चियाङ्सामा असफल किसान क्रान्तिको पनि नेतृत्व गरे।

जुन १९२८ मा क्वमिन्ताङले बेइजिङ कब्जा गर्यो र विदेशी शक्तिहरूद्वारा चीनलाई आधिकारिक सरकारको रूपमा मान्यता प्राप्त भयो। यद्यपि माओ र कम्युनिस्टहरूले दक्षिणी हुनान र जियाङ्सी प्रान्तहरूमा किसान सोभियतहरूको स्थापना जारी राखे। उनले सन् १९२४ देखि २८ सम्म पार्टीमा रहेको संकीर्णता र विलयवादका दुई विचलनलाई समयमै पहिचान गरी पार्टीलाई सही बाटो देखाएका थिए । सन् १९२८ को वसन्तमा चिकपाको केन्द्रीय समितिले किसान विद्रोहलाई उठाउने विश्वासका साथ माओका सेनाहरूलाई दक्षिणी हुनानमा पठाउन आदेश दियो। त्यसपछि उनीहरू हुनान पुगे। अब उनीहरूलाई क्वोमिन्ताङले आक्रमण गर्यो र उनीहरूले ठूलो क्षति बेहोरेर भागे। यसैबीचमा क्वोमिन्ताङ सेनाहरूले चिङकाङसानमा आक्रमण गरे र कुनै आधारबिना छोडे। ग्रामीण इलाकामा घुम्दै  माओका सेनाहरूले जनरल चूते र लिन प्याओको नेतृत्वमा चिनियाँ कम्युनिष्ट रेजिमेन्टसँग भेट गरे र  एकजुट भएर चिङकाङसान पुन: प्राप्त गर्ने प्रयास गरे। उनीहरू शुरुमा सफल भए  तर क्वोमिन्ताङले जवाफी हमला गर्यो र चिकपालाई पछाडि धकेल्यो। अर्को केही हप्तामा उनीहरूले पहाडहरूमा छापामार युद्ध लडे। पछि माओ र चुतेको अथक प्रयासपछि चिङकाङसाङ आधारलाई पुन: प्राप्त गरे। पहाडी क्षेत्रहरूमा उनीहरूले सबैलाई खुवाउन पर्याप्त बाली उब्जाउन सकेनन्, जसले गर्दा जाडोमा खाद्यान्न अभाव हुन थाल्यो।

जनवरी १९२९ मा  माओ र चुतेले २००० मानिसहरू र पेङद्वारा प्रदान गरिएका थप ८०० जनासहित आधारइलाका खाली गरे  र आफ्नो सेनालाई दक्षिण वरपरको क्षेत्र, टोङ्गु र जियाङ्सीको सिनफेङमा लगे। परम्परागत मार्क्सवादी विचारलाई ध्यानमा राख्दै  ली ली शान सहरी सर्वहारा वर्गले मात्र सफल क्रान्तिको नेतृत्व गर्न सक्छ भन्ने विश्वास गर्थे । उनले माओलाई क्रान्तिकारी सन्देश फैलाउन बाहिर पठाउनका लागि आफ्नो सेनालाई विभिन्न इकाइहरूमा विभाजन गर्न आदेश दिए। माओले लीको सैद्धान्तिक अडानसँग आफू सहमत भए तापनि आफ्नो सेनालाई विघटन गर्ने वा आधार छोड्ने कुरा नगर्ने जवाफ दिए। ली र माओ दुवैले चिनियाँ क्रान्तिलाई विश्व क्रान्तिको कुञ्जीका रूपमा हेरे । चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको विजयले विश्वव्यापी साम्राज्यवाद र पूँजीवादलाई परास्त गर्नेछ भन्ने विश्वास गरेका थिए। यसमा उनीहरू सोभियत सरकार र कमेन्टर्नको आधिकारिक लाइनसँग असहमत थिए। फेब्रुअरी १९३० मा  माओले आफ्नो नियन्त्रणमा रहेको क्षेत्रमा दक्षिणपश्चिम जियाङ्सी प्रान्तीय सोभियत सरकार गठन गरे।  

चाङ्साको क्वोमिन्ताङको एक स्थानीय युद्ध सरदार हे जियानले अक्टोबर १९३० मा माओकी पत्नी याङ काइहुई र उनको एउटा छोरालाई कब्जामा लियो।त्यसले याङ काइ हुइको नोभेम्बरमा हत्या गरिदियो भने छोरो एनिंगलाई आफन्तकहाँ पठायो।माओकी बहिनीको पनि उसले हत्या गरिदिएको थियो भनिन्छ।यसबाट माओलाई ठूलो भावनात्मक चोट पुग्नगयो।माओले त्यही वर्षको मे महिनामा १८ वर्षीय क्रान्तिकारी हे जिजेनसँग तेस्रो विवाह गरे। यसरी विभिन्न प्रकारका आन्तरिक समस्याहरूको सामना गर्दै  माओ निरन्तर आफ्नो क्रान्कारी क्रियाकलापमा अगाडि बढिरहे। सीसीपीको केन्द्रीय समितिको बैठक जियाङ्सीमा भयो, जसलाई यसले सुरक्षित क्षेत्रको रूपमा हेरेको थियो। नोभेम्बरमा यसले जियाङ्सीलाई सोभियत गणतन्त्र चीन, एक स्वतन्त्र कम्युनिस्ट शासित राज्य घोषणा गर्‍यो। माओलाई जन कमिसारहरूको परिषद्को अध्यक्ष घोषित गरियो र लाल सेनाको नियन्त्रण चाउ एनलाईलाई  दिइएको थियो। यसरी सन् १९३१ मा माओ त्सेतुङ जियाङ्सी प्रान्तमा गणराज्यको अध्यक्ष निर्वाचित भए। माओले जमिनदारहरू विरुद्ध आन्दोलन गर्ने आदेश दिए।यसले तीव्र रूप लियो ।उनको लालसेना प्रायः कमजोर सशस्त्र तर कट्टर किसानहरू मिलेर बनेको थियो, जसको संख्या त्यतिबेला ४५,००० थियो। क्वोमिन्ताङ सेनाहरूले लाल सेनाहरूलाई घेरा हाल्ने र विनाश गर्ने नीति अपनाए। माओले सन जु जस्ता प्राचीन सैन्य रणनीतिकारहरूको कार्यबाट प्रभावित छापामार रणनीतिसँगै ठूलो संख्यामा प्रतिक्रिया दिए । चाउ र नयाँ नेतृत्वले खुला टकराव र परम्परागत युद्धको नीति अनुसरण गरे। यसो गर्दा सेनाले पहिलो र दोस्रो घेरालाई सफलतापूर्वक पराजित गर्यो। आफ्नो सेनाको असफलताबाट क्रोधित भएको  चियांग काई-शेक आफै अपरेशनको नेतृत्व गर्न आयो। त्यो अपरेशनले पनि असफलताको सामना गर्यो । अब चीनमा जापानको घुसपैठ भइरहेको थियो। जापानी विस्तारवादको बिरूद्ध चीनको रक्षा गर्नमा क्वोमिन्ताङको ध्यान केन्द्रित गर्ने उद्देश्यले लाल सेनाले आफ्नो नियन्त्रणको क्षेत्र विस्तार गर्न सक्षम भयो । अन्ततः ३  मिलियन जनसंख्यालाई समेट्यो। माओले आफ्नो भूमि सुधार कार्यक्रम अगाडि बढाए। नोभेम्बर १९३१ मा उनले “भूमि प्रमाणिकरण परियोजना” को शुरुवात गर्ने घोषणा गरे, जुन १९३३ को जुन महिनामा विस्तार गरिएको थियो। उनले महिलाको राजनीतिक सहभागिता बढाउन शिक्षाका कार्यक्रमहरू पनि सञ्चालन गरेका थिए। त्यसपछि चियाङकाइसेकले कम्युनिस्टहरूलाई जापानीहरू भन्दा ठूलो खतराको रूपमा देख्यो र जियाङ्सी फर्कियो। त्यहाँ उसले पाँचौं घेराबन्दी अभियान सुरु गर्यो, जसमा राज्यको वरिपरि कंक्रीट, काँडे तार र आग्नी  पर्खाल  निर्माण गरिएको थियो। हवाइ बमबारीले गर्दा  चाउको रणनीति प्रभावहीन साबित भयो। खाना र औषधिको अभाव हुन थालेपछि भित्र फसेका लालसेनाको मनोबल खस्कियो। त्यसपछि नेतृत्वले ठाउँ खाली गर्ने निर्णय गरिदियो।

चियांग काई-शेकको सेनाले १९३४ मा जियाङ्सीको पहाडहरूमा लाल सेनालाई घेरा हाल्यो।अक्टोबर १४, १९३४ मा  ८५००० सिपाही र १५००० पार्टी कार्यकर्ता सहितको लाल सेनाले जियाङ्सी सोभियतको दक्षिणपश्चिम कुनाबाट क्वोमिन्ताङको घेरा तोड्यो र “लंग मार्च” (लम्बे अभियन) शुरू गर्यो। उनीहरूले उत्तरी प्रान्त शान्सीमा 6,000 किलोमिटरको पदयात्रा थाले । त्यहाँ धेरै घाइते र बिरामीहरू साथसाथै महिला र बालबालिकाहरूलाई छापामार लडाकुहरूको समूहद्वारा रक्षा गरिएको थियो । सबैलाई क्वोमिन्ताङले हत्या गरिरहेको थियो। त्यहाँबाट लालसेना र पार्टी कार्यकर्ता गरेर  १,००,००० मानिसहरू दक्षिणी हुनानतिर लागे। भयंकर लडाइसँगै जियाङ नदी पार गरे।  त्यसपछि उनीहरू वू नदी हुँदै गुइझोउमा पुगे । तिनीहरूले त्यहाँ एक सम्मेलन आयोजित गरे र  माओ नेतृत्वको पदमा निर्वाचित भए अर्थात् पोलिटब्युरोको अध्यक्ष बने । त्यसपछि उनी पार्टी र लाल सेना दुवैको वास्तविक नेता बने। उनलाई सोभियत कम्युनिष्ट नेता जोसेफ स्टालिनले समर्थन गरेका थिए। छापामार बलको रूपमा काम गर्न जोड दिँदै, उनीहरूले एउटा गन्तव्य निर्धारित गरे । अब जापानीहरूसँग युद्ध केन्द्रित गर्ने उद्देश्यसहित उनीहरू अगाडि बढे। माओको के विश्वास थियो भने साम्राज्यवाद विरोधी संघर्षमा केन्द्रित भएर कम्युनिष्टहरूले चिनियाँ जनताको विश्वास जित्नेछन्, जसको कारण क्वोमिन्ताङलाई परित्याग गर्नेछन्। जुनीबाट  माओले आफ्ना सेनाहरूलाई लुसानसम्न लगे। त्यहाँ उनीहरूले सशस्त्र विरोधको सामना गरे तर सफलतापूर्वक नदी पार गरे। माओको विरुद्धमा आफ्नो सेनाको नेतृत्व गर्न चियाङकाइसेक यस क्षेत्रमा आयो  तर कम्युनिस्टहरूले उसलाई पछाडि पारेर जिन्सा नदी पार गरे। तातु नदी पार गर्ने थप कठिन कार्यको सामना गर्दै उनीहरूले लुडिङको लुडिङ पुलमा मे महिनामा युद्ध लडेर यसलाई व्यवस्थित गरे। मानशान वरपरका पहाडी शृङ्खलाहरू पार गर्दै पश्चिमी सिचुआनको मउकुङमा  तिनीहरूले झाङ गुओटाओको ५०,००० फ्रन्ट आर्मीसँग सामना गरे  र सँगै माओरेहकाई र त्यसपछि गान्सुतर्फ अघि बढे। झाङ र माओ के गर्ने भन्नेमा एकमत थिएनन् । झाङले क्वोमिन्ताङ खतराबाट बच्न तिब्बत वा सिक्किममा पूर्वतिर फर्कन चाहन्थे। अब यो सहमति भयो कि चुते झाङमा सम्मिलित भएपछि उनीहरू आफ्नो अलग बाटो जानेछन्। माओको सेनाले सयौं किलोमिटर घाँसे मैदानहरू पार गरेर उत्तरतर्फ अग्रसर भयो। एउटा दलदलको क्षेत्रमा उनीहरूलाई मन्चु आदिवासी जनजातिहरूले आक्रमण गरे र त्यहाँ धेरै सिपाहीहरू अनिकाल र रोगबाट मरे। अन्ततः शान्सी पुगेपछि मिन पर्वत र माउन्ट लिउपान पार गरेर शेन्क्सी सोभियतमा पुग्नु अघि उनीहरूले क्वोमिन्ताङ र इस्लामिक घोडचढी सेना दुवैसँग युद्ध गरे ।अब उनीहरूसँग केवल ७००० मात्र बचेका थिए। यसरी चिसो मौसम, खतरनाक पहाडी सडकहरू, अनियन्त्रित नदीहरू  र युद्ध सरदारहररू तथा  क्वोमिन्ताङको आक्रमणहरूका कारण  ७००० कम्युनिष्टहरू मात्र १९३६ मा शान्सीमा पुगे। यो लामो मार्च (लम्बे अभियान) ले चिनियाँ कम्युनिष्टहरूको नेताको रूपमा माओत्सेतुङको स्थितिलाई बलियो बनायो। उनले आफ्नो कठिन परिस्थितिको बावजुद सेनालाई भेला गर्न सक्षम भएका थिए।यो लङ मार्चले पार्टीको प्रमुख व्यक्तित्वको रूपमा माओको स्थितिलाई बलियो बनायो। नोभेम्बर १९३५ मा उनलाई सैन्य आयोगको अध्यक्ष बनाइयो। यसपछि माओ कम्युनिष्ट पार्टीको निर्विवाद नेता भए।

माओका सेनाहरू अक्टोबर १९३५ मा येनान आइपुगे र १९३६ को वसन्तमा पाओआनमा बसोबास गरे। त्यहाँ रहँदा उनीहरूले स्थानीय समुदायसँग सम्बन्ध विकास गरे । उनीहरूले भूमिको पुनर्वितरण र खेती गरे, चिकित्सा उपचारको काम गरे र साक्षरता कार्यक्रम शुरु गरे। माओले अब १५,००० सेनाको कमाण्ड सम्हाले। फेब्रुअरी १९३६ मा  उनले येनान नर्थवेस्ट एन्टी-जापानीज रेड आर्मी युनिभर्सिटी स्थापना गरे, जसको माध्यमबाट उनले ठूलो संख्यामा भएको नयाँ भर्तीहरूलाई प्रशिक्षित गरे। जनवरी १९३७ मा  उनले “जापानी विरोधी अभियान” शुरु गरे। त्यसपछि उनले छापामार लडाकुहरूको समूहलाई जापानी-नियन्त्रित क्षेत्रमा छिटपुट आक्रमणहरू गर्न पठाए। मे १९३७ मा  वर्तमान स्थितिबारे छलफल गर्न येनानमा कम्युनिस्ट सम्मेलन आयोजना गरियो। पश्चिमी पत्रकारहरू पनि “सीमा क्षेत्र” आए,  जसले आफ्ना अनुभवहरूलाई रेड स्टार ओभर चाइनाको आधारको रूपमा प्रयोग गरेका थिए। यीमध्ये एड्गर स्नो पनि एक थिए।

सन् १९३७ मा जापानले चीनमाथि आक्रमण गरेको थियो । यसैबीचमा सन् १९३८ मा माओले हे जिजेनसँग सम्बन्ध विच्छेद गरे र अभिनेत्री चियाङ चिङसँग विवाह गरे, जसलाई पछि “मेडम माओ” भनेर चिनियो।

बदलिएको परिस्थिति अनुसार चिनियाँ कम्युनिष्टहरू र क्वोमिन्ताङले नयाँ खतराको सामना गर्नको लागि गृहयुद्ध रोकेका थिए।अब माओ एउटा गुफा-घरमा बस्न थाले र आफ्नो धेरै समय अध्ययन-अनुसन्धान र सिद्धान्त निर्माणमा बिताए। उनले रेड आर्मी एक्लैले जापानीहरूलाई परास्त गर्न असक्षम छ  त्यसकारण यो लक्ष्य हासिल गर्न क्वोमिन्ताङ र अन्य बुर्जुवा राष्ट्रवादी तत्वहरूसँग कम्युनिस्ट नेतृत्वको “राष्ट्रिय मुक्ति सरकार” गठन गर्नुपर्छ भन्ने बुझेका थिए । चियाङ काई-शेकलाई राष्ट्रको गद्दार भनेर घृणा गरे पनि ५ मे मा  उनले नानकिङ राष्ट्रिय सरकारको सैन्य परिषद्लाई सैन्य गठबन्धनको प्रस्ताव गरे।  यो स्टालिनले पनि समर्थन गरेको कार्यक्रम थियो। यद्यपि चियाङले माओको सन्देशलाई बेवास्ता गर्ने र गृहयुद्ध जारी राख्ने उद्देश्य राखेको थियो तर उनलाई सियानमा उनैका आफ्नै सेनापति झाङ जुलियाङद्वारा गिरफ्तार गरियो। त्यसपछि सियान घटनाको नेतृत्व गर्यो। झाङले चियाङलाई कम्युनिष्टहरूसँग यस विषयमा छलफल गर्न बाध्य पारे, जसको परिणामस्वरूप डिसेम्बर २५ १९३७ मा दुवै पक्षको बीचमा संयुक्त मोर्चाको गठन भयो।

जापानीहरूले सांघाई र नान्किङ (नान्जिङ) दुवैलाई लिएका थिए ।  नानकिङ जापानीहरूले भयंकर नरसंहार मच्चाएका थिए। जापानीहरूको क्रूरताले चिनियाँ रेड आर्मी ५०,००० देखि ५००,००० सम्म बढ्यो। अगस्त १९३८ मा लाल सेनाले चियाङको राष्ट्रिय क्रान्तिकारी सेनाको नेतृत्वमा नौलो चौथो सेना र आठौं मार्ग सेना गठन गर्यो। अगस्त १९४० लाल सेनाले हन्ड्रेड रेजिमेन्ट अभियान सुरु गर्‍यो, जसमा ४००,००० सिपाहीहरूले पाँच प्रान्तमा एकैसाथ जापानीहरूमाथि आक्रमण गरे। यो एक सैन्य सफलता थियो, जसको परिणामस्वरूप २०००० जापानीहरूको मृत्यु भएको थियो। रेलवेको अवरोध र कोइला खानीको पनि क्षति भयो। येनानमा रहेको आफ्नो आधार सिविरबाट  माओले आफ्ना सिपाहीहरूका लागि धेरै पुस्तकहरू पनि लेखे, जसमा क्रान्तिको दर्शन थियो। ती पुस्तकहरूमा ज्ञानको मार्क्सवादी सिद्धान्त प्रस्तुत गरिएको थियो।  दीर्घकालीन युद्ध, छापामार युद्ध, चलायमान सैन्य रणनीति, आदिको बारेमा माओले स्पष्ट पारे । चीनको भविष्यका लागि नौलो जनवादका विचारहरू प्रस्तुत गरे।

दोस्रो विश्वयुद्धमा सन् १९४५ मा जापानको पराजय भयो।जापानले बेइजिङ र चिनियाँ तटलाई कब्जा गर्यो  तर भित्री भाग कहिल्यै कब्जा गर्न सकेन। चीनका नौलो चौथो सेना र आठौं भार्ग सेना दुवै लडेका थिए तर कम्युनिस्टहरूको छापामार रणनीति विशेष प्रभावकारी थियो। जापानीहरू विरुद्धको लडाइँको नेतृत्व गर्दा पनि माओत्सेतुङले आफ्ना तत्कालीन सहयोगी क्वोमिन्ताङबाट कैयौं शक्ति योजना बनाइरहेका थिए। माओले आफ्ना विचारहरूलाई छापामार युद्ध र राष्ट्रभक्तिपूर्ण युद्ध सहित धेरै पर्चाहरूमा संहिताबद्ध गरे। सन १९४४ मा  संयुक्त राज्य अमेरिकाले माओ र कम्युनिष्टहरूसँग भेट्न “डिक्सी मिसन” पठायो; अमेरिकीहरूले कम्युनिस्टहरूलाई पश्चिमी समर्थन प्राप्त क्वोमिन्ताङ  भन्दा राम्रो संगठित र कम भ्रष्ट भएको पाए। क्वोमिन्ताङको तुलनामा चिकपा कम भ्रष्ट, धेरै एकताबद्ध  र जापानको प्रतिरोधमा धेरै बलियो देखिन्थ्यो। दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्य पछि  अमेरिकाले गृहयुद्धको समयमा माओत्सेतुङको नेतृत्वमा रहेको जनमुक्ति सेना (पीएलए) विरुद्ध चियाङ काई-शेक र उसको क्वोमिन्ताङ सरकारी सेनाहरूलाई सैन्य सहायता जारी राख्यो। त्यसैगरी सोभियत संघले माओलाई उत्तरपूर्वी चीनमा आफ्नो कब्जा मार्फत अर्ध-गोपनीय समर्थन दियो, जसले पीएलएलाई सामूहिक रूपमा अगाडि बढ्न र जापानी क्वान्टुङ सेनाले छोडेका हतियारहरूको ठूलो आपूर्ति लिन अनुमति दियो। दोस्रो विश्वयुद्ध सकिएपछि चिनियाँ सेनाले फेरि जोशका साथ लड्न शुरु गरे। सन् १९४६ मा माओलाई आफ्नो क्रान्ति सफल बनाउने समय आयो । यस समयमा चीनमा गृहयुद्ध शुरु भयो र माओले स्थितिको पूरा फाइदा उठाए। उनले चियाङको विशाल सेनालाई छापामार युद्धद्वारा भाग्न बाध्य तुल्याए।  रेड आर्मीको सैन्य कारवाही बढाउन माओले चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका अध्यक्षका रूपमा आफ्ना नजिकका सहयोगी जनरल चूतेलाई यसको कमाण्डर-इन-चीफ नियुक्त गरे। सन् १९४८ मा माओको प्रत्यक्ष कमाण्डमा जनमुक्ति सेनाले चाङचुङ शहर कब्जा गरिरहेका कोमिन्ताङ सेनालाई भोकै मारिदियो। जुनदेखि अक्टोबरसम्म चलेको त्यो घेराबन्दीमा कम्तिमा १ लाख ६० हजार व्यक्तिको मृत्यु भएको विश्वास गरिन्छ । पीएलए लेफ्टिनेन्ट कर्नेल झांग झेंगलुले आफ्नो पुस्तक व्हाइट स्नो,  रेड ब्लडमा घेराबन्दीको दस्तावेजीकरणमा यसलाई हिरोशिमासँग तुलना गरेका थिए। हताहतको संख्या लगभग उस्तै थियो। हिरोशिमामा ९ सेकेन्डमा सकियो भने चाङ्चुनले पाँच महिना समय लिएको थियो। निर्णायक बिन्दुमा सन् 1948 मा चाङचुनको घेराबन्दी थियो, जसमा लाल सेनाले जिलिन प्रान्तको चाङचुनमा कुओमिन्ताङ सेनालाई पराजित गर्यो।जनवरी १, १९४९ मा कम्युनिष्टहरूले पेकिङलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिए। माओका सेनाहरू विरुद्धको निर्णायक युद्धमा कोमिन्ताङ सेनाहरूले भारी क्षति बेहोरे। १० डिसेम्बर १९४९ को बिहान पीएलए सेनाहरूले मुख्य भूमि चीनको चोङकिङ (छुङकिङ) र चेङ्दुलाई घेराबन्दी गरे र चियाङकाई शेक मुख्य भूमि छोडेर फोर्मोसा (ताइवान) तिर गयो। माओले अक्टोबर १, १९४९ मा ग्रेट अफ हेभेन्ली पीस (तियानमेन) बाट जनवादी गणतन्त्र चीनको स्थापनाको घोषणा आत्मविश्वापूर्ण तरीकाले गरे। १० डिसेम्बरमा  नयाँ जनवादी गणतन्त्र चीनको घोषणा गरेपछि माओ मस्को भ्रमणमा गएका थिए।त्यसपछि स्वदेश फर्केर उनले कम्युनिष्ट पार्टी र देशको प्रशासनको नेतृत्व सम्हाले ।

जनवादी क्रान्तिपछि माओको नेतृत्वमा चीन

कोमिन्ताङमाथि विजय हासिल गरेपछि पहिलो वर्ष मुख्यतया अत्यावश्यक आर्थिक र सामाजिक समस्याहरू समाधान गर्न समर्पित थियो। माओत्सेतुङले कृषि सुधार, भारी उद्योगको विकास र नागरिक अधिकारको सुदृढीकरणलाई विशेष महत्व दिए। लगभग सबै सुधारहरू सोभियत संघको मोडेलमा चिनियाँ कम्युनिष्टहरूले गरेका थिए,  जसले १९५० को प्रारम्भमा चीनमा ठूलो प्रभाव पारेको थियो र यसलाई रूसले ठूलो आर्थिक र सैन्य सहायता प्रदान गरेको थियो। ठूला जमिन्दारको जग्गा जफत गरिएको थियो । पहिलो पञ्चवर्षीय योजनाको रूपरेखाभित्र सोभियत संघका विशेषज्ञहरूको सहयोगमा धेरै ठूला औद्योगिक परियोजनाहरू सञ्चालन भइरहेका थिए ।माओ सन् १९४९–५० को जाडो महिनामा लामो वार्ताका लागि मस्को गए । माओले त्यहाँ चीनको राजनीतिक र आर्थिक क्रान्ति, विदेश नीति, रेलमार्ग, नौसेना आधारहरू र सोभियत आर्थिक र प्राविधिक सहायतामा केन्द्रित वार्ताहरू गरे। त्यसपछि त्यहाँ भएको सम्झौतामा स्टालिनले माओलाई सहयोग गर्ने बचन दिएका थिए। त्यसपछि माओले पार्टीलाई समाज सुधार र नियन्त्रण बढाउने अभियान चलाउनको लागि प्रेरित गरे।

अक्टोबर १९५० मा माओले जन स्वयम्सेवी सेना, जनमुक्ति सेनाको एक विशेष इकाईलाई कोरियाली युद्धमा पठाउने र उत्तर कोरियाको सशस्त्र बल, कोरियाली जन सेनासँगसँगै लड्ने निर्णय गरे। कोरियाली युद्धमा दक्षिण कोरिया र संयुक्त राष्ट्र संघका सेनाहरू विरुद्ध उत्तर कोरियालीहरूसँगै लड्न पठाए।जन-संवयंसेवक सेनाले किम इल-सुङको सेनालाई अतिक्रमण हुनबाट बचायो। त्यसपछि संयुक्त राज्य अमेरिकाले कोरियाली युद्धमा संलग्न भएको कारण जनवादी गणतन्त्र चीनमा व्यापार प्रतिबन्ध लगायो। युद्धको क्रममा १ लाखभन्दा बढी चिनियाँ सैनिकको मृत्यु भएको थियो। त्यस युद्धमा माओका छोरा समेत मारिएका थिए। माओले अपरेशनहरूलाई न्यूनतम विवरणमा निर्देशित गरे। केन्द्रीय सैन्य आयोग (CMC) को अध्यक्षको रूपमा उनी पीएलए र जनवादी गणतन्त्र चीनको सर्वोच्च कमाण्डर-इन-चीफ र पार्टीको अध्यक्ष पनि थिए । कोरियामा चिनियाँ सेनाहरू तत्कालीन नयाँ स्थापित प्रधानमन्त्री चाउ एनलाईको समग्र कमाण्डमा थिए, जनरल पेंग ते हुई क्षेत्रीय कमाण्डर र राजनीतिक कमिसर थिए।

माओको सरकारले सन् १९५० को दशकमा सामाजिक सुधारको प्रयोग गरी अफिमको उपभोग र उत्पादन दुवै उन्मूलन गर्ने काम गर्र्यो। दश लाख दुर्व्यसनीहरूलाई अनिवार्य उपचार गर्न बाध्य पारियो। अफिम उत्पादन गर्ने क्षेत्रमा नयाँ बाली लगाइयो। अफिम उत्पादनको बाँकी भाग चिनियाँ सीमाको दक्षिणमा गोल्डेन ट्राइएंगल क्षेत्रमा सारियो। भूमिसुधार अभियानका क्रममा कम्युनिष्ट पार्टीले आयोजना गरेको कार्यक्रम अनुसार जनिमन्दारहरूबाट जमिन खोसेर गरीब किसानहरूलाई वितरण गरियो, जसले आर्थिक असमानतालाई निकै कम गर्यो।  सन् १९५१ मा माओले धनी पूँजीपति र राजनीतिक प्रतिद्वन्द्वीहरूलाई लक्षित गरेर शहरी क्षेत्रहरूलाई भ्रष्टाचारबाट मुक्त गर्ने प्रयासमा तीन विरोधी र पाँच विरोधी अभियान नामक लगातार दुईवटा अभियानहरू शुरु गरे। जहाँ तीन विरोधी अभियान सरकार, औद्योगिक र पार्टीका पदाधिकारीहरूमा केन्द्रित शुद्धीकरण थियो। त्यसैगरी  पाँच विरोधी अभियानले सामान्य रूपमा पूँजीवादी तत्वहरूलाई लक्षित गर्दै आफ्नो दृष्टिकोणलाई फराकिलो बनाएको थियो। माओले अपराधीहरूलाई आलोचना र सुधार गर्न वा श्रम शिविरमा पठाउनुपर्नेमा जोड दिए ।

माओ जनतामा क्रान्तिकारी भावनाको कमीको बारेमा चिन्तित थिए। उनले राष्ट्रिय अर्थतन्त्रका सबै क्षेत्रहरूमा “ग्रेट लीप फर्वार्ड” सुनिश्चित गर्ने र यी समस्याहरूको समाधान गर्ने निर्णय गरे। १५ वर्षमा ग्रेट ब्रिटेनको उत्पादन मात्रामा पुग्न, देशको लगभग सम्पूर्ण ग्रामीण र आंशिक रूपमा शहरी जनसंख्या स्वायत्त कम्युनमा संगठित हुने नीति लिए । कम्युनहरूमा जीवन सामूहिक थियो । प्रत्येक कम्युनले आफू र वरपरका शहरहरूलाई मात्र खाद्यान्न उपलब्ध गराउने होइन औद्योगिक उत्पादनहरू पनि गर्नुपर्थ्यो ।  सन् १९५३ र १९५८ को बीचमा माओले चीनलाई औद्योगिक शक्ति बनाउने उद्देश्यले पहिलो पञ्चवर्षीय योजनाको शुरुवात गरेका थिए। शक्तिको एकीकरण पछि माओले पहिलो पञ्चवर्षीय योजना (१९५३-१९५८) शुरु गरे, जसको उद्देश्य विश्व शक्ति बन्नको लागि चीनलाई कृषिमा मात्र रहने निर्भरताको अन्त्य गर्ने थियो। अब सोभियत संघको सहयोगमा  नयाँ औद्योगिक प्लान्टहरू निर्माण गरियो र कृषि उत्पादन घट्दै गयो। सोभियत संघको सहयोगमा उद्योगले पर्याप्त पूँजी उत्पादन गर्न थाल्यो । त्यसपछि माओले द्रूत गतिमा सामूहिकीकरणको चरण पनि शुरु गरेका थिए। चिकपाले साक्षरता बढाउने अभियानलाई पनि तीव्रतापूर्वक अगाडि बढायो। ठूला-ठूला औद्योगिकीकरणका आयोजना पनि शुरु गर्न थाल्यो। यस अवधिमा अपनाइएका कार्यक्रमहरूमा ‘हन्ड्रेड फ्लावर्स’ अभियान पनि समावेश थियो, जसमा माओले चीनलाई कसरी शासन गर्ने भन्ने विषयमा फरक-फरक विचारहरू प्रस्तुत गर्न भनेका थिए। यसलाई माओको दक्षिणपन्थी विरोधी आन्दोलनसँग पनि जोडिएको थियो।

जनवरी १९५८ मा  माओले दोस्रो पञ्चवर्षीय योजना शुरु गरे, जसलाई ग्रेट लीप फर्वार्ड भनिन्छ। यो योजना चीनलाई कृषि प्रधान राष्ट्रबाट औद्योगिक राष्ट्रमा रूपान्तरण गर्ने योजना थियो। यो सोभियत मोडेलको रूपमा आर्थिक विकासको लागि वैकल्पिक मोडेल थियो र यसमा भारी उद्योग संचालन गर्ने योजना थियो। यो नीतिको पार्टीमा रहेका अन्यले पनि वकालत गरेका थिए। यो आर्थिक कार्यक्रम अन्तर्गत अपेक्षाकृत साना कृषि समूहहरूलाई ठूला जनसमुदायहरूमा विलय गरियो र धेरै किसानहरूलाई ठूला-ठूला पूर्वाधार परियोजनाहरू र फलाम र इस्पात उत्पादनको काम गर्न लगायो । केही निजी खाद्य उत्पादनमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो र पशुधन र कृषि उपकरणहरू सामूहिक स्वामित्वमा ल्याइयो। ग्रेट लीप फर्वार्ड अन्तर्गत  माओ र अन्य पार्टी नेताहरूले नयाँ कम्युनहरूलाई विभिन्न प्रकारका नयाँ कृषि प्रविधिहरू लागू गर्ने निर्देशन दिए । स्टिल उत्पादन र पूर्वाधार परियोजनाहरूमा श्रमको विचलनको संयुक्त प्रभाव र चक्रीय प्राकृतिक प्रकोपहरूले गर्दा १९५९ मा अन्न उत्पादन क्रमशः घट्दै गयो। यतिबेलै भयंकर खडेरी र बाढीको प्रकोप पनि सृजना भयो। अब अनिकाल बढ्नथाल्यो। अनिकालले गर्दा धेरै मानिसहरूको मृत्यु समेत भयो।  

१९५८ को शरद ऋतुको अन्तमा  माओ त्से तुङले ग्रेट लीप फर्वार्डको व्यापक अभ्यासको कडा निन्दा गरे, जसको कारणले किसानहरूलाई पर्याप्त खाना र आराम बिना नै श्रमको अधीनमा राखिएको थियो र त्यसको परिणामस्वरूप महामारी, भोकमरी र मृत्यु सिर्जना भएको थियो। त्यस समयमा  माओले आधिकारिक शक्तिमा दक्षिणपन्थी विरोधी दबाब “जीविकाको मूल्यमा उत्पादन” को प्रमुख कारण हो भनी स्पष्ट रूपमा स्वीकार गरे। यद्यपि ग्रेट लिप फर्वार्डको परित्यागले मात्र यी समस्याहरू समाधान हुन सक्छन् भन्ने कुरामा भने उनी सहमत थिएनन। उनी समस्या सुधार गर्न कडा रूपमा प्रस्तुत भए ।

चीन-सोभियत विभाजन शीत युद्धको प्रमुख घटनाहरू मध्ये एक थियो, जुन बर्लिन पर्खालको निर्माण, क्युवाली मिसाइल संकट, दोस्रो भियतनाम युद्ध, र चीन-अमेरिकी सम्बन्धको समान महत्त्व थियो। विभाजनले सामान्य रूपमा दोस्रो शीत युद्धको लागि ढाँचा तय गर्न मद्दत गर्यो र विशेषगरी दोस्रो भियतनाम युद्धको पाठ्यक्रमलाई प्रभावित गर्यो। मार्च १९५३ मा स्टालिनको मृत्यु पछि निकिता ख्रुश्चेभको अधिक उदारवादी सोभियत नेतृत्वको कारण सोभियत संघ र चीन बीचमा विभाजन भयो। केवल अल्बानियाले खुला रूपमा चीनको पक्ष लियो। स्टालिनले माओले चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको नियन्त्रण लिनु अघि नै आफूलाई सही मार्क्सवादी विचारको उत्तराधिकारीको रूपमा स्थापित गरेका थिए । त्यसकारण माओले कुनै पनि स्टालिनवादी सिद्धान्तको उपयुक्ततालाई कहिल्यै चुनौती दिएनन् । स्टालिनको मृत्युपछि  माओले मार्क्सवादी सिद्धान्तको नेतृत्व आफूमा जानेछ भन्ने विश्वास गरे । ख्रुश्चेभ र माओ बीचको तनावले सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी र सीसीपी बीचको अघिल्लो सम्बन्धलाई नष्ट गर्‍यो। चीनमा  पहिलेको पक्षपाती सोभियतहरूलाई अब संशोधनवादीको रूपमा निन्दा गरियो र अमेरिकी साम्राज्यवादसँगै विरोध गर्ने आन्दोलनको रूपमा सूचीबद्ध गरियो। सन् १९५९ सम्ममा सोभियत संघसँग चीनको सम्बन्ध निकै बिग्रिएको थियो। ग्रेट लीप फर्वार्ड, चीनको आणविक महत्वाकांक्षा  र चीन-भारत युद्ध (१९६२) को सम्बन्धमा दुई साम्यवादी शक्ति असहमत थिए। सन् १९६२ सम्म चीन-सोभियत विभाजनमा चीन र सोभियत संघले एकअर्कासँग सम्बन्ध तोडेका थिए।

आंशिक रूपमा दक्षिण कोरिया, जापान र ताइवानमा शत्रु अमेरिकी सैन्य अड्डाहरूले घेरिएको  चीनले अब उत्तर र पश्चिममा सोभियत संघबाट नयाँ खतराको सामना गर्यो। आन्तरिक संकट र बाह्य खतरा दुवैले माओबाट असाधारण राज्य कौशलको माग गरे  तर चीनले नयाँ दशकमा प्रवेश गर्दा चीनका राजनीतिज्ञहरू एक-अर्कासँग शत्रुतापूर्ण टकरावमा थिए।

जुलाई १९५९ मा लुसानमा पेङ ते हुईसँगको संघर्षपछि माओले नयाँ, अझ कठोर दक्षिणपन्थी विरोधी अभियानको सन्दर्भमा ग्रेट लिप फर्वाडलाई पुनर्जीवित गरे, जसलाई उनले सन् १९६० को वसन्तमा प्रवर्द्धन गरेका थिए। १९६० को वसन्तसम्म  माओले असामान्य मृत्यु र अन्य दुर्व्यवहारको बारेमा चिन्ता व्यक्त गरे । प्रकोपको कारण माओको प्रतिष्ठामा ठूलो आँच आयो। उनी अन्ततः १९६२ मा यो नीति त्याग्न बाध्य भए ।त्यसपछि लिउ शाओची र देङ सियाओपिङ जस्ता उदारवादी पार्टी नेताहरू शीर्ष नेतृत्वमा आए। द ग्रेट लीप फर्वार्ड अभियान तात्कालिक प्रकोप र अन्य कारणले बहुसंख्यक चिनियाँहरूको लागि एक त्रासदी जस्तै थियो।

जनवरी १९६२ मा बेइजिङमा “सात हजार पार्टी कार्यकर्ता सम्मेलन” भनिएको एक प्रमुख कम्युनिष्ट पार्टीको सम्मेलनमा लिउ शाओचीले चीनमा व्यापक अनिकालको लागि परियोजनालाई दोष दिँदै ग्रेट लीप फर्वार्डको निन्दा गरे। प्रतिनिधिहरूमध्ये बहुमत यसमा सहमत भए  तर रक्षा मन्त्री लिन प्यायोले भने माओको दृढतापूर्वक समर्थन गरे। यसपछि माओलाई सीसीपीको आन्तरिक शक्ति संरचनाभित्र धकेलियो । उदारीकरणको छोटो अवधि पछि माओ र लिनले पुनरागमनको योजना बनाए। लिउ शाओची र देङ सियाओपिङले विभिन्न सुधारात्मक कार्यक्रममार्फत् अनिकालको सबैभन्दा खराब प्रभावलाई कम गर्न क्यानडा र अष्ट्रेलियाबाट अनाज आयात गरेर अर्थतन्त्रलाई बचाए।

जुलाई १९६६ मा माओ नेतृत्वमा फर्के र  बेइजिङमा आए। अब माओले सांस्कृतिक क्रान्तिको नेतृत्व गरे। अगस्ट १९६६ मा ७३ वर्षीय माओले कम्युनिष्ट केन्द्रीय समितिको बैठकमा भाषण दिए। त्यसपछि पार्टीको उदारवादी प्रवृत्ति मुख्यतया लिउ शाओचीमाथि आक्रमण गरे। त्यसको केही समयपछि माओको निर्देशनमा केन्द्रीय समितिले सोह्र बुँदे दस्तावेजलाई अनुमोदन गर्‍यो, जुन व्यावहारिक रूपमा महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको कार्यक्रम बन्यो। यो पेकिङ विश्वविद्यालयका प्राध्यापक नी युआन्जीको नेतृत्वमा भएको आक्रमणबाट शुरु भयो। त्यसपछि  विद्यार्थी र माध्यमिक विद्यालयका विद्यार्थीहरू, रूढिवादी र प्रायः भ्रष्ट शिक्षक र प्राध्यापकहरूको विरोध गर्न लागियो । यसको लागि  क्रान्तिकारी भावनाहरू माओवाट प्रभावित थिए,  जसलाई वामपन्थीद्वारा कुशलतापूर्वक परिचालन गरिएको थियो। उनीहरूले रेड गार्ड्सको एकाइहरूमा व्यवस्थित गर्न शुरु गरे। वामपन्थीद्वारा नियन्त्रित प्रेसमा उदार बुद्धिजीवीहरू विरुद्ध अभियान चलाइयो । ५ अगस्टमा माओत्सेतुङले आफ्नो हेडक्वार्टरमा आगो लगाउ शीर्षकमा लेख प्रकाशित गरे, जसमा उनले केन्द्र र क्षेत्रका केही प्रमुख साथीहरूलाई पूँजीपति वर्गको अधिनायकत्व लागू गरेको र महान सर्वहाराको आन्दोलनलाई दबाउन खोजेको आरोप लगाए। पिपुल्स आर्मीको सैन्य समर्थनमा रेड गार्ड आन्दोलन व्यापक भयो। देशभरी  प्रमुख कार्यकर्ता र प्रोफेसरहरूको सामूहिक प्रशिक्षण आयोजना गरियो । अगस्ट १९६६ मा लाखौंको र्‍यालीमा माओले रेड गार्डहरूको कार्यलाई पूर्ण समर्थन र अनुमोदन गरे । माओले देशका युवाहरुलाई दक्षिणपन्थीबाट क्रान्ति फिर्ता लिन आह्वान गरे ।समाजका केही उदार पूँजीवादी तत्वहरूले समाजवादी संरचनामा खतरा पैदा गरेको विश्वास गर्दै रेड गार्डका युवाहरूको समूहले समाजका सबै तहका अधिकारीहरू र आफ्नै न्यायाधिकरणहरूका विरुद्ध लडे । सांस्कृतिक क्रान्तिको क्रममा चीनमा लगभग सबै विद्यालय र विश्वविद्यालयहरू बन्द गरिएका थिए र शहरहरूमा बस्ने युवा बुद्धिजीवीहरूलाई ग्रामीण इलाकाका किसानहरूद्वारा पुनः शिक्षित हुन आदेश दिइएको थियो, जहाँ उनीहरूले कडा शारीरिक श्रम र अन्य श्रम गरेका थिए। सांस्कृतिक क्रान्तिले चीनको धेरैजसो परम्परागत सांस्कृतिक सम्पदालाई ध्वस्त पारेको थियो। सांस्कृतिक क्रान्तिले चिनियाँ जीवनको हरेक भागमा प्रवेश गरेको थियो । यसले नयाँ संस्कृति निर्माण गर्ने अभियानलाई तीव्र बनाएको थियो। यद्यपि यो विवादास्पद हुनबाट भने बचेन। यस अवधिमा माओका सबै विचारहरू प्रतिध्वनित गर्ने लिन पियाओलाई आफ्नो उत्तराधिकारीको रूपमा रोजे। लिनलाई पछि आधिकारिक रूपमा माओको उत्तराधिकारीको रूपमा घोषणा गरियो। यद्यपि १९७१ सम्म यी दुई व्यक्तिहरू बीचको विभाजन स्पष्ट भइसकेको थियो।पछि लिनले माओमाथि सैन्य विद्रोह वा हत्या प्रयास गर्ने योजना बनाएको बताइएको थियो। लिन पियाओको सेप्टेम्बर १३, १९७१ मा मङ्गोलियन एयरस्पेसमा विमान दुर्घटनामा मृत्यु भयो। भनिन्छ उनी पक्राउ पर्ने डरले चीनबाट भागेका थिए। सीसीपीले लिन पियायोलाई अपदस्थ गर्ने योजना बनायो र लिनलाई मरणोपरान्त पार्टीबाट निष्कासन गरेको घोषणा गर्‍यो। यस समयमा माओले धेरै शीर्ष नेताहरूको विश्वास गुमाए।

१९६९ मा माओले सांस्कृतिक क्रान्ति समाप्त भएको घोषणा गरे, यद्यपि चीनभित्र र बाहिरका विभिन्न इतिहासकारहरूले सांस्कृतिक क्रान्तिको अन्त्य पूर्ण रूपमा भने माओको मृत्यु र ग्याङ अफ फोरको गिरफ्तारीसँगै भएको बताउँदछन्। पछिल्ला चरणहरू चियाङ चिङ (म्याडम माओ) र उनको समूहले निर्देशित गरेका थिए, जसलाई “गैंग अफ फोर” भनिन्छ, जसमा च्याङ चिङ, च्याङ चुन चियायो, वाङ हुङ वेन र यायो वेन युवायो थिए।

सन् १९७० को दशकमा माओको स्वास्थ्य निरन्तर बिग्रँदै गयो ।आफ्नो जीवनको अन्तिम वर्षहरूमा  माओको एमियोट्रोफिक लेटरल स्क्लेरोसिस साथै धुम्रपान र मुटुको समस्याका कारण हुने फोक्सोको रोगका कारण स्वास्थ्य बिग्रिएको थियो। सन् १९७६ को जुलाईसम्ममा ग्रेट ताङ्सान भूकम्पका कारण देश संकटमा परेको बेला ८२ वर्षीय माओ बेइजिङको अस्पतालको बेडमा थुनिएका थिए। सेप्टेम्बरको शुरुमा उनलाई दुईवटा ठूलो हृदयघात भयो र ९ सेप्टेम्बर १९७६ मा लाइफ सपोर्ट हटाइएपछि उनको मृत्यु भयो।

माओ–त्से–तुङ क्रान्तिकारी राजनीतिज्ञ हुनुका साथै राजनीतिक दार्शनिक पनि थिए । चीनको परिस्थितिअनुसार उनले आफ्ना केही विशेष सिद्धान्तहरू प्रस्तुत गरेका थिए ।उनले धेरै पुस्तकहरू रचे, जुन आज कम्युनिष्टहरूका महत्त्वपूर्ण रचना मानिन्छन्।माओ राजनीतिक र दार्शनिक साहित्यका लेखकका रूपमा पनि चिनिन्छन्। सन् १९४९ भन्दा अघिका उनका लेखहरूको मुख्य संग्रह माओत्सेतुङको संकलित रचनाहरूको रूपमा सन् १९५१ देखि पिपुल्स पब्लिशिङ हाउसले चार खण्डमा प्रकाशित गरेको थियो। पाँचौं खण्डले १९५७ सम्मको समयरेखाको उल्लेख गर्दछ। उनको अध्यक्ष माओत्से-तुङका उद्धरणहरू शीषर्क रेड बुक अत्यन्तै चर्चित छ। यो लिन पियायोद्वारा सम्पादन गरिएको उनका धेरै भाषणहरू र लेखहरूको संक्षिप्त अंशहरूको संग्रह हो। माओले सत्ता प्राप्त गर्नुअघि र पछि राजनीतिक रणनीति, टिप्पणी र दर्शनमाथि व्यापक रूपमा लेखेका थिए। यी मध्ये सबैभन्दा प्रभावशाली कृतिहरू हुनानमा किसान आन्दोलनको अनुसन्धानमा प्रतिवेदन (मार्च १९२७), छापामार युद्ध (सन् १९३७), अभ्यासबारे (सन् १९३७), अन्तर्विरोधबारे (१९३७), लम्बे अभियान (१९३८), नर्मन बेथुनको सम्झनामा (१९३९), नौलो जनवादबारे (१९४०), साहित्य र कला सम्बन्धी येनानमा संबोधन (१९४२), जनताको सेवा गर (१९४४), पहाड पन्छाउने मूर्ख बुढो मानिस (१९४५), संयुक्त सरकारबारे (१९४५), जनताको जनवादी अधिनायकत्व (१९४९),  जनता बीचको अन्तरविरोधको सही संचालन (१९५७), आदि हुन्। यसबाहेक उनका संकलित रचनाहरू र छानिएका रचनाहरूको रूपमा पनि पुस्तकहरू छन्, जहाँ उनका सम्पूर्ण कार्यहरू संकलन गरिएका छन्। उनका रचनाहरूमा उनले सम्पूर्ण आफ्ना र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका विचारहरू समेत समावेश गरेका छन्। माओ उच्च व्यक्तिगत शैलीका कुशल चिनियाँ लेखक थिए। उनले लेखेका पुस्तकहरू आज पनि कम्युनिष्टहरुले खोजी-खोजीकन पढ्ने गरेको पाइन्छ। उनको लेखनशैली सर्वसाधारणले पनि बुझ्नसक्ने एकदमै सरल रहेको देखिन्छ।

माओत्सेतुङका सिद्धान्त (माओवाद)

क्रान्तिको सिद्धान्त

माओका अनुसार ‘क्रान्ति भनेको आर्थिक प्रणालीलाई नयाँ रूप दिनु मात्रै होइन, समाजवादले आफूलाई वस्तुहरूको अतिरिक्त क्रान्तिको विषय बनाउनुपर्छ भन्ने माग गर्छ । हामीले बिर्सनु हुँदैन कि चेतनामा परिवर्तन ल्याउन भौतिक परिवर्तन आवश्यक छ। अर्कोतर्फ उत्पादन वृद्धिमा मात्र केन्द्रित भएर कुनै पनि क्रान्ति पूरा हुन सक्दैन । राजनीति र अर्थतन्त्रबीच द्वन्द्व हुँदा राजनीतिलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । त्यसैगरी, सांस्कृतिक क्रान्ति औद्योगिक क्रान्ति जत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ, किनभने यसले ज्ञानको नयाँ प्रणाली सिर्जना गर्दछ जसले जनतालाई औद्योगिकीकरणको मूल्य महसुस गराउँछ। क्रान्तिको लक्ष्य भनेको सहकारिताको सिद्धान्तमा आधारित साम्प्रदायिक भावनालाई साकार पार्नु हो । वैचारिक दृष्टिकोणबाट शारीरिक श्रमको तुलनामा बौद्धिक श्रम गौण छ। त्यसैले यसको विरोधाभासलाई क्रमशः हटाउनु पर्छ । ठूला उद्योग वांछनीय छन्, तर बल प्रयोग गरेर औद्योगीकरण गर्नु न त बुद्धिमानी हुन्छ र न द्वन्द्वात्मक रूपमा नै त्यो सम्भव छ।

माओको क्रान्तिको सिद्धान्तको आधार मार्क्सवाद–लेनिनवाद नै हो । माओले मार्क्स र लेनिनको पालामा भएको सशस्त्र क्रान्तिलाई पनि उत्तिकै महत्व दिएका छन् ।माओले  क्रान्तिको सिद्धान्तलाई नयाँ र व्यवहारिक रूप दिएका हुन् । उनले क्रान्तिका दुई पक्षलाई एकताबद्ध गरेका छन्– साम्राज्यवादी शक्तिविरुद्धको राष्ट्रवादी क्रान्ति र सामन्ती जमिन्दारविरुद्धको जनवादी क्रान्ति। यी दुवै क्रान्तिहरू एक-अर्कामा निर्भर छन् भन्ने माओको विश्वास थियो।उनले लेखेका छन्– ‘जबसम्म साम्राज्यवादलाई जरैबाट उखेलेर फालिंदैन, तबसम्म सामन्ती जमिन्दारहरूको अत्याचारको अन्त्य पनि सम्भव छैन । त्यसैगरी सामन्ती-जमीन्दार वर्गसँग सङ्घर्षका लागि किसानहरू तयार नहुन्जेल साम्राज्यवादी शासनको अन्त्य गर्न शक्तिशाली सैन्य एकाइहरू गठन हुन सक्दैनन् ।यसरी माओले दुवै क्रान्तिलाई मिलाएर आफ्नो जनक्रान्तिको सिद्धान्त प्रस्तुत गरे ।माओले जनशक्तिलाई क्रान्तिको आधार मान्दै भने – ‘युद्धमा हतियारको आफ्नै महत्त्व हुन्छ तर निर्णायक हुँदैन । निर्जीव वस्तुहरूले होइन, मानिसले निर्णय गर्छन् ।’  माओले किसानलाई संगठित गरेर आफ्नै क्रान्तिकारी राजनीतिक संगठन बनाए । माओले क्रान्तिको माध्यमबाट गृहयुद्ध मार्फत् सत्ता कब्जा गर्ने बाटो अपनाउन जोड दिए र यसमा सर्वहारा वर्गको भूमिकालाई महत्व दिए ।क्रान्तिकारी सङ्घर्षमा ग्रामीण इलाकाले मात्र महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ भन्ने माओको विश्वास थियो। कम्युनिस्ट विरोधी शक्तिहरूले ओगटेको शहरलाई गाउँद्वारा मात्र घेर्न सकिन्छ भन्ने उनको विश्वास थियो। माओले किसान क्रान्तिकारीहरूलाई छापामार युद्धमा तालिम दिने योजना बनाए। उनले किसानहरूलाई जमिनदारहरूको अत्याचारबाट मुक्त गरी शहरतिर लागे। यसरी माओले एकै साथ क्रान्तिको दुईवटा उद्देश्य हासिल गरे। ग्रामीण क्षेत्रलाई सामन्तवादबाट मुक्त गरी कम्युनिष्ट व्यवस्था स्थापनाका लागि शहरतर्फ लाग्नु माओको क्रान्तिको विशेष प्रविधि थियो । माओले क्रान्तिलाई चिनियाँ परिवेश अनुसार एक शाश्वत प्रक्रिया बनाए र यसलाई सर्वहारा वर्गको क्रान्तिमा मात्र सीमित नगरी अन्य वर्गको सहयोग पनि प्राप्त गरे। उनले क्रान्तिका लागि चार वर्ग छनोट गरे – किसान, मजदूर, निम्न पूँजीपति र राष्ट्रिय पूँजीपति । राष्ट्रिय पूँजीपतिहरू भन्नाले उनले समाजवादी क्रान्तिप्रति सहानुभूति राख्ने पूँजीवादी वर्गलाई भने। यी वर्गहरूमध्ये माओले किसानलाई सबैभन्दा बढी महत्त्व दिएका थिए।माओका अनुसार गरीब किसानको नेतृत्व अति आवश्यक छ । गरीब किसान बिना क्रान्ति हुन सक्दैन । उनीहरूको अपमान क्रान्तिको अपमान हो । उनीहरूमाथिको आक्रमण क्रान्तिमाथिको आक्रमण हो ।माओको विचारमा किसान पनि सर्वहारा वर्गमा पर्छन् । यो सर्वहारा वर्ग क्रान्तिको प्रेरक शक्ति हो ।माओले सर्वसाधारणलाई महत्व दिँदै लोकतान्त्रिक भएको परिचय दिए । माओले जनवादी क्रान्तिको आधारमा चीनको कृषि प्रणालीमा धेरै सुधारहरू गरे र प्रतिक्रान्तिकारीहरू विरुद्ध व्यापक आन्दोलन अगाडि बढाए । उनले किसान र अन्य सर्वहारा वर्गलाई समावेश गरेर सन् १९४९ मा चिनियाँ जनसरकारको स्थापना गरेका थिए।

क्रान्तिमा कृषकहरूको महत्त्व – माओको जन्म किसानको घरमा भएको थियो । माओलाई किसानहरूमा फैलिएको अन्धविश्वासको पूर्ण ज्ञान थियो। चीनको विशाल देश ग्रामीण कृषि समुदायको देश हो भन्ने कुराको उनलाई ज्ञान थियो। चीनमा कम्युनिष्ट क्रान्ति सफल बनाउने हो भने क्रान्तिको भावनालाई चीनका ग्रामीण किसान समुदायमा प्रचारप्रसार गरेर फैलाउनुपर्छ । यस उद्देश्यका लागि माओले किसान क्रान्तिको सिद्धान्त अपनाए र ग्रामीण समुदायमा क्रान्तिका केन्द्रहरू स्थापना गरे। माओ-त्से-तुङको यो योजनाले चीनको हरेक कुनामा साम्यवादको लहर फैलाएको थियो।माओले मजदूरभन्दा किसानको राजनीतिक संगठनलाई चिनियाँ क्रान्तिको आधार बनाए । किसानमा स्वतन्त्र रूपमा क्रान्तिकारी कारबाही गर्ने क्षमता छ भनी घोषणा गर्ने माओ पहिलो कम्युनिष्ट नेता थिए। सन् १९२४ देखि माओले हुनानमा किसानहरूलाई संगठित गर्न थाले। सन् १९२६-२७ को बीचमा उनी क्रान्ति किसानमा आधारित हुनुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगे। लेनिनले क्रान्तिमा किसानको महत्वलाई स्वीकार गरेका थिए तर माओको क्रान्ति पूर्णतया किसानमा आधारित थियो ।

क्रान्तिमा जनताको महत्त्व –  क्रान्ति सम्पन्न गर्न जनसमुदाय वा आम जनताको महत्वपूर्ण योगदान हुन्छ भन्ने कुराको आधारमा माओले आफ्नो विचारको निर्माण र विकास गरेका थिए।नोकरशाहीतन्त्रको प्रमुख कमजोरी भनेको नेतृत्वलाई जनतासँग जोड्न नसक्नु नै  हो भन्ने कुरामा उनी विश्वस्त थिए। जनताको सहभागिता बिना कुनै पनि कान्ति सफल हुन सक्तैन।देशका जनता जागृत भएर क्रान्तिमा सहभागी हुन तयार नभएसम्म ती सबै कामहरू खाली औपचारिकता मात्रै रहन्छन् र असफलतामा गएर टुङ्गिनेछन्  भन्ने उनको स्पष्ट धारणा थियो।आफ्नो एक भाषणमा उनले बुद्धिजीवीहरूलाई जनताबाट टाढा रहने बानीबाट मुक्त हुन सल्लाह दिए। उनले भने –  ‘जनताका विचार बुझ्नुहोस्,  तिनीहरूलाई व्यवस्थित रूपमा ढाल्नुहोस्, त्यसमा आफ्नो ध्यान केन्द्रित गर्नुहोस्, त्यसपछि ती विचार लिएर जनसमुदायमा जानुहोस् र जनताले आफ्नो विचारका रूपमा स्वीकार नगरेसम्म प्रचार गरिरहनुहोस् ।त्यसपछि तिनीहरूमा दृढतापूर्वक जमिरहनुहोस् र तिनीहरूलाई कार्यरूपमा परिणत गर्नुहोस्।’ यो माओको जनताबाट लिने र जनतालाई नै दिने सिद्धान्तको सारभूत कुरा हो। यसले क्रान्तिमा जनताको अपरिहार्यता र महत्त्वलाई पुष्टि गर्दछ।उनले जनदिशाको सिद्धान्तलाई अत्याधिक महत्त्व दिएका छन्। पार्टीले नीतिगत वा क्रान्तिकारी सङ्घर्षमा आफूलाई जनताबाट अलग गर्नु हुँदैन भन्ने जनदिशाको सिद्धान्त हो । सफल क्रान्ति गर्नका लागि जनताका आवश्यकता र मागलाई पार्टीले मार्क्सवादी दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरी हल गर्नु पर्दछ भन्ने माओको मूल मान्यता थियो।

क्रान्तिकारी वर्गहरूको संयुक्त अधिनायकवादको सिद्धान्त

चीनमा उद्योगको पूर्ण विकास नभएसम्म मजदूर वर्गको अधिनायकत्व स्थापना गर्न असम्भव छ भन्ने माओको विचार थियो । यस संक्रमणकालीन अवस्थामा सर्वहारा मजदूर वर्गले यस क्रान्तिलाई स्थायित्व दिनका लागि अन्य समाजवादी विचारधाराका पार्टीहरूको सहयोग प्राप्त गर्न सक्छ। माओले मजदूर, किसान, पसले र साना पूँजीपति र राष्ट्रिय पूँजीपति (समाजवादमा विश्वास गर्नेहरू) लाई यी वर्गहरूमा समावेश गरेका छन्। माओले कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्व गर्ने काम यी चार वर्गले गर्ने बताएका छन् । यसमा किसान वर्गको योगदान सबैभन्दा बढी हुनसक्छ । किनभने किसानहरूले ग्रामीण क्षेत्रमा क्रान्तिकारी आधारहरू खडा गर्न सक्छन् र शहरतिर आक्रमण गरेर विस्तारै उद्योगहरूमा आफ्नो नियन्त्रण स्थापित गर्न सक्छन्। सामन्तवादको विरोधी भएकाले क्रान्तिमा किसानको भूमिका बढी हुनसक्छ । त्यसैगरी अन्य समाजवादी वर्गले पनि संयुक्त अधिनायकवादको स्थापनामा योगदान दिएर क्रान्तिका लक्ष्यहरू स्थायी रूपमा प्राप्त गर्न सक्छन् । जब सर्वहारा वर्गले उद्योगहरूलाई पूर्ण नियन्त्रणमा लिनेछ, तब संयुक्त अधिनायकत्व क्रमशः समाप्त हुनेछ र चीन सर्वहाराद्वारा शासित हुनेछ। सन् १९४९ मा जनवादी क्रान्तिको सफलतापछि माओले विभिन्न वर्गलाई मिलाएर चीनमा जनवादी सरकार बनाएका थिए । त्यो सरकारले बिस्तारै चीनको अर्थतन्त्र र कृषिको क्षेत्रमा धेरै महत्त्वपूर्ण सुधारहरू गर्यो र बिस्तारै ठूला उद्योगहरूको राष्ट्रियकरण गरेर सार्वजनिक हितलाई बढावा दियो। यसले जनताको शोषण रोक्यो र चिनियाँ अर्थतन्त्र ट्रयाकमा फर्कियो।

महान अग्रगामी छलाङको सिद्धान्त

माओले सन् १९५८ सम्ममा कम्युनिष्ट पार्टीभित्र ठूलो शक्ति आर्जन गरिसकेका थिए । उनले देशको विकासका लागि धेरै काम गरे । महान अग्रगामी छलाङको सिद्धान्त प्रस्तुत गर्दै उनले द्रूत औद्योगिक विकासको योजना जनतासामु प्रस्तुत गरे । उनले साना, मझौला र ठूला उद्योगलाई एकैसाथ विकास गर्न आग्रह गरे । उनले स्वदेशी र आधुनिक प्रविधिमा जोड दिए । महान अग्रगामी छलाङको उनको सिद्धान्तको मुख्य उद्देश्य औद्योगिक विकासलाई गति दिनु थियो। प्रविधिको दृष्टिले न्यून विकास भए पनि चिनियाँ समाज कम्यूनमार्फत समाजवादको अन्तिम साम्यवादी चरणमा छिट्टै प्रवेश गर्ने माओको विश्वास थियो। उनले आर्थिक योजनामा ​​जोड दिँदै महान अग्रगामी छलाङको कार्यक्रम सफल बनाउन जनताको उत्पादक शक्ति बढाउन महत्वपूर्ण योजना बनाए। माओले ‘समाजवादबाट साम्यवादमा संक्रमणकालमा हामीले समाजवादको चरणमा हाम्रो प्रगतिलाई रोक्नु हुँदैन, बरू साम्यवादको अन्तिम लक्ष्यसम्म जारी रहनुपर्छ’ भन्ने कुरामा जोड दिए । तर सन् १९५९-६१ मा चीन भयानक अनिकाल, बाढी र महामारीको शिकार भयो ।त्यसकारण यो महान अग्रगामी छलाङको माओको सपना चकनाचुर भयो । तसर्थ  फड्को मारेर अगाडि बढ्ने माओको  यो कार्यक्रम निकै महत्त्वपूर्ण थियो भन्न सकिन्छ। त्यस समयको आर्थिक रिपोर्टले फलाम र इस्पातले चीनमा अचम्मको प्रगति गरेको देखाउँछ। यो आन्दोलनलाई फलाम र इस्पातको लडाइँ भनियो। मानिसहरूले आफ्नो घरको पछाडिपट्टि स्टिलका भट्टीहरू जडान गरेका थिए। तर माओको यो कार्यक्रम प्राकृतिक प्रकोपले ध्वस्त भयो।यसमार्फत् त्यतिबेला प्रमुख औद्योगिक देश बेलायतलाई उछिन्ने उनको सपना अधुरै रहेको थियो ।

महान सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको सिद्धान्त

सन् १९६६ मा चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति शुरु भएको थियो र यो क्रान्ति माओको मृत्यु (१९७६) सम्म जारी रह्यो । सांस्कृतिक क्रान्तिको समयमा जताततै माओवादको वर्चस्व थियो ।त्यतिबेला उनका विचारहरू सङ्कलन गरेर एउटा सानो पुस्तकको रूप दिइएको थियो जुन, ‘रेड बुक’  नामले प्रसिद्ध थियो। यसमा उनका लेखनका अंशहरूको सारलाई निकालेर प्रकाशित गरिएको थियो।अर्थात् यसमा माओको सिद्धान्तको सार थियो।सांस्कृतिक क्रान्तिले लेखकद्वारा जथाभावी कलम चलाउने कुरालाई अस्वीकार गर्दथ्यो। साँस्कृतिक क्रान्तिको क्रममा दलका सदस्य र सेनाका पदाधिकारीले विलासिताको जीवन त्यागेर साधारण मानिसजस्तै जीवन बिताउनुपर्छ भन्ने कुरामा विशेष जोड दिइएको थियो । विद्यालय र कलेजको परीक्षा स्थगित गरी विद्यार्थीलाई ‘शारीरिक श्रम’ अनिवार्य गरिएको छ । विद्यार्थीहरूलाई खेतमा लगेर काम गर्न लगाइयो। किसानहरूलाई खेती र पशुपालनका नयाँ र वैज्ञानिक तरीकाहरू बुझाउन विद्यार्थीहरूको टोली गाउँ-गाउँमा पठाइयो।माओको सांस्कृतिक क्रान्तिको अवधारणा ‘संस्कृति’ मा मात्र सीमित थिएन। उनले शिक्षाको क्षेत्रमा सिद्धान्तलाई व्यवहारसँग जोड्ने कुरा गरे । सांस्कृतिक क्रान्ति आर्थिक विकाससँग पनि जोडिएको थियो । हरेक क्षेत्र कृषि र उद्योगको दृष्टिकोणले सकेसम्म आत्मनिर्भर बनाउने सांस्कृतिक क्रान्तिका नेताहरूको प्रयास थियो । माओले मार्क्सवादको विजय वा चीनमा साम्यवादको सुदृढीकरणका लागि वैचारिक र भावनात्मक क्रान्ति आवश्यक भएको कुरामा जोड दिए। विश्वमा कम्युनिष्टहरूको सफलताका लागि उनीहरूबीच सांस्कृतिक एकता हुनु आवश्यक छ । कम्युनिष्ट क्रान्ति लामो सङ्घर्ष हो, जसमा आर्थिक र राजनीतिक परिवर्तनसँगै सांस्कृतिक परिवर्तन पनि आवश्यक हुन्छ भन्ने माओको विश्वास थियो । माओले भनेका थिए, “आर्थिक परिणाम प्रभावशाली साबित भएकोमा कुनै शङ्का छैन, तर साम्यवादलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूप दिनको लागि क्रान्तिको स्वरूप पनि बहुआयामिक हुनु आवश्यक छ।”

यसरी सन् १९६६ मा माओले चिनियाँ समाजवादी समाजमा मानसिक र शारीरिक श्रमबीचको द्वन्द्व हटाउन सांस्कृतिक क्रान्तिको कार्यक्रम शुरू गरे। माओले सांस्कृतिक क्रान्तिको माध्यमबाट पार्टीको महत्व घटाउने र जनताको महत्व बढाउने प्रयास गरे । जनसहयोगबिना कुनै पनि समाज कल्याणका कार्यक्रम सम्पन्न हुन नसक्ने र राज्यमा स्थायित्व कायम हुन नसक्ने उनको विश्वास थियो । यस क्रान्तिमार्फत माओले लाल स्वयंसेवकलाई महत्व दिएर पार्टीको महत्व घटाइदिए । उनले चीनको राष्ट्रिय सेनामा राज्यका नयाँ क्रान्तिकारी युवाहरू र राज्यका पुराना वफादार कार्यकर्ताहरूलाई समावेश गरी विभिन्न शहर र जिल्लाहरूमा क्रान्तिकारी समितिहरू बनाए र पार्टीको सम्पूर्ण अधिकार उनीहरूलाई सुम्पिए। माओले शिक्षित युवाहरूलाई गाउँमा पठाउने व्यवस्था गराएका थिए ताकि उनीहरूले गाउँलेहरूलाई नयाँ ज्ञान सिकाउन सकून्। यसरी माओले शहर र गाउँको भिन्नता मेटाउने प्रयास गरे। सांस्कृतिक क्रान्ति पनि औद्योगिक क्रान्ति जत्तिकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। किनभने माओले यसमार्फत् ज्ञानको नयाँ प्रणाली बनाएर सर्वसाधारणलाई औद्योगीकरणको मूल्य महसुस गराए । समाजवादी आन्दोलनको इतिहासमा यस्तो प्रयास यसअघि कहिल्यै भएको थिएन । तसर्थ माओको सांस्कृतिक आन्दोलन चिनियाँ समाजको विकासमा महत्वपूर्ण कदम थियो। यस क्रान्तिको लक्ष्य शक्तिलाई बलियो बनाउनु मात्रै होइन, समाजमा आधारभूत परिवर्तन ल्याउनु पनि थियो ताकि सर्वहारा वर्गमा राजनीतिक चेतना जागृत होस् ।

साम्राज्यवादको सिद्धान्त

माओको साम्राज्यवादको सिद्धान्तले सम्पूर्ण विश्वलाई दुई भागमा विभाजन गरेको छ । उनी भन्छन्, एकातिर साम्राज्यवादी – अमेरिका र त्यसका सहयोगीहरूको शिविर छ भने अर्कोतिर साम्राज्यवाद विरोधी राष्ट्र – रुस, चीन र पूर्वी युरोपका देशहरू छन् । यी दुई समूहबाट अलग भएका देशहरूको यो व्यवस्थामा कुनै महत्त्व छैन। यस प्रणालीमा चीन र रूसलाई समर्थन नगर्ने देशहरू पागल, भाडाका टट्टु र साम्राज्यवादी हुन्। माओले लेखेका छन्- “तटस्थता एक धोखा हो र तेस्रो गुटको कुनै औचित्य छैन।” यसको स्पष्ट सङ्केत असंलग्न नीतिप्रति थियो। माओको साम्राज्यवादको सिद्धान्त राष्ट्रवादले घेरिएको छ । रूससँगको मतभेदपछि चीनले रूसलाई साम्राज्यवादको समर्थक भन्न थालेको थियो । माओले आजको विश्वमा मुख्य द्वन्द्व चिनियाँ जनता लगायत विश्वका जनता र साम्राज्यवादबीच भएको बताए।

अन्तर्विरोधको सिद्धान्त

माओले आफ्नो सिद्धान्तको विस्तार गर्ने क्रममा उनी कार्ल मार्क्स, फ्रेडरिक एङ्गेल्स र भ्लादिमिर लेनिनका कृतिहरूबाट आकर्षित भएका हुन्। दार्शनिक रूपमा उनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण प्रतिबिम्ब “अन्तर्विरोध” को अवधारणामा देखिन्छ। जनता बीचको अन्तर्विरोध र अन्तर्विरोधको सही संचालनमा  उनले प्रत्यक्षवादी-अनुभववादी दृष्टिकोणलाई अपनाए। अन्तरविरोधहरू पदार्थमा पनि विद्यमान हुन्छ र मस्तिष्कका विचारहरूमा पनि अवस्थित हुन्छ भन्ने कुरा उनले स्पष्ट पारे। पदार्थ सधैं द्वन्द्वात्मक अन्तर्विरोधको माध्यमबाट विकसित हुन्छ।सबै चीजहरूमा अवस्थित अन्तर्विरोधी पक्षहरूको अन्तरनिर्भरता र यी पक्षहरू बीचको संघर्षले चीजहरूको जीवन निर्धारण गर्दछ र तिनीहरूको विकासलाई अगाडि बढाउँदछ। अन्तर्विरोध नभएको कुनै पनि चीज छैन।अन्तर्विरोध समाजको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विशेषता हो र समाज धेरै प्रकारका अन्तरविरोधहरूले हावी भएको हुनाले यसका लागि विभिन्न रणनीतिहरूको व्यापक श्रृंखला आवश्यक हुन्छ भन्ने माओको विश्वास थियो।श्रम र पूँजीबीचको अन्तरविरोधको पूर्ण समाधान गर्न क्रान्ति आवश्यक छ । क्रान्तिकारी आन्दोलनभित्र उत्पन्न हुने अन्तरविरोधहरूले तिनीहरूलाई विरोधी बन्नबाट रोक्नको लागि वैचारिक सुधारको आह्वान गर्छ।यसबाहेक प्रत्येक अन्तर्विरोध (वर्गसंघर्ष, उत्पादन सम्बन्ध र उत्पादन शक्तिहरूको ठोस विकास बीचको अन्तर्विरोध सहित) अन्य अन्तर्विरोधहरूको शृङ्खलामा प्रकट हुन्छ। जटिल वस्तुको विकासको प्रक्रियामा धेरै अन्तर्विरोधहरू हुन्छन्  र तिनीहरूमध्ये अनिवार्य रूपमा एउटा प्रमुख अन्तर्विरोध हुन्छ जसको अस्तित्व र विकासले अन्य अन्तर्विरोधहरूको अस्तित्व र विकासलाई निर्धारण गर्छ वा असर गर्छ।

मूल अन्तर्विरोधलाई ठोस बनाउने प्रयास गर्दा मुख्य अन्तरविरोधलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ । माओले आफ्नो व्यवहारबारे कृतिमा “ज्ञान र व्यवहार बीचको सम्बन्ध, जान्ने र गर्ने बीचको सम्बन्ध” मा यस विषयलाई विस्तृत रूपमा व्याख्या गरेका छन्। यहाँ व्यवहारले “अन्तर्विरोध” लाई “वर्गसंघर्ष” सँग जोड्दछ –  उत्पादनको प्रणालीभित्र तीनवटा क्षेत्रहरू वर्गसंघर्ष, उत्पादन संघर्ष र वैज्ञानिक प्रयोग  छन् ।यिनैलाई अर्थशास्त्र, वैज्ञानिक ज्ञान र राजनीतिको उचित वस्तु मान्न सकिन्छ।

माओले अन्तर्विरोधका नियमको रूपमा द्वन्द्वात्मक पद्धतिको नयाँ व्याख्या गर्ने प्रयास गरेका छन् । माओका अनुसार गलत नीतिसँग संघर्ष गरेर मात्र सही नीति निर्माण हुन्छ । त्यसैले सबै ऐतिहासिक परिवर्तनका लागि विरोध र सङ्घर्ष आवश्यक हुन्छ । समाजवाद वा साम्यवादको स्थापनापछि पनि यो नियमको अन्त्य नहुने कुरा माओले आफ्नो पुस्तक ‘अन कन्ट्राडिक्शन्स’ (अन्तर्विरोधबारे) मा देखाएका छन् । क्रान्ति अन्तिम समाधान होइन, बरु प्रगतिको चरण हो ।अन्तर्विरोध शाश्वत हुन्छ । एउटा अन्तरविरोधले अर्को अन्तरविरोध जन्माउँछ, जब पुराना अन्तरविरोधहरूको समाधान हुन्छ, तब फेरि नयाँ अन्तरविरोधको जन्म हुन्छ । कुनै पनि वस्तुको विकासको अवधि बाहिर होइन, त्यसको भित्र हुन्छ। हरेक वस्तुमा आन्तरिक अन्तर्विरोध हुन्छ । यस कारणले नै त्यो वस्तु गतिशील र विकासशील हुन्छ।माओले अन्तर्विरोधको नियम सबै सामाजिक संरचना, वर्ग, व्यक्ति र कम्युनिष्ट पार्टीमा पनि लागू हुने बताएका छन् । सर्वहारा वर्गले सत्ता हातमा लिए पनि यो नियम लागू रहनेछ, यसको रूप मात्र परिवर्तन हुनेछ। मानिसले अन्तर्विरोधहरूलाई हटाउन सक्दैन, उसले केवल तिनीहरूको रूप र दिशा परिवर्तन गर्न सक्छ। यसरी वर्गविहीन समाजको स्थापनामा अन्तरविरोधको अन्त्य हुन्छ भन्ने मार्क्सको भनाइलाई खण्डन गर्दै माओले अन्तर्विरोध वा द्वन्द्ववादलाई शाश्वत प्रक्रिया मानेका छन् । यस प्रक्रियामा  एउटा वस्तुको अन्य वस्तुसँग पारस्परिक सम्बन्ध र प्रभाव यसको विकासको गौण कारण हुन्छन्।

यसरी चीनको सामाजिक विकासको व्याख्या गर्दै माओले ‘अन्तरविरोध’ मा असंगतिको सिद्धान्तलाई व्याख्या गरेका छन् । माओका अनुसार असंगतिहरू भिन्न-भिन्न प्रकारका हुन्छन् र प्रत्येक असंगतिलाई समाधान गर्ने काम कम्युनिष्टको हो । पूँजीपति र सर्वहारा वर्गबीचको असंगतिलाई समाजवादी क्रान्तिको विधिद्वारा समाधान गरिन्छ, सामन्ती व्यवस्था र जनसमुदायबीचको द्वन्द्वलाई राष्ट्रिय क्रान्तिकारी युद्धद्वारा समाधान गरिन्छ, जबकि गुणात्मक रूपमा भिन्न-भिन्न असंगतिहरूलाई केवल गुणात्मक रूपले नै विभिन्न माध्यमबाट समाधान गर्न सकिन्छ। समाजवादी समाजमा किसान र मजदूरबीचको असमानतालाई कृषिको सामूहिकीकरण र यान्त्रीकरणद्वारा समाधान गरिन्छ।’ माओले चिनियाँ समाजलाई अन्तर्विरोधले भरिएको समाजको रूपमा वर्णन गरे – उनले बारम्बार के भनेका थिए भने ‘विश्वमा अन्तरविरोधहरू जताततै पाइन्छ, यदि अन्तर्विरोध नभएको भए संसार नै हुँदैनथ्यो’। मानव र प्रकृतिबीच मात्र होइन समाजवादी समाजमा पनि अन्तरविरोधहरू पाइन्छ । पूर्ण साम्यवाद स्थापना भएपछि पनि अन्तर्विरोध कायमै रहन्छ ।

नौलो जनवादको सिद्धान्त

 माओका अनुसार कम्युनिज्म स्थापना हुनुअघि नै पूँजीवाद र समाजवाद दुवैको मिश्रण हुनेगरी एउटा व्यवस्थाको स्थापना हुनेछ । यो व्यवस्थालाई नौलो जनवाद भनिन्छ। । यस प्रणालीमा पनि कम्युनिष्ट कार्यक्रमहरूमा विशेष ध्यान दिइनेछ। क्रमशः जनवादी तत्वहरू मिलेर पूँजीवादी व्यवस्थाको अन्त्य गरी कम्युनिष्ट पार्टीको सरकार स्थापना हुनेछ । त्यो सरकारमा सरकारी र निजी उद्योगपतिहरूको यस्तो प्रणाली स्थापित हुनेछ, जसलाई मिश्रित अर्थतन्त्रको संज्ञा दिइनेछ। यस प्रणालीमा सरकारी र निजी उद्यमहरूलाई विशेष महत्त्व दिइनेछ।

माओका अनुसार कम्युनिष्ट क्रान्तिपछि तुरुन्तै कम्युनिष्ट व्यवस्था स्थापित हुन सक्दैन । कम्युनिष्ट व्यवस्थाको स्थापनाका लागि पर्याप्त पृष्ठभूमि तयार गरी सङ्क्रमणकालीन व्यवस्था स्थापना गर्नुपर्छ । माओका अनुसार यो संक्रमणकालीन व्यवस्था ‘नौलो जनवाद’ हो । यसमा पूँजीवादी र समाजवादी व्यवस्थाको मिश्रित स्वरूप हुनेछ र धेरै लोकतान्त्रिक वर्गहरू मिलेर काम गर्नेछन्। नौलो जनवादमा मजदूर, किसान, निम्न पूँजीपति वर्ग र राष्ट्रिय पूँजीपति वर्ग मिलेर काम गर्नेछन् । यो व्यवस्थाले शुरुमा पूँजीवादलाई प्रोत्साहन गर्नेछ, कम्युनिष्टको न्यूनतम कार्यक्रम चलाउनेछ र अधिकतम कम्युनिष्ट कार्यक्रममार्फत बिस्तारै भविष्यमा ‘कम्युनिस्ट प्रणाली’ स्थापना गर्ने लक्ष्य हुनेछ । नौलो जनवादको विशेषता भनेको कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्व, सबै वर्गको संयुक्त मोर्चा र मिश्रित अर्थतन्त्र हुनेछ।

युद्धको सिद्धान्त

माओ वैचारिक आधारमा युद्धको अपरिहार्यतामा विश्वास गर्थे। उनका अनुसार ‘साम्राज्यवादका अन्तरविरोधहरू छन् र त्यसका अन्तरविरोधका कारण यो विस्फोट भएर वर्गविहीन विश्वको निर्माण हुनेछ । युद्ध अन्तरविरोधको समाधानको लागि संघर्षको उच्चतम रूप हो  र जब यी राष्ट्र वा राजनीतिक समूहहरू बीचको अन्तरविरोधहरू निश्चित चरणमा पुग्छन् त्यसपछि युद्ध शुरु हुन्छ।  उनका अनुसार ‘जबसम्म शोषण रहन्छ, युद्ध रहिरहनेछ । तेस्रो विश्वयुद्ध साम्राज्यवादी शिविर र सम्पूर्ण पूँजीवादको पूर्ण उन्मूलनको कारण हुनेछ। माओका अनुसार वर्ग समाजको जन्मदेखि नै विकासको निश्चित चरणमा वर्ग, राष्ट्र, राज्य वा राजनीतिक समूहबीचको वैमनस्यको समाधानका लागि युद्ध नै सबैभन्दा ठूलो सङ्घर्ष हो। जसरी राष्ट्रिय क्षेत्रमा समाजवादको स्थापनाका लागि हिंसक क्रान्तिको निरन्तरता आवश्यक छ, त्यसैगरी अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा साम्यवादको प्रसारका लागि युद्ध आवश्यक रहेको उनको विश्वास छ । माओले ऐतिहासिक आधारमा युद्धलाई जायज ठहराएका थिए । उनले भनेका छन्, ‘इतिहासमा दुई प्रकारका युद्धको वर्णन छ – क्रान्तिकारी र क्रान्तिकारी विरोधी युद्ध । हामी पहिलो युद्धका समर्थक र पछिल्लो युद्धका विरोधी हौँ । क्रान्तिकारी युद्ध मात्र पवित्र हुन्छ। हामी पवित्र राष्ट्रिय क्रान्तिकारी युद्ध र पवित्र वर्ग विनाशकारी युद्धका समर्थक हौं। माओको के विश्वास छ भने युद्ध चीनको हितमा छ। युद्धले साम्राज्यवादी र पूँजीवादी शक्तिलाई नष्ट गर्छ । पहिलो विश्वयुद्धले रूसी क्रान्तिको भूमिका र दोस्रो विश्वयुद्धले चिनियाँ क्रान्तिको आधार तयार गरेको थियो । तेस्रो विश्वयुद्धले विश्वमा साम्यवाद स्थापना गर्नेछ र पूँजीवादलाई ध्वस्त पार्नेछ । साम्राज्यवाद र पूँजीवाद पहिलेका दुई विश्वयुद्धमा पंगु भएका छन् । पश्चिमा देशहरु कागजी बाघ मात्र बनेका छन् । विश्वमा साम्यवादको विकास भइरहेको छ । त्यसैले चीनले यो अवसरको फाइदा उठाउँदै तेस्रो विश्वयुद्धको तयारी गर्नुपर्छ । कम्युनिष्टहरूले पूँजीवादी देशहरूमा युद्ध भड्काउने प्रयास गर्नुपर्छ ताकि तेस्रो विश्वयुद्धपछि विश्वभर साम्यवाद स्थापित होस्। तेस्रो विश्वयुद्ध चीनको लागि वरदान हुनेछ।माओले चीनमा युद्धको प्रभावको बारेमा भनेका थिए –  चीनको विशाल जनसङ्ख्याको ठूलो आणविक शक्तिको प्रयोग पछि पनि संसारमा साम्यवाद फैलाउने केही बाँकी हुनेछ त्यसले साम्यवादको प्रसार गर्नेछ। उनले युद्ध रणनीतिबारे यसरी भनेका छन्– ‘जब दुश्मन अगाडि बढ्छ, हामी पछि हट्छौँ । जब शत्रु यहाँ र त्यहाँ लुक्छ, हामी लड्छौं। जब शत्रु थकित हुन्छ, हामी लड्छौं र जब शत्रु पछि हट्छ, हामी पीछा गर्छौं। माओको यो रणनीति 1946 को चिनियाँ गृहयुद्धमा चियांग काई-शेकको शक्तिशाली सेनाको सामना गर्नमा धेरै कामयावी भएको थियो। माओ र उनका कम्युनिस्ट समर्थकहरूले चियाङ काई-शेकको सेनालाई नराम्रोसँग पराजित गरे र चीनलाई कब्जा गरी र शासन गरे।चीनमा माओपछि स्थापित हरेक सरकारले माओको शक्ति र युद्धको सिद्धान्तलाई आवश्यक ठानेका छन् ।

दीर्घकालीन जनयुद्धको सिद्धान्त

 मार्क्सवादी-लेनिनवादी दर्शनमा ‘जनयुद्ध’ को अवधारणा नयाँ अवधारणा हो, जसको विकासको श्रेय माओलाई जान्छ। माओले सेना र हतियारभन्दा सङ्घर्षमा जनतालाई बढी महत्व दिएका छन् । यसै कारण माओले जनयुद्धको परिकल्पना झन् व्यापक आधारमा गरेका थिए । उनले आफ्ना सबै आन्दोलन र कार्यक्रममा देशका धेरैभन्दा धेरै जनतालाई सामेल गर्ने र सक्रिय गर्ने प्रयास गरे । रूसको जस्तो सर्वहारा वर्गको अधिनायकवाद र तर्क व्यवस्थाले चीनको आवश्यकता पूरा नहुने उनको स्पष्ट धारणा थियो । चीन जस्तो विशाल समाजमा राजनीतिक र प्रशासनिक आन्दोलन र कार्यको सफलता धेरै भन्दा धेरै मानिसहरूको सक्रिय सहभागितामा निर्भर गर्दछ भन्ने माओको दृढ विचार थियो।त्यसैकारणले उनले क्रान्तियुद्धमा चीनका बहुसंख्यक जनतालाई सहभागी गराए र चीनको जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गरे।

माओले अर्धसामन्ती तथा अर्धऔपनिवेशिक देशमा नौलो जनवादी क्रान्तिको कार्यक्रम बनाए भने उक्त क्रान्तिको बाटो दीर्घकालीन जनयुद्धको माध्यमबाट हुने कुरा स्पष्ट पारे । यस्ता देशमा एकातिर सामन्ती शासकका विरुद्ध युद्ध गर्नुपर्ने हुन्छ भने अर्कोतिर विदेशी साम्राज्यवाद वा विस्तारवादीहरूका विरुद्ध पनि युद्ध गर्नुपर्ने हुन्छ । सामन्तवाद, साम्राज्यवाद र विस्तारवादका विरुद्धको युद्ध सामान्य र छोटो अवधिमा सम्पन्न हुन नसक्ने भएकोले र यी मुलुकहरुमा लामो अवधिसम्म युद्ध लड्नुपर्ने हुँदा माओले यस्तो प्रकृतिको युद्धलाई दिफर्घकालीन जनयुद्ध भनेर शंश्लेषण गरे । यस्तो युद्धमा जनताको प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्ष रूपमा संलग्नता हुने कुरालाई पनि माओले स्पष्ट रूपमा व्याख्या गरेका छन् ।

छापामार युद्ध – माओका अनुसार छापामार युद्ध (गुरिल्ला युद्ध) यस्तो हतियार हो, जसद्वारा अस्त्र-शस्त्र र सैन्य उपकरणको हिसाबले कमजोर राष्ट्रले तुलनात्मक रूपमा बढी शक्तिशाली आक्रमणकारी देशसँग लड्न सक्छ। माओले चीनजस्तो अविकसित मुलुकमा छापामार युद्धको प्रविधिद्वारा क्रान्ति सम्पन्न गरे।उनले छापामार युद्धबारे शीर्षक रचनामा यसको सम्पूर्ण व्याख्या गरेका छन्।

शक्तिको दर्शन

माओले शक्तिको सिद्धान्तलाई महत्त्वपूर्ण रूपमा लिएका छन्।उनले १९११ को यागंशा क्रान्तिमा प्रयोग भएको शक्तिको व्यवहारिक प्रयोग आफ्नै आँखाले देखेका थिए, उनले सामन्ती व्यवस्थामा जमिन्दारलाई सत्ताको वर्चस्वको सन्दर्भमा जाँचेका थिए । गरीब किसान र किसान आन्दोलनलाई सफल बनाउनका लागि उनी शक्ति आर्जन गर्न लागेका थिए । उनले सन् १९४९ मा शक्तिको बलमा चियाङ काइशेकलाई हराएर गणतन्त्र चीनको स्थापना गरेका थिए । सन् १९६६ को सांस्कृतिक क्रान्तिलाई सफल बनाउन उनले आफ्ना लाल सेनाहरूलाई शक्ति प्रयोग गर्ने अधिकार दिएका थिए। शक्तिको प्रयोगले मात्रै मानिसमा परिवर्तन हुन्छ र सामाजिक परिवर्तनको आधार शक्ति हो भन्ने माओको विश्वास थियो । त्यसैले चीनमा कम्युनिस्ट शासन स्थापना गर्नका लागि उनले कम्युनिष्टहरूलाई अधिकतम शक्ति प्राप्त गर्न सल्लाह दिए। उनले भनेका छन् – राजनीतिक सत्ता (शक्ति) बन्दुकको नालबाट मात्र उत्पन्न हुन्छ, त्यसैले यसलाई सैन्य शक्तिबाट अलग गर्न सकिँदैन। अर्थात् सैन्य शक्ति र राजनीतिक शक्तिबीच गहिरो सम्बन्ध छ।समाज आर्थिक अवस्थाले होइन विचारले निर्माण हुन्छ भन्ने माओको विश्वास थियो । सैन्य शक्ति विचार पछि दोस्रो हो। सबै कुरा सैन्य शक्तिद्वारा प्राप्त गर्न सकिन्छ। त्यसैले उनले साम्यवादको स्थापना र सर्वहारा वर्गको मुक्तिका लागि सैन्य शक्तिलाई आवश्यक मानेका छन् । चिनियाँ कम्युनिष्ट क्रान्ति सञ्चालन गर्न उनले स्वयं क्रान्तिकारी सशस्त्र सेनालाई प्रयोग गरे र छापामार युद्धको तालिम दिए। क्रान्तिको सफलतापछि उनले शक्तिको बलमा चीनको राजनीतिक नेतृत्व हातमा लिए र विशाल सेना निर्माण गरे । उनले शक्तिको बलमा कम्युनिष्ट विरोधी शक्तिलाई दबाए र आफ्नो सांस्कृतिक क्रान्तिलाई सफल तुल्याए । मजदूर वर्ग र श्रमजीवी जनताले बन्दुकको बल बिना सशस्त्र पूँजीपति र जमिन्दारलाई परास्त गर्न सक्दैनन् । बन्दुकको शक्तिले मात्रै संसारलाई आकार दिन सकिन्छ।

निष्कर्ष

माओ-त्से-तुङ एक यस्ता कम्युनिष्ट नेता थिए, जसले समाजवादलाई चिनियाँ परिस्थितिमा अनुकूल बनाउने काम गरे। माओले क्रान्तिमा किसानलाई महत्व दिएर महत्वपूर्ण काम गरेका छन् । माओले क्रान्तिको विशेष प्रविधि अपनाए ।उनले क्रान्तिका सिद्धान्तहरूलाई चिनियाँ सन्दर्भसँग मिल्दोजुल्दो बनाउने काम गरे। उनले जननेतृत्वको सिद्धान्तको प्रबर्धन गरेर लोकप्रियता हासिल गरे । माओले कम्युनिष्ट पार्टीलाई भन्दा जनतालाई बढी महत्व दिएका छन् । माओले मार्क्सवाद–लेनिनवादबाट प्रेरणा लिएका छन् तर विशुद्ध मार्क्सवादको पालनपोषण भने गरेका छैनन्  माओले चीनलाई विश्वको महाशक्ति बनाउने आधार तयार गरेका हुन् त्यसकारण  माओलाई चीनको आधुनिक निर्माता पनि भन्ने गरिन्छ। माओ यस्तो क्रान्तिकारी व्यक्तित्व थिए, जसले चीनलाई विश्वको नक्साको शीर्ष पृष्ठमा पुर्र्याए । नौलो जनवादको अवधारणाको प्रवर्धन चिनियाँ साम्यवादको रूपमा माओको महत्वपूर्ण योगदान हो। मार्क्सको द्वन्द्ववादलाई नयाँ रूप दिँदै माओले यो प्रक्रियालाई शाश्वत मानेका छन्, जुन साम्यवाद वा समाजवादी समाजको स्थापनापछि पनि जारी रहनेछ । उनले जनसहभागिताको महत्वलाई प्रमाणित गरेका छन् । उनले क्रान्तिमा किसानको महत्त्व दिएर क्रान्तिमा नौलो आयाम थपेका छन्।

मार्क्सवाद–लेनिनवादलाई चिनियाँ धर्तीमा प्रयोग गरेर माओले नयाँ-नयाँ मौलिक सिद्धान्तहरु पनि प्रतिपादन गरे। यसरी उनले मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तको थप विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका छन्। माओले दर्शनको क्षेत्रमा अन्तर्विरोधको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे। माओले द्वन्द्वात्मक-भौतिकवादी दर्शनलाई प्रकृति, समाज र मानवीय ज्ञानका सबै क्षेत्रमा द्वन्द्ववादका आधारभूत नियमका रूपमा अन्तर्विरोधको नियमको उदघाटन गरे । अन्तर्विरोधको नियमको सार्वभौमिकता र प्रधान अन्तर्विरोधको महत्वको विश्लेषणले द्वन्द्ववादको विकासलाई क्रान्तिका रणनीति र कार्यनीति निर्धारणमा समेत जोडेर माओले महत्तपूर्ण योगदान दिएका छन्।उनले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका तीन नियम (मात्राबाट गुणमा रूपान्तरण, विपरीतहरूको एकत्व र संघर्ष तथा निषेधको निषेध) लाई एउटै नियम अन्तर्विरोधमा सूत्रीकरण गरे । ज्ञान सिद्धान्तको क्षेत्रमा माओले वर्ग संघर्ष, उत्पादनका निम्ति संघर्ष एवं वैज्ञानिक प्रयोगलाई ज्ञानको श्रोत बनाएर इन्द्रीय ग्राह्य ज्ञानबाट बुद्धिसंगत ज्ञानमा पुग्ने प्रक्रियाको बारेमा स्पष्ट पारे। सिद्धान्त र व्यवहारको आपसी सम्बन्धका बारेमा माओले गरेको विश्लेषणको महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको छ। त्यसैगरी राजनीतिक अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा अर्धसामन्ती तथा अर्ध-औपनिवेशिक देशमा सामन्तवाद, दलाल तथा नोकरशाही पूँजीवादको आर्थिक चरित्रलाई नयाँ ढंगबाट विश्लेषण गर्ने काम गरे। त्यसपछि उनले नौलो जनवादी क्रान्तिको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे । नोकरशाही पूँजीवादको चरित्रको विश्लेषण उनको एउटा महत्वपूर्ण खोजी थियो। नोकरशाही पूँजीवादलाई ध्वंश गरी उनीहरुको सम्पत्ति कब्जा गरेर मात्र उत्पीडित राष्ट्रहरूबाट साम्राज्यवादलाई लखेट्न तथा समाजवादका लागि जग खडा गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा उनले स्पष्ट पारेका छन्। बैज्ञानिक समाजवादको क्षेत्रमा माओले चीनमा व्यवहारिक प्रयोग गरेर देखाए । उत्पीडित राष्ट्रहरूमा नयाँ जनवादी क्रान्तिको समग्र अवधारणाको विकास र साम्राज्यवादी युगको वर्गसङ्घर्षको अनुभवसहित मार्क्सवादी सैन्यविज्ञानको आधारमा जनयुद्धको सिद्धान्त माओको महत्त्वपूर्ण योगदानको रूपमा रहेको छ।

यसरी माओले नौलो जनवादी क्रान्तिको सिद्धान्त, दीर्घकालीन जनयुद्धको सिद्धान्त, महान् सर्वहारा साँस्कृतिक क्रान्ति र निरन्तर क्रान्तिको सिद्धान्त, छापामार युद्धको सिद्धान्त, क्रान्तिमा कृषक सहागिताको सिद्धान्त, आदि जस्ता धेरै महत्त्वपूर्ण सिद्धान्त प्रतिपादन गरेर कम्युनिष्ट आन्दोलनको थप विकास गरेका छन् । जनवादी राज्य व्यवस्थाको समाजवादी राज्यव्यवस्थामा रुपान्तरणका लागि मुख्य गरी नेतृत्व रूपान्तरणको लागि महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे । माओले क्रान्तिपछि प्रतिक्रान्ति रोक्ने विभिन्न विधिहरूको पनि विश्लेषण गरेका छन्। माओले चिनियाँ समाजको समग्र आवश्यकताहरू पूरा गर्नका लागि सबैकुरा त्याग गरे। निस्सन्देह, माओ एक महान साम्यवादी नेता हुन्।

सन्दर्भ ग्रन्थहरू

१) मार्क्स देखि माओत्सेतु‌ङसम्म – जर्ज थोम्सन, अनुवाद – भगवानचन्द्र ज्ञावली

२) माओ की आत्मकथा एवं लम्बा अभियान – एड्गर स्नो हिन्दी, अन्तर्राष्ट्रिय प्रकाशन

३) अध्यक्ष माओत्सेतुङ-खेम थपलिया, ब्रदर बुक्स पब्लिकेसन

४) माओवादी आन्दोलन गति र दिशा – ऋषिराज बराल र नन्दिश अधिकारी, भक्तबहादुर स्मृति प्रतिष्ठान

५) माओत्सेतुङ र चर्चित विचारहरु – केशवराज देवकोटा

६) माओ के बाद चीन मे मार्क्सवाद – कल्पना मिश्र हिन्दी, ग्रन्थशिल्पी प्रकाशन

७) जीवन और संस्मरण – स्टालीन और माओ – राहुल सांकृत्यायन

८)  मा‌ओका दुर्लभ रचनाहरू – सम्पादक भोगिराज चाम्लिङ, खोजी प्रकाशन

९) मा‌ओत्सेतुंग एक जीवनी – हंसराज रहबर हिन्दी, साक्षफ पेपरबैक्स

१०) कला और साहित्य हिन्दी – मा‌ओत्सेतंग, हिन्दी, प्रकाशन संस्थान

११) माओत्सेतुंगका रचनाहरु भाग १ देखि ५– नेपाली, अनुवादक – कृष्णदास श्रेष्ठ र खगेन्द्र संग्रौला

१२) माओवादी अर्थशास्त्र र समाजवादको भविष्य –  रेमण्ड लेट्टा – अनुवादक केशरी अम्गाइ

१३) दर्शनबारे पाँच कृति – माओत्सेतुंग – जनस्रष्टा प्रकाशन

१४) माक्सवाद, लेनिनवाद,माओवाद – केशवराज देवकोटा

१५) विश्व सर्वहारा वर्गका महान गुरुहरूका उद्दरणहरू – नारायण गिरी,  पैरवी बुक्स हाउस

१६) आधारभूत कार्यनीतिहरू छापामार युद्धबारे – माओ, अनुवाद – विश्वास, जनमुक्ति सेना नेपाल

१७) माओ चे तुङ – हिन्दी,  राहुल सांकृत्ययान, किताब महल

१८)माओत्सेतुङ – राम असारे वर्मा, प्रगति पुस्तक प्रकाशन

१९) राजनीतिक अर्थशास्त्रको आलोचनात्मक अध्ययन – माओ, अनुवाद – युवराज पन्थी, विविध पुस्तक भण्डार

२०) महान सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिका दस्तावेजहरू – चिकपा केस, अनुवाद – राम बहादुर बुढा, जनस्रष्टा प्रकाशन

२१)राज्यको नयाँ रचनामा मओ – भवानी बराल, बुक क्लव विजयपुर

२२)चीनको राजनीतिक इतिहास – प्रा डा षडमुखबहादुर थापा, चीन अध्ययन केन्द्र

२३)चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीभित्र दुई लाइन संघर्षको इतिहास – अनुवाद – देवेन्द्र तिम्ला, प्रगति पुस्तक सदन

२४)mao’s collected works of  7-10

२५)Mao- On the Correct Handling of the Contributions among the people

२६)Mao tsetung, Chau enlai and the evolution of the Chinese Communist Leadership

२७)Mao-Zedong-and-China-in the-Twentieth-Century-World_A-Concise-History-Rebecca E. Karl

२८)The Cultural Revolution and rise of Mao in China

२९)Maos-Road-to-Power-Vol-1 to 6

३०) Different website research

३१) Cultural Revolution and Industrial Organization in China – Charles Bettelheim, Rahul Foundation

३२) Maotsetung’s Immortal Contribution – Bob Avakian, Rahul Foundation

३३) Mao – Jonathan Spence – Phoenix

३४) On war-Strategy,Guerrilla Warfare and Doctrine- Maotsetung, Natraj Publication

३५) The_Writings_of_Mao_Zedong__1949_1976__Volume_2__January_1956_December_1957

३६)The_Writings_of_Mao_Zedong__1949_1976_Vol_1__September_1949_December_1955

३७)Chairman_Mao_Tse_Tung__039_s_Important_Talks_with_Guests_from_Asia__Africa_and_Latin_America

३८)Mao__039_s_Last_Revolution

३९)Mao_Tse_Tung_on_New_Democracy

४०)On_Practice_and_Contradition__Revolutions_

४१)The_Wisdom_of_Mao_Tse_Tung

४२)Chinese Strategic Thinking under Maotsetung-W. A. C. ADIE