संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-६

 

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-६

हामी यहाँ प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूका कामको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गर्नेछौं। अहिले यहाँ केही प्रमुख वैज्ञानिक र उनीहरूका आविष्कारको बारेमा उल्लेख गरिएको छ; बाँकीलाई क्रमशः राख्दै जानेछौं –

लेखन, संकलन, सम्पादन र अनुवाद – नारायण गिरी

संसारका धेरै वैज्ञानिकहरूले मानव जीवनलाई सहज र सरल बनाउनको लागि तथा अत्याधुनिक ढंगले जीवनलाई अगाडि बढाउनको लागि धेरै प्रकारका चमत्कारपूर्ण आविष्कार गरेका छन् र अझै गरिरहेका छन्। यी सबैले मानव जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्। वैज्ञानिकहरूले दैनिक जीवनयापनका सामग्री, स्वास्थ्य, शिक्षा, उद्योगधन्दा-कलकारखाना, विज्ञान-प्रविधि, सुरक्षासंयन्त्र, कृषि, यातायात, भौतिक पूर्वाधार, सूचना-संचार, आदि धेरै क्षेत्रमा धेरै आविष्कार गरेका छन्। वैज्ञानिकहरूले गरेका यी आविष्कारहरूबाट संसारले नयाँ रूप प्राप्त गर्दै गएको छ। वैज्ञानिकहरूमा संसार बदल्ने शक्ति हुन्छ। उनीहरू आफ्नो कल्पना र जिज्ञासालाई वास्तविकतामा बदल्ने हरप्रयत्न गरिरहेका हुन्छन्। वैज्ञानिकहरूले भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, जीव विज्ञान, चिकित्सा विज्ञान, गणितशास्त्र, आदि जस्ता अलग-अलग क्षेत्रहरूमा आफ्नो योगदान दिएका छन्। उनीहरूको रचनात्मकता र योग्यताले हामी सबैलाई एकखालको प्रेरणा प्रदान गरिरहन्छ। त्यसकारण यहाँ हामी केही प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूले गरेका आविष्कारहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गरौं।

लुई पाश्चर (Louis Pasteur) र उनको आविष्कार

उनको जन्म २७ डिसेम्बर १८२२ मा फ्रान्सको डोलमा भएको थियो। लुई पाश्चर पाश्चराइजेसनका पिता हुन्। पाश्चरले आफ्नो महान वैज्ञानिक आविष्कारद्वारा बिमारीको क्रममा घाउ उत्पन्न हुने स्थितिमा जुन असह्य पीडा हुन्थ्यो, त्यसबाट मुक्त गरेर एक ठूलो मानव सेवा प्रदान गरेका थिए। मानिसहरूलाई जीवाणुहरूको कारणले धेरै संक्रामक रोग लाग्छन् भन्ने कुरा थाहा भए पनि यिनीहरूले मानिसको जीवनमा अन्य धेरै महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछन् भन्ने कुरा पत्ता लगाउने काम लुई पाश्चरले गरेका थिए। ब्याक्टेरियाहरूले दूध र मदिरालाई पनि खराब बनाउन सक्छन्। पाश्चरले जीवाणुहरूलाई नष्ट बनाउने तरीकाहरूको खोजी गरे, जसबाट दूध, मदिरा र अन्य खाद्य सामग्रीहरूलाई लामो समयसम्म संरक्षित गर्न सकिन्थ्यो। सामान्यतः के मानिन्थ्यो भने दूधलाई उमाल्दा यसमा रहेका व्याक्टेरिया मर्दछन् र दूध धेरै समयसम्म खराब हुँदैन। पाश्चरले यदि दूधलाई ७२ डिग्री सेन्टिग्रेटसम्म उमालियो र फेरि केही सकेण्डमा १० डिग्रीसम्म चीसो बनाइयो तथा यो प्रक्रिया धेरै समयसम्म दोहोर्याइयो भने दूधका आवश्यक तत्वहरू नष्ट नगरीकन नै त्यसमा रहेका ब्याक्टेरियालाई नष्ट गर्न सकिन्छ र दूधलाई धेरै लामो समयसम्म संरक्षण गर्न सकिन्छ भन्ने कुराको खोज गरे। यो प्रक्रियालाई पाश्चराइजेशन (pasteurisation) भनिन्छ। यो प्रक्रियाबाट नै संसारका धेरै देशहरूमा खाद्य पदार्थलाई लामो समयसम्म संरक्षण गर्ने कुरा संभव भएको हो। पाश्चरले डिप्थेरिया, हैजा र एन्थ्रेक्सको लागि जिम्मेवार जीवाणुहरूको बारेमा पनि धेरै खोज गरे। पाश्चर एक कुशल चित्रकारको साथै गणितका पनि ज्ञाता थिए। उनको स्कूली शिक्षा अरोबिसमा भएको थियो। स्नातकको डिग्रीपछि उनी युवा विद्यार्थीहरूलाई ट्यूसन पढाउँथे। आफ्नो स्कूली शिक्षाको क्रममा नै उनले दुई सामानबाट देखिने टार्टिक एसिड र सेसीमिक एसिडको बीचको भिन्नताको खोजी गरेका थिए। यिनीहरूले अलग-अलग तरीकाले आफ्नो क्रिस्टल बनाउँथे। सन् १८४७ मा उनले पीएचडी गरे। त्यसपछि उनी स्ट्रासबर्ग विश्वविद्यालयमा रसायनशास्त्रका प्रोफेसर बने। सन् १८४९ मा पाश्चरले मारी लोरेटसँग विवाह गरे। सन् १८६७ मा उनलाई पक्षघात भयो तर पनि उनले आफ्ना शोध कार्यलाई जारी राखे। मानिसहरूको सहयोगको लागि उनले पाश्चर इन्स्टिच्यूडको स्थापना गरे। उनले fermentation/petrifaction, आदि प्रक्रियाहरूमा सूक्ष्मजीवहरूको उपस्थिति आवश्यक छ भन्ने कुराको खोज पनि गरे। उनले सन् १८५७ मा दूधको अम्लीयकरण र ल्याटिक एसिडको गठनमा शोध पत्र प्रदान गरे। उनले रोगाणु सिद्धान्त (Germ Theory) पनि प्रदान गरे। उनले एन्थ्रेक्स र चिकनपक्स हैजाको रोकथामको लागि सफलतापूर्वक भ्याक्सिन प्रविधि विकास गरे। उनले नै सबभन्दा पहिले संरोपणको लागि भ्याक्सिन शब्दको प्रयोग गरे। लुई पाश्चर र एमिल रोक्सलाई रेबीजको भ्याक्सिन विकास गर्ने श्रेय पनि जान्छ। यो भ्याक्सिनको सबभन्दा पहिलो प्रयोग ६ जुलाई १८८५ मा जोसेफ मिस्टरको बच्चामाथि गरिएको थियो। त्यसपछि लुई पाश्चरका खोज तत्काल व्यावहारिक प्रयोगमा आएका थिए। २८ सेप्टेम्बर १८९५ मा फ्रान्सको सेन्ट क्लाउडमा पाश्चरको मृत्यु भयो।   

एन्टोन भान ल्यूवेनहोक (Anton Van Leeuwenhoek) र उनको आविष्कार

उनको जम्न २४ अक्टुबर १६३२ मा नेदरल्याण्डको डेल्फ्टमा भएको थियो। ल्यूवेनहोकलाई माइक्रोस्कोपका आविष्कारक एवम् माइक्रोबायोलोजीका पिताको रूपमा चिनिन्छ। उनको परिवारको एक कपडा पशल थियो तर उनी त्यसमा भन्दा बढी काँच पिसेर लेन्स बनाउनमा रूचि लिन्थे। एक दिन उनले एक विशिष्ट दूरीमा लेन्सलाई राख्दा धेरै साना वस्तुहरूलाई स्पष्ट रूपमा देख्न सकिन्छ भन्ने कुरामा ध्यान दिए। यहीँबाट माइक्रोस्कोपको जन्म भयो। उनले आफूले बनाएका माइक्रोस्कोपहरूबाट धूलो र पानीका कणहरूलाई हेरे र यिनीहरूमा अत्यन्तै साना-साना जीवहरूलाई तीव्र रूपमा चारैतिर घुमिरेहेको पाए। यसरी यी डच अन्वेषकले एक नयाँ संसारमा जीवनको खोजी गरे। अहिलेसम्म निर्जीव ठानिने धेरै चीजहरूमा पनि जीवहरूको ठूलो संख्यामा घरको खोजी भयो। ल्यूवेनहोकले इंग्ल्याण्डको रोयल सोसाइटीलाई एक धेरै लामो शोधपत्र लेखेका थिए,जसमा उनले यी सूक्ष्म जीवहरूका सबै विवरणहरूको बारेमा वर्णन गरेका थिए। ल्यूवेनहोकमा तीव्र जिज्ञासा थियो र आफ्ना पत्रहरूमा उनले साना-साना धेरै विवरणहरू पनि लेखेका थिए। सन् १६६० मा ल्यूवेनहोक एक जिल्लाको अधिकारी बनेका थिए। सन् १६८० मा उनी लण्डनको रोयल सोसाइटीमा छनौट भएका थिए। उनका शोधपत्र रोयल सोसाइटीको जर्नल Philosophical Transactions मा प्रकाशित भए। उनले लगभग ४१९ लेन्सहरूको निर्माण गरेका थिए। उनले आफूले देखेका सूक्ष्म जीवहरूलाई Animalcules भने। उनले राता रक्त कोष (RBC) को पनि अध्ययन गरे। उनले बनाएका लेन्सबाट सूक्ष्म जीवहरूलाई ५० देखि ४०० गुनासम्म ठूलो देख्न संभव भयो। यसबाट रक्तकोशिका (blood capilaries), प्रोटोजोआ र ब्याक्टेरियाको खोज भयो। २६ अगस्ट १७२३ मा  नेदरल्याण्डको डेल्फ्टमा नै उनको देहान्त भयो।

सर विलियम हार्भे (Sir William Harvey) र उनको आविष्कार

उनको जन्म १ अप्रिल १५७८ मा इंग्ल्याण्डको केन्ट अन्तर्गत फोस्टोनमा भएको थियो। हार्भेले रक्त-संचार प्रक्रियाको खोज गरेका थिए। उनी एक ब्रिटिश चिकित्सा वैज्ञानिक थिए। उनका पिता थोमस हार्भे एक धनी व्यापारी थिए र पछि शहरको मेयर पनि भएका थिए। हार्भेको वालककाल ग्रामीण इलाकामा वितेको थियो। १० वर्षको उमेरमा सन् १५८८ मा उनी कन्टरवरी स्कूलमा भर्ना भएका थिए। त्यसपछि उनी १६ वर्षको उमेरमा क्याम्ब्रिजको केन्स कलेजमा भर्ना भए। यहाँ उनको रूची चिकित्साशास्त्रको अध्यनमा विकास भयो। सन् १५९७ मा उनले स्नातक  गरे। त्यसपछि उनी चिकित्साशास्त्रको पढाईको लागि युरोपको प्रसिद्ध पादुआ विश्वविद्यालयमा गए। त्यहाँ उनलाई एक प्रख्यात शरीररचनाशास्त्रीसँग काम गर्ने अवसर प्राप्त भयो। उनले त्यहाँ शरीरका अंगहरूको चिरफार र कार्यप्रणालीलाई नजिकैबाट देखे। उनले मुटुको धड्कन र त्यसमा प्रवेश गर्ने र निक्लिने रगतका गुणहरूलाई पनि प्रत्यक्ष रूपमा अवलोकन गर्न पाए। पादुआमा आफ्नो २८ महिनाको अध्ययनको क्रममा हार्भेले आफ्नो प्रतिभाको भरपुर उपयोग गरे र सन् १६०२ मा ‘डक्टर अफ मेडिसन’ को डिग्री लिए। त्यसपछि उनी इंग्ल्याण्ड फर्किए। उनलाई अब शरीररचनाको पूरा ज्ञान थियो। त्यसपछि उनले क्याम्ब्रजिमा डक्टरको कलेजमा सम्बद्ध भए। सन् १६०७ मा उनलाई फेलोशिप मिलेपछि प्रतिष्ठित अस्पतालमा काम गर्न लागे। उनले चिकित्साशास्त्रतर्फ व्याख्यान पनि दिनथाले। छिट्टै उनी एक ठूलो अस्पतालको इन्चार्ज भए। उनले धेरै ठूला-ठूला व्यक्तिहरूको उपचार गरे र प्रसिद्धि कमाए।

हार्भेले आफ्ना विभिन्न प्रयोगहरूद्वारा रक्त प्रवाहमाथि निष्कर्ष निकाले र एक शोध लेखे, जुन सन् १६२८ मा प्रकाशित भएको थियो। उनले रगत शरीरमा नलीहरूको माध्यमबाट बहन्छ भन्ने कुराको मात्र खोज गरेनन्, बरू उनले दुई चरणयुक्त रक्त-संचारको सम्पूर्ण प्रक्रियाको खोज गरे। उनले रगत मुटुबाट फोक्सोमा जान्छ र यहाँ यो शुद्ध भएर पुनः मुटुमा आउँछ भन्ने कुरा पत्ता लगाए; यहाँबाट रगत धमनीहरूको एक संजालको माध्यमबाट शरीरका विभिन्न अंगहरूमा जान्छ। हार्भेको यो खोजबाट धेरै प्रकारका रोगहरूलाई ठीक गर्न र रक्तनलीहरूलाई ठीक ढंगले काम गराउने उपचारमा सहयोग मिल्यो। हार्भेले जनावरहरूमाथि प्रयोग गरेका थिए। उनको विवाह सन् १६०४ मा रानी एलिजावेथको चिकित्सकको छोरीसँग भएको थियो।

हार्भेले क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयबाट स्नातकको पढाइ पूरा गरे र इटलीको पडुआको मेडिकल कलेजबाट मेडिकल शिक्षा प्राप्त गरे। सन् १६२८ मा हार्भेलाई राजा जेम्स प्रथम र उनका उत्तराधिकारी राजा चार्ल्स प्रथमको चिकित्सकमा नियुक्त गरिएको थियो। सन् १६२८ मा नै उनलाई नाइटको उपाधि प्राप्त भएको थियो। उनका शोधपत्र ल्याटिन भाषामा प्रकाशित भएका थिए। पछि On Motion of Heart and Blood in Animals नामबाट अंग्रेजीमा अनुवाद भयो। उनले रक्त-संचार र मुटुको चिकित्साका केही विधिहरूको पनि खोज गरेका थिए। उनले धमनी र शिराहरू साना र लगभग अदृश्य रूपमा कुनै माध्यमबाट जोडिइरहन्छन् भन्ने कुरा पनि पत्ता लगाए। उनले कुखुराको चल्लाको विकास र हरिणको भ्रूणको विकासलाई बडो सावधानीपूर्वक बुझाएका थिए। हार्भेको अनुसन्धान परिणामहरूमा सबभन्दा महत्त्वपूर्ण मुटुको सटीक विवरण नै थियो। उनले पहिलो पटक पश्चिमी जगतलाई मुटु खोक्रो मांसपेशीले बनेको छ भन्ने कुरा बुझाए; मुटुले काम गर्दा एकपटक खुम्चिन्छ र यो प्रक्रियामा रगत बाहिर निकाल्छ; यो प्रक्रियामा त्यसको रंग फिका हुन्छ; यसपछि यी मांशपेशीले विश्राम गर्दछन्, तब मुटुभित्र आयतन बढ्दछ र रगत त्यसमा भरिन्छ; यो प्रक्रियामा त्यसको रंग रातो हुन्छ; यसरी मुटुको पम्पले काम गर्दछ। हार्भेले मुटुद्वारा पम्प गरिने रगतको मात्राको पनि गणना गरेका थिए। उनका अनुसार हरेक पटकको खुम्चिने र फुल्ने प्रक्रियामा मुटुले २ औंस रगत छोड्दछ। एक मिनेटमा यो प्रक्रिया औसत ७२ पटक हुन्छ। यसप्रकार मुटुले प्रतिदिन १५०० ग्यालिन रगत सम्पूर्ण शरीरमा प्रवाहित गर्दछ। यति नै रगत मुटुमा पुनः आउँदछ। अन्तिम समयमा उनलाई धेरै पीडा भएको थियो। पक्षघातको कारणले उनी बोल्न पनि सक्दैनथे।  ३ जुन १६५७ मा इंग्ल्याण्डको केन्टमा उनको मृत्यु भएको थियो।

रोबर्ट हुक (Robert Hooke) र उनको आविष्कार

रोबर्ट हुकको जन्म १८ जुलाई १६३५ मा इंग्ल्याण्डको दक्षिणी समुद्री तटमा भएको थियो। उनी बहुविज्ञ व्यक्तित्व थिए। उनलाई भौतिकशास्त्री, खगोलशास्त्री, भूवैज्ञानिक, मौसमविद र वास्तुकारको रूपमा चिनिन्छ। उनी सूक्ष्मदर्शक यन्त्रको उपयोग गरेर सूक्ष्मजीवको कल्पना गर्ने पहिलो व्यक्ति थिए। उनलाई सत्रौं शताब्दीका श्रेष्ठ वैज्ञानकिहरूमध्ये एक मानिन्छ। उनले शुरूमा वेस्टमिन्स्टर स्कूलमा शिक्षा प्राप्त गरे र त्यसपछि क्राइस्ट चर्च अक्सफोर्डमा पढ्न गए। उनले पहिले नै एक प्रसिद्ध चित्रकारको सहायकको रूपमा पनि काम गरिसकेका थिए। अक्सफोर्डमा हुक प्रतिभावाना विद्यार्थी थिए, यसको साथै उनले गायक, चित्रकार, नक्सा निर्माणकर्ता, शिल्पकारको रूपमा पनि उनले आफ्नो परिचय दिएका थिए। उनी काठ र धातुबाट विभिन्न चीजहरू बनाउनमा विशेषज्ञ थिए। अक्सफोर्डमा नै रोबर्ट हुकको भेट त्यतिबेलाका प्रसिद्ध बैज्ञानिक रोबर्ट बोयलसँग भयो। त्यसपछि बोलयलले हुकलाई आफ्नो प्रयोगशालामा सहायकको रूपमा राखेका थिए। बोयलले भ्याकुम उत्पन्न गर्नको लागि विकसित गरेको पम्पको श्रेय हुकलाई पनि दिए तर यो बोयलको नामबाट मात्र जानियो। त्यही बेलामा अक्सफोर्डमा  क्रिस्टोफर रेन नामका गणितज्ञलाई खगोलशास्त्रका प्राध्यापकको रूपमा नियुक्ति गरियो। ज्यामितिको क्षेत्रमा उनले पहिले नै अद्भूत कार्य गरिसकेका थिए। पछि वास्तुकलाको क्षेत्रमा पनि उनले कार्य गरे। त्यसपछि उनले त्यतिखेरका महान वैज्ञानिकहरूलाई एकताबद्ध गर्ने कार्य गरे र रोयल सोसाइटीको स्थापना भयो। रोबर्ट हुकलाई पहिलेदेखि नै वैज्ञानिकहरूद्वारा गरिने प्रयोगको लागि उपकरण तयार गर्ने उद्देश्यले रोयल सोसाइटीमा फेलोको रूपमा राखिएको थियो। यस क्रममा उनलाई विज्ञानका विभिन्न शाखाहरूसँग परिचित हुने अवसर मिल्यो। उनले प्रयोगहरूमा पनि प्रवीणता हासिल गर्दै गए। यसबाट अनुभव हासिल गर्नुका साथसाथै भूगर्भशास्त्र र खगोलशास्त्र जस्ता विषय पनि पढाए। उनको शरीर कमजोर थियो तर पनि उनले प्रगति गर्दैगए। उनले उपकरणहरूको निर्माण मात्र गरेनन्, बरू कम्पाउण्ड माइक्रोस्कोपको पनि डिजाइन तयार गरे।

उनले झिंगाको आँखा जस्ता साना-साना जीवहरूको चित्र पनि तयार गरे। सन् १६६५ मा उनले माइक्रोस्कोप सम्बन्धी अध्ययन र उपयोगलाई आफ्नो पुस्तक माइक्रोग्राफियामा रेकर्ड गरे। यसमा उनले प्रकाशको सम्बन्धमा आफ्ना सिद्धान्तलाई पनि व्यक्त गरे। यसमा उनले प्रकाशलाई तरंग माने र प्रकाश तरंगहरूमा कम्पन त्यसको अगाडि बढ्ने दिशाको लम्बवत हुन्छन् भन्ने कुरा बताए। उनले प्रकाशका रंगहरूको बारेमा आफ्ना विचार दिए; तर ती अपूर्ण थिए र उनका अनुसार रातो र नीलो गरी दुई मात्र मौलिक रंग थिए। हुकले यही बेला गुरूत्वाकर्षण सम्बन्धी सिद्धान्तको प्रतिपादन गर्ने कोशिस गरे तर उनी न्युटन जस्तै गणितज्ञ थिएनन्, त्यसैले यो काम पछि न्यूटनले नै पूरा गरे। लण्डनको पुनर्निर्माणको उद्देश्यले नक्सा तयार गर्नमा हुकको धेरै ठूलो योगदान थियो। उनले सर्वेक्षणको उद्देश्यले धेरै उपकरण बनाए। घडिको व्यालेन्स स्प्रिंग, कम्पाउण्ड माइक्रोस्कोप, ह्लील ब्यारोमीटर, आदि उनैले तयार गरेका हुन्। यसको अतिरिक्त उनले खगोलशास्त्रका उपकरणहरू पनि तयार गरे, जसबाट मंगल ग्रहको रोटेसन र जुम्ल्यहा तारा देख्न सकिन्थ्यो। मौसम जाँच्नको लागि उनले आर्द्रता मापन मेशिन तयार गरे। मौसमको आँकलनमा सूयको विकिरण र पृथ्वीको घुमाइको प्रभाव पनि उनले बताए। सन् १६७६ मा प्रकाशित इलास्टिसिटीको क्षेत्रमा हुकको नियमले के बताउँछ भने बल जति बढी हुन्छ, तान्ने काम पनि त्यति नै बढी हुन्छ। यदि १ पाउण्ड बलबाट स्प्रिङमा १ इन्च तान्ने काम हुन्छ भने २ पाउण्डबाट २ इन्च नै तान्ने काम हुन्छ। यसबाट स्प्रिंग तराजु तयार भयो। आफ्नो तराजुको प्रयोग हुकले गिरजाघरको शिखरमा गरे र उचाइ बढ्दै  गएपछि गुरूत्वाकर्षण बलको प्रभाव कम हुँदै जान्छ भन्ने कुरा सिद्ध गर्ने प्रयास गरे। हुकले धेरै अधुरा कामहरू गरे, जसलाई पछिका वैज्ञानिकहरूले पूरा गरी आविष्कारको श्रेय लिए। उनले आफ्नो घडीको कम्पन मापनको यन्त्र बनाए र भावी स्टेथेस्कोपको कल्पना गरे, जसले १५० वर्षपछि पूर्ण रूप लियो। उनले कुखुराको संरचनाको जाँच माइक्रोस्कोपबाट गरेर त्यसका रेशालाई सेल भनेका थिए, जुन पछि गएर कोशिकाको अवधारणा बन्यो। हुकले शुरू गरेका धेरै आविष्कारहरूको श्रेय उनलाई मिल्न सकेन। त्यसबेला पेण्डुलम घडी आम प्रयोगमा थियो र गर्मी महिनामा त्यो ढिलो हुन्थ्यो। हुकले ब्यालेन्स ह्विल तथा हेयर स्प्रिंगको प्रयोग गरेर उत्कृष्ट घडी तयार गरे। भूविज्ञान र जीवावशेष विज्ञानमा हुकले एक भूगर्भीय विश्वको सिद्धान्त बनाए; प्रजाति विलोप हुने कुराको परिकल्पना गरे । सुक्ष्म जीवहरूको अध्ययन गर्दै हुकले जैविक क्रमविकासको सिद्धान्तलाई पनि प्रस्तुत गरेका थिए।  हुक केवल काम गर्थे तर त्यसको पेटेन्ट राइट लिने कुरामा कुनै परवाह नै गरेनन्। सन् १६८२ सम्म उनी रोयल सोसाइटीको सचिव रहे, पछि अध्यक्ष पनि बने र मृत्युपर्यन्त त्यो पदमा रहे। मार्च ३ १७०७ मा लण्डनमा उनको देहान्त भयो।

अटो भोन गेरिके (Otto von Guericke) र उनको आविष्कार

अटो भोन गेरिकेको जन्म २० नोभेम्बर १६०२ मा जर्मनीको सेक्सोनीमा भएको थियो। उनी भौतिक वैज्ञानिक र आविष्कारक थिए। उनलाई भ्याकुम पम्पका आविष्कारक मानिन्छ। प्रारम्भिक शिक्षा पूरा गरेपछि गेरिकेले सन् १६१७ देखि १६२५ सम्म जर्मनीको प्रमुख शिक्षाकेन्द्र लिपजिग, हेस्टोड तथा जेनामा आफ्नो शिक्षा पूरा गरे। उनले गणित र यान्त्रिक विज्ञान जस्ता विषयहरूको अध्ययन गरेका थिए। प्राचीन कालदेखि नै विश्वका अन्य भागहरू जसरी नै शून्यको अस्तित्वमाथि चर्चा चलिरहेको थियो। मानिसहरू पानीमा भरिएको भाँडोबाट पानी निकालेर शून्य उत्पन्न गर्ने प्रयास गर्थे। गेरिकेले पनि यस्तै प्रयास गरे र पम्पद्वारा पानीलाई निकाले। तर मानिसहरूलाई विश्वास थिएन र उनीहरूलाई भाँडोको पर्खालबाट वायु भित्र जानेछ भन्ने लागिरहेको थियो। यसको लागि गेरिकेले धातुले बनेको भाँडोबाट पम्पद्वारा पानी निकाले र त्यसमा रोक्ने प्रविधि पनि लगाए। यसरी हावा भित्र पस्ने कुरा संभव थिएन। उपर्युक्त भ्याकूमलाई उनले ठाउँ-ठाउँमा प्रदर्शन गरे। त्यो प्रदर्शनबाट भ्याकूमको अस्तित्वको मात्र महसुस भएन, बरू वायुमण्डलको दबावको शक्तिको पनि ज्ञान भयो। ८ मई १६५४ मा उनले रीजेन्सबर्गमा आफ्नो प्रयोग प्रदर्शन गरे। यसमा दुई अर्धगोलाबाट बनेको र त्यसभित्रबाट पम्पद्वारा हावा निकालिएको खाली गोलालाई अलग-अलग गर्नको लागि ८-८ (जम्मा १६) घोडा लगाए; तर ती घोडाले सम्पूर्ण शक्ति लगाउँदा पनि ती दुई अर्धगोलाहरूलाई अलग गर्न सकेनन्। यसबाट सम्पूर्ण  मान्छेलाई वाणुमण्डलीय दबावको महत्त्व थाहा भयो। उपर्युक्त प्रयोगबाट प्रेरित भएर गेरिकेले पानीयुक्त ब्यारोमीटर तयार गरे। उनले भ्याकुममा अन्य विशेषताहरू – ममवत्ति निभ्ने, ध्वनि अगाडि नबढ्ने – कुराको पनि वर्णन गरे। उनले वायुको लचिलोपनको पनि प्रदर्शन गरे। उनले गन्धकको गोलालाई घुमाएर एक विद्युत यन्त्रको रूपमा त्यसको प्रयोग गरे। उनले के देखाए भने कुनै चीजलाई रगड्ता त्यो गन्धको गोलाप्रति आकर्षित हुन्छ तर एकपटक स्पर्श गरिदिएपछि पुनः विकर्षित हुन लाग्छ। यसरी नै उनले चुम्बकत्वको क्षेत्रमा पनि प्रयोग गरे। उनले के पाए भने फलामलाई उत्तर-दक्षिण दिशातिर राखेर हथौडाले पिट्दा त्यो चुम्बकीकृत हुन्छ। भ्याकूममाथिको उनको अनुसन्धानात्मक रचना सन् १६७२ मा प्रकाशित भयो र यसमा उनले गरेका सम्पूर्ण प्रयोग पनि थिए। उनका प्रयोगहरूको विवरण अन्य रचनाकाहरूका रचनामा पनि प्रकाशित भए। २१ मई १६८६ मा उनको देहान्त भयो।

सर अलेक्जेण्डर फ्लेमिंग (Sir Alexander Fleming) र उनको आविष्कार

उनको जन्म ६ अगस्ट १८८१ मा स्कटल्याण्डको आर्शियारमा भएको थियो। अलेक्जेण्डर फ्लेमिंग सूक्ष्म प्राणीवैज्ञानिक र उपाचारात्मक औषधि पेनिसिलीनका आविष्कारक हुन्। उनले औषधि विज्ञानको क्षेत्रमा पेनिसिलिनको आविष्कार गरेर क्रान्ति नै ल्याए। रसायन उपचार पद्धति केमोथेरापीको पनि उनैले विकास गरेका हुन् । आजभन्दा करिब सय वर्ष पहिलेसम्ममा ब्याक्टेरियाद्वारा धेरै रोग हुन्छन् भन्ने कुरा पत्ता लागिसकेको थियो तर यी ब्याक्टेरियालाई नष्ट गरी कसरी रोग नियन्त्रण गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा कसैलाई थाहा थिएन। प्लेग र हैजा जस्ता महामारी धेरै खतर्नाक थिए र यिनीहरूलाई नियन्त्रण गर्ने काम धेरै चुनौतिपूर्ण थियो। यस्तो चुनौतीपूर्ण कामलाई एक व्रिटिश वैज्ञानिक फ्लेमिङले पूरा गरे। फ्लेमिङले आफ्नो प्रयोगशालामा ब्याक्टेरियामाथि प्रयोग गरेको बेलामा केही फंगसहरूको कारणले ब्याक्टेरियाको वृद्धि रोकिन्छ भन्ने कुरा पाए। यी फंगसले रासाइनिक तत्वहरूलाई निस्कासन गर्दथे, जसको कारणले ब्याक्टेरियामा विकास हुँदैनथ्यो। फ्लेमिङले यो रासाइनिक तत्वलाई निकाले र यसलाई पेनिसिलिन भने। तर फ्लेमिङद्वारा निकालिएको पेनिसिलिन स्थायी थिएन र यसलाई औषधिको रूपमा प्रयोग गर्न सकिंदैनथ्यो। यसलाई औषधिको रूपमा विकास गर्ने काम अस्ट्रेलियाका हावर्ड फ्लोरी र जर्मनीका अर्नस्ट चेनले गरे। उनीहरूले पेनिसिलिनको स्थायी संरचना बनाउनमा सफलता हासिल गरे र यिनीहरूको यो कामले पेनिसिलिनको महत्त्वलाई पूरा गर्यो। त्यसकारण यी तीनै जनालाई संयुक्त रूपमा विभिन्न संक्रामक रोगहरूमा पेनिसिलिनको खोज र त्यसको उपचारात्मक प्रभावको लागि सन् १९४५ मा चिकित्साशास्त्र तर्फको नोवेल पुरस्कार प्राप्त भयो। पेनिसिलिन अहिलेसम्म थाहा भएको सबभन्दा उपयोगी औषधिमध्ये एक हो। फ्लेमिङले शुरूमा लण्डनको एश शिपिङ कम्पनीमा क्लर्कको रूपमा काम गरेका थिए। पछि २० वर्षको उमेरमा उनलाई लण्डनको सेन्ट मेरी अस्पतालको मेडिकल स्कूलबाट छात्रवृत्ति प्राप्त भयो। फ्लेमिङले सन् १९२८ मा लण्डनको सेन्ट मेरी अस्पतालको मेडिकल स्कूलमा एक फंगस पेनिसिलियम नोटेटमबाट जीवाणुनाशक औषधि बनाएका थिए। उनले आँसु र रालमा पाइने एक जीवाणुविरोध तत्व लाइसोजाइमको पनि खोज गरेका थिए।  सन् १९४४ मा उनलाई नाइटको उपाधि प्राप्त भएको थियो। ११ मार्च १९५५ मा लण्डनमा उनको मृत्यु भएको थियो।

क्रमशः

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-२

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-३

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-४

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-५