कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र

 लेखक– कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिख एंगेल्स

नेपाली अनुवाद – कृष्णप्रकाश श्रेष्ठ

युरोपमा एउटा हाउ घुमफिर गरिरहेको छ- साम्यवादको हाउ । यस हाउलाई धपाउन भनेर पोप र जार, मेटर्निख र गीजो (२३) फ्रेन्च उग्रवादी र जर्मन पुलिस अर्थात् पुरानो युरोपका सारा सत्ताधारीहरु एक भएका छन् ।

कुन यस्तो विरोधी पार्टी छ जसलाई सत्ताधारीहरुले कम्युनिष्ट भनी बद्नाम नगरेको होस् ? कुन यस्तो विरोधी पार्टी छ जसले आफूभन्दा धेरै प्रगतिशील विरोधी पार्टीहरुलाई र आफ्ना प्रतिक्रियावादी विरोधीहरुलाई समेत कम्युनिष्ट भएको घृणित आरोप नलगाएको होस् ?

तथ्यबाट दुई कुरा प्रष्ट हुन्छ । युरोपका सारा सत्ताधारीहरुले साम्यवादलाई अब एक शक्ति मानिसकेका छन् । अब कम्युनिष्टहरुले सम्पूर्ण संसारको अगाडि आफ्ना विचारहरु, आफ्ना उद्देश्यहरु, आफ्ना प्रयासहरु खुलस्त बताउनुपरेको छ र साम्यवादको हाउसम्बन्धी दन्त्यकथाको सट्टामा पार्टीको आफ्नो घोषणापत्र प्रस्तुत गर्नुपरेको छ ।

 यसै उद्देश्यले विभिन्न राष्ट्रियताका कम्युनिष्टहरुले लण्डनमा भेला भई निम्नलिखित ‘घोषणापत्र’ तयार पारेका थिए जुन अंग्रेजी, फ्रान्सेली, जर्मन, इटालियन, फ्लेमिश र डेनिश भाषाहरुमा प्रकाशित गरिदैछ ।

१

पूँजीजीवी र सर्वहारा^*

अहिलेसम्म अस्तित्वमा रहेका सबै समाजहरुको इतिहास^** वर्गसंघर्षको . इतिहास हो । स्वतन्त्र र दास, पेट्रिशियन (घरानियाँ) र प्लेवियन (साधारण प्रजा) सामन्त र भूदास, निपूर्ण कालिगढ (शिल्पशालाको निपूर्ण कालिगढ शिल्पशालाको पूर्ण अधिकारसम्पन्न सदस्य हो तर उ शिल्पशालाभित्रको प्रवन्धक भए तापनि शिल्पशालाको प्रधान भने हुँदैनथ्यो । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) र सिकारु कालिगढ अर्थात संक्षेपमा उत्पीडक र उत्पीडित निरन्तर नै एक अर्काको विरोधी रहेका थिए । उनीहरु कहिले लुकिछपि त कहिले खुल्ला रुपमा परस्पर संघर्ष गर्दैरहन्थे ।

————————————————————————————-

(* पूँजीजीवी भन्नाले सामाजिक उत्पादनका साधनहरुको मालिक र ज्यालादारी श्रम प्रयोग गर्ने आधुनिक पूँजीपतिवर्ग भन्ने बुझिन्छ । सर्वहारा भन्नाले ज्यालादारी काम गर्ने आधुनिक मजदूरवर्ग भन्ने बुझिन्छ जो व्यक्तिगत उत्पादनका साधनहरुबाट बञ्चित हुनाले बाँच्नको लागि आफ्नो श्रमशक्ति बेच्न बाध्य हुन्छ । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी)

(** अर्थात् हामीसँग आइपुगेको सम्पूर्ण लिपिवद्ध इतिहास । सन् १८४७ मा समाजको पूर्व इतिहास अर्थात् लिखित इतिहासभन्दा पहिलेको सामाजिक व्यवस्था करिब करिब अज्ञात जस्तै थियो । त्यसपछि अहिलेसम्म हेक्स्टआउजनले (२४) रुसमा भूमिमाथि सामुदायिक स्वामित्वको व्यवस्था भएको पत्ता लगाए, माउरेरले (२५) यही सामाजिक व्यवस्था नै तमान ट्युटानिक (teutonic) जातिहरुको ऐतिहासिक विकासको प्रस्थानविन्दू थियो भन्ने सिद्ध गरे । हिन्दुस्थानदेखि लिएर आयरल्याण्डसम्म सबै ठाउँमा भूमिमा सार्वजनिक स्वामित्व भएको यस्तै ग्राम्य समुदाय नै समाजको आंदिरुप थियो र छ भन्ने विस्तारविस्तार स्पष्ट भयो । मोर्गानले (२६) गोत्रको खास स्वरुप र जातिभित्र त्यसको स्थानबारे आफ्ना खोजहरुद्वारा यस आदिम साम्यवादी समाजको आन्तरिक संगठन, त्यसको ठेट रुप, स्पष्ट गरे । यो आदिम समुदायको विनाशपछि नै समाजमा वर्गभेद शुरु हुन्छ र अन्त्यमा समाज परस्परविरोधी वर्गहरुमा बाँडिन्छ । मैले आफ्नो पुस्तक (Der Usprung der Famile,des Privateigntums und des Stats 2 Aufl, Stuttgart 1886 (“परिवार, व्यक्तिगत सम्पत्ति र राज्यको उत्पत्ति’ स्टुटगार्ड, ई.सं. १८८६ सं.) मा यो विघटनको प्रक्रिया बताउने प्रयास गरेको थिएँ । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी ।)

————————————————————————————-

यस्तो लडाइँ हरेकपल्ट कि त पूरै समाजको क्रान्तिकारी पुनर्गठनद्वारा, कि त संघर्ष गरिरहेका वर्गहरुको पूर्ण विनाशद्वारा नै समाप्त हुन्थ्यो।

 इतिहासको विगत युगमा हामी प्राय: सबै ठाउँमा समाजलाई पूरा रुपले सामाजिक श्रेणीहरुमा बाँडिएको पाउँछौं अर्थात् विभिन्न सामाजिक स्तरहरुको सिंगै सिंढी देख्दछौं । प्राचीन रोममा पेटिशियन (घरानियाँ), सामन्त, प्लेबियन (साधारण प्रजा) र दासहरुलाई पाउँछौं भने मध्ययुगमा सामन्त प्रभु, अधिनस्थ रजौटा, शिल्पशालाका निपूर्ण कालिगढ, सिकारु कालिगढ, भूदासहरु पाइन्छन् । प्राय: यी सबै वर्गहरुमा अन्य विशेष श्रेणीहरु पनि भएको देखापर्दछ। .

विध्वस्त सामन्ती समाजको गर्भबाट पैदा भएको आधुनिक पूँजीवादी समाजले वर्गीय अन्तर्विरोधलाई खत्तम गरेको छैन । यसले पुरानोको ठाउँमा नयाँ वर्गहरु, उत्पीडनका नयाँ तरिकाहरु र संघर्षका नयाँ रुपहरु मात्र खडा गरिदियो ।

किन्तु वर्तमान युग अर्थात पूँजीवादी युगको विशेषता के हो भने यसले वर्गविरोधलाई सुबोध बनाइदियो । पूरा समाज नै दुई विशाल शत्रुतापूर्ण शिविरमा, एक अर्काको विपरीत खडा रहेका दुई विशाल वर्गमा अर्थात् पूँजीजीवीवर्ग र सर्वहारावर्गमा झन झन् बढ्ता फाट्दै गइरहेको छ । मध्ययुगका भूदासहरुबाट प्रारम्भिक शहरहरुमा स्वतन्त्र नागरिकहरु पैदा भएका थिए । यिनै स्वतन्त्र : नागरिकहरुबाट पछि गएर प्रथम पूँजीजीवी तत्त्वहरुको विकास भयो ।

अमेरिकाको खोज र अफ्रिका वरिपरीको समुद्री बाटो पत्ता लगाइनाले उदीयमान पूँजीजीवीवर्गको सामुन्ने नयाँ कार्यक्षेत्र खुल्न गयो । पूर्वमा भारत र चीनको बजार, अमेरिकाको औपनिवेशिकरण, उपनिवेशहरुसँगको व्यापार, विनिमयका साधनहरु र वस्तुहरुको उत्पादनबृद्धिले गर्दा बाणिज्य, सामुद्रिक परिवहन र उद्योगधन्दाको विकासमा अभूतपूर्व प्रोत्साहन पाइयो । यसको फलस्वरुप मरणासन्न सामन्तवादी समाजमा क्रान्तिकारी तत्त्वको द्रुत विकास हुन सक्यो । … पहिलेको सामन्ती अथवा शिल्पशालीरुपी उत्पादनप्रणालीद्वारा अब नयाँ बजारहरुको साथसाथै बढ्दै गइरहेको माग पूरा गर्न सकिदैनथ्यो । यसको स्थान कारखानाले लियो । शिल्पशालाका कालिगढहरुलाई औद्योगिक मध्यमवर्गले ठेलेर लग्यो । विभिन्न सहकारी शिल्पशालाहरुका बीचको श्रमविभाजन खत्तम भयो र यसले प्रत्येक कारखानाभित्र हुने श्रमविभाजनलाई आफ्नो ठाउँ छोडिदियों ।

तर बजारहरु बढ्दै गए, माग पनि बढ्दै गयो । कारखानाले समेत त्यसको पूर्ति गर्न नसक्ने भयो । अनि बाफ र यन्त्रले औद्योगिक उत्पादनमा क्रान्ति गरिदिए । कारखानाको ठाउँ आधुनिक विशाल उद्योगले लियो । औद्योगिक मध्यमवर्गको ठाउँ औद्योगिक करोडपतिहरुले, सम्पूर्ण औद्योगिक सैन्यका नाइकेहरुले अर्थात आधुनिक पूँजीपतिहरुले लिए।

विशाल उद्योगले विश्वबजारको निर्माण गर्यो । यसको लागि अमेरिकाको खोजले बाटो तयार पारिदिएको थियो । विश्वबजारले व्यापार, सामुद्रिक परिवहन र स्थल यातायातका साधनहरुको घनघोर उन्नति गरायो । फेरि यस उन्नतिले उद्योग विस्तारमा प्रभाव पायो । जुन अनुपातमा उद्योग, बाणिज्य, सामुद्रिक परिवहन, रेलमार्गको विकास हुँदै गयो त्यही अनपातमा पूँजीजीवीवर्गले पनि विकास गर्यो । उसले आफ्नो पूँजी बढायो र मध्ययुगको अवशेषस्वरुप रहेका सबै वर्गहरुलाई पछिल्तिर धकेलिदियो ।

यसप्रकारले हामी के देख्दछौं भने आधुनिक पूँजीजीवीवर्ग स्वयं एक लामो विकासक्रमको उपज हो, उत्पादन र विनिमय पद्धतिमा भएका अनेक उथलपुथलको परिणाम हो । पूँजीजीवीवर्गको विकासको हरेक स्तरमा तदनुरुप राजनैतिक सफलता प्राप्त हुँदै गयो । सामन्तहरुको प्रभुत्वको समयमा यो एउटा उत्पीडित वर्ग थियो । कम्यनहरुमा (फ्रान्समा देखापरिरहेका नगरहरुले वास्तवमा आफ्ना सामन्ती प्रभु र मालिकहरुबाट तेस्रो वर्गको स्थानीय स्वायत्त शासन र राजनैतिक अधिकार जित्नुभन्दा पहिले नै आफूलाई ‘कम्युन’ भन्न थालिसकेका थिए । सामान्य रुपमा भन्ने हो भने यहाँ पूँजीजीवीवर्गको आर्थिक विकासको प्रतिनिधि देशको रुपमा इंगल्याण्ड र त्यसको राजनैतिक विकासको प्रतिनिधि देशको रुपमा फ्रान्सको उदाहरण दिइएको छ । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) । कम्युन- इटली र फ्रान्सका नगरवासीहरुले आफ्ना सामन्त प्रभहरुबाट स्वशासनका प्रारम्भिक अधिकारहरु किनेपछि अथवा जितेपछि आफ्नो नागरीय समुदायलाई यस्तो नाम दिएका थिए । (सन् १८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) सशक्त तथा स्वशासित संघ थिए । . कतै उसका स्वतन्त्र नगर गणतन्त्र थियो त कतै उ राजतन्त्रको अधीनस्थ कर तिर्ने तेस्रो वर्गको रुपमा थियो। (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा ‘स्वतन्त्र …. नगर गणतन्त्र’ भन्ने शब्दहरुपछि ‘जस्तै इटली र जर्मनीमा’ भन्ने वाक्यांश र ‘राजतन्त्रको अधिनस्थ कर तिर्ने तेस्रो वर्ग’ भन्ने शब्दहरुको अगाडि ‘फ्रान्समा जस्तै’ भन्ने वाक्यांश थपिएको थियो । -सं.) पछि कारखानाको जमानामा सामन्तवर्गको विरोधीको रुपमा अर्धसामन्ती अथवा निरंकुश राजतन्त्रका शक्तिहरुको सहायक भएर उसले काम गर्यो । साथै आम तवरले ठूल्ठूला राजतन्त्रहरुको त उ आधारस्तम्भ नै रहेको थियो । अन्त्यमा विशाल उद्योग र विश्वबजारको स्थापना भएपछि आधुनिक प्रतिनिधित्वपूर्ण राज्यमा पूँजीजीवीवर्गले सम्पूर्ण राजनैतिक अधिकार आफ्नो हातमा लिएको छ । आधुनिक राज्यसत्ता भनेको तमाम पूँजीजीवीवर्गको सामान्य कार्यको प्रवन्ध गर्ने समिति मात्र हो ।

अतीतमा पूँजीजीवीवर्गले निकै क्रान्तिकारी भूमिका खेलेको थियो । पूँजीजीवीवर्गले जहाँ सत्ता प्राप्त गर्यो त्यहाँ सर्वत्र नै सामन्तवादी, पितृसत्तात्मक र भावुकतापूर्ण सबै सम्बन्धहरुको अन्त्य गरिदियो । यसले मानिसलाई ‘स्वाभाविक प्रभु’ भनाउँदाहरुसँग बाँधिराख्ने अनेकप्रकारका सामन्ती बन्धनहरुलाई निष्ठूरतापूर्वक चुंडालिदियो र निर्दयी “नगदानगद”को नग्न स्वार्थको व्यवहारबाहेक मानिसहरुबीच अरु कुनै सम्बन्ध बाँकी राखेन । उच्चतम धार्मिक भावनाको पवित्र डर, विरोचित उत्साह र संकुचित भावुकतालाई यसले स्वार्थी हिसाब किताबको बर्फिलो पानीमा डुबाइदियो । मनुष्यको व्यक्तिगत गुणलाई यसले विनिमय मूल्यमा परिणत गरिदियो र पहिलेका असंख्य प्रदत्त तथा आर्जित स्वतन्त्रताहरुको ठाउँमा व्यापारको एउटै मात्र विवेकरहित स्वतन्त्रतालाई स्थापित गर्यो । संक्षेपमा, धार्मिक र राजनैतिक इन्द्रजालले ढाकिएको शोषणको ठाउँमा यसले नग्न, निर्लज्ज, प्रत्यक्ष र पाशविक शोषण खडा गर्यो।

जुन पेशालाई अहिलेसम्म आदर र श्रद्धाको दृष्टिले हेरिन्थ्यो ती सबैको प्रभामण्डललाई पूँजीजीवीवर्गले फिका पारिदियो । डाक्टर, वकिल, पूरोहित, कवि, वैज्ञानिक सबैलाई यसले वेतनभोगी कर्मचारी बनाइदियो । पूँजीजीवीवर्गले पारिवारिक सम्बन्धबाट आत्मीय भावुकताको पर्दा च्यातेर यसलाई केवल पैसाको । सम्बन्धमा परिणत गरिदियो ।

मध्ययुगको कुर्र  शक्ति प्रदर्शन, जसको यति बढीमात्रामा प्रतिक्रियावादीहरु गर्वसाथ प्रशंसा गर्दथे, आलस्य, अकर्मण्यताको स्वाभाविक अनुपूरक मात्र हो भन्ने पूँजीजीवीवर्गले प्रत्यक्ष गरिदियो । मानव परिश्रम के के गर्न सक्दछ भन्ने पनि पूंजीजीवीवर्गले सबभन्दा पहिले देखाइदियो । उसले कलाका यस्ता चमत्कारहरुको निर्माण गयो जुन मिश्रको पिरामिड, रोमको – नहरप्रणाली र गोथिक देवालयभन्दा बेग्लै किसिमका थिए । उसले जनताहरुको स्थानान्तरण र धार्मिक अभियानहरु (२७) भन्दा अर्के अभियानहरुको आयोजना गर्यो।

उत्पादनका साधनहरु निरन्तर परिवर्तन बेगर, अनि यसको फलस्वरुप उत्पादन सम्बन्धको साथसाथै समाजको सारा सम्बन्धहरुका क्रान्तिकारी परिवर्तन बेगर पूंजीजीवीवर्ग बाँच्न सक्दैन । यसको विपरीत, पहिलेका सबै औद्योगिक वर्गहरुको अस्तित्वको पहिलो शर्तचाहिं पुरानो उत्पादनपद्धतिलाई ज्यूँ का त्यूँ संरक्षण गर्नुमा नै निहित थियो । उत्पादन प्रणालीमा निरन्तर परिवर्तन, सबै सामाजिक सम्बन्धहरुको अनवरत उथलपुथल, सधैको अनिश्चितता र अस्थिरताले नै पूंजीवादी युगलाई पहिलेका अरु सबै युगहरुबाट छुट्याउँछन् । युगौंदेखि पवित्र मानिएका तमाम पूर्वाग्रह र धारणाहरुसहित सबै जीर्ण र जड सम्बन्धहरु नष्ट हुन्छन् । उत्पन्न भएका सबै नयाँ सम्बन्धहरु पनि जरा हाल्न नपाउँदै पुराना भइसकेका हुन्छन् । श्रेणीवद्ध र स्थिर मानिएका सबै वस्तुहरु बिलाउँछन्, सबै पवित्र कुराहरु भ्रष्ट हुन्छन् र अन्त्यमा मानिसहरु आफ्नो जीवनको वास्तविक अवस्था र आफ्ना पारस्पारिक सम्बन्धहरुलाई गम्भीर दृष्टिले हेर्न बाध्य हुन जान्छन् ।

आफ्ना वस्तुहरुको निमित्त निरन्तर विस्तृत बजारको आवश्यकताले पूंजीजीवीवर्गलाई संसारको कुना कुनासम्म दौडाउँछ । उ सबैतिर घुस्छ, सबैतिर जरो गाड्छ र सबैतिर सम्पर्क राख्छ ।

विश्वबजारको शोषणद्वारा पूँजीजीवर्गले सबै देशहरुको उत्पादन र खपतलाई सार्वभौमिक रुप दिएको छ । प्रतिक्रियावादीहरुको लागि शोकको कुरा के छ भने यसले उद्योगको पैतालामुनिबाट राष्ट्रिय आधारलाई उखेलिदिएको छ । पुराना राष्ट्रिय उद्योगका शाखाहरु नष्ट हुन गएका छन् र दिन प्रतिदिन नष्ट हुँदैछन् । तिनको स्थान नयाँ नयाँ औद्योगिक शाखाहरुले लिदैछन् जसको । स्थापना गर्नु समस्त सभ्य देशहरुको लागि जीवनमरणको प्रश्न हुन आएको छ। यी नयाँ उद्योग व्यावसायहरुले. स्थानीय कोरापदार्थको परिष्कार गर्दैनन्, बरु पृथ्वीका टाढा टाढाका क्षेत्रहरुबाट ल्याइएका कोरापदार्थ उपयोग गर्दछन् । अनि तिनले उत्पादन गर्ने औद्योगिक वस्तुहरुको खपत पनि देशभित्र मात्र नभएर संसारको हरेक भागमा हुन्छ । स्वदेशमा बनेका वस्तुहरुद्वारा पूरा गरिने पुराना आवश्यकताहरुको ठाउँमा नयाँ नयाँ आवश्यकता पैदा भएका छन् जसको संपूर्तिको लागि टाढा टाढाका देशहरु र विभिन्न जलवायु भएका भूभागहरुबाट वस्तुहरु झिकाउनुपर्ने हुन गएको छ । पुरानो स्थानीय तथा राष्ट्रिय पृथकता र आफनै उत्पादनका वस्तहरुमा आत्मनिर्भरताको ठाउँमा समस्त राष्ट्रहरुको बहमखी आपसी सम्बन्ध र सार्वभौमिक पारस्परिक निर्भरता कायम भएको छ । भौतिक उत्पादनमा जस्तै बौद्धिक उत्पादनमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ । प्रत्येक राष्ट्रको बौद्धिक क्रियाकलापका फलहरु साझा सम्पत्ति हुन जान्छन् । राष्ट्रिय . एकलकाँटेपन र संकुचित दृष्टिकोण झन् झन् असम्भव हुँदै गएको छ र अनेक राष्ट्रिय तथा स्थानीय साहित्यबाट एक विश्वसाहित्यको निर्माण भइरहेको छ ।

उत्पादनका समस्त साधनहरुको तीब्र विकास र संचारका साधनहरुको असीमित सुविधाले गर्दा पूँजीजीवीवर्गले सबै राष्ट्रहरुलाई, यहाँसम्म कि असभ्य भन्दा पनि असभ्य देशहरुलाई समेत सभ्यताको परिधिमा ल्याउँछ । उसका वस्तहरुको सस्तो मल्य नै यस्तो तोप हो जसको महतले सारा “चीनियाँ पखालहरुलाई” ध्वस्त पारिन्छ र विदेशीहरुप्रति तीब्र र घोर घृणा राख्ने असभ्य जातिहरुलाई पनि आत्मसमर्पण गर्न बाध्य गराइन्छ । प्रत्येक राष्ट्रलाई विनाशको डर देखाएर उसले पूँजीवादी उत्पादनप्रणाली अपनाउन विवश तुल्याउँछ, तथाकथित सभ्यतालाई भित्र्याउन बाध्य गराउँछ, जसले गर्दा उनीहरु स्वयं नै पूँजीपति बनून् । संक्षेपमा, पूँजीजीवीवर्गले. समस्त संसारलाई नै आफ्नो साँचोमा ढाल्दछ ।

पूँजीजीवीवर्गले गाउँलाई शहरको अधीनमा पारिदिएको छ । उसले ठूलठूला शहरहरु बसाएर गाउँको अपेक्षा शहरको जनसंख्या प्रचण्ड रुपमा बढाइदिएको छ र यसप्रकार जनसंख्याको ठूलो हिस्सालाई गाउँले जीवनको जडताबाट मुक्त गरिदिएको छ । जुन प्रकार उसले गाउँलाई शहरप्रति आश्रित तुल्याइदिएको छ त्यसरी नै बर्बर र अर्धबर्बर देशहरुलाई सभ्य देशप्रति, कृषिप्रधान देशलाई औद्योगिक देशप्रति, पूर्वलाई पश्चिमप्रति आश्रित बनाइदिएको छ ।

पूँजीजीवीवर्गले उत्पादनका साधन, सम्पत्ति र जनसंख्याको विकेन्द्रीकरणलाई आधिकाधिक खत्तम पार्दै लान्छ । जनसंख्यालाई उसले एक ठाउँमा एकत्रित गरेको छ, उत्पादनका साधनहरुको केन्द्रीकरण गरेको छ र सम्पत्ति थोरैको हातमा संकेन्द्रित गरेको छ । यसको अवश्यम्भावी परिणाम थियो- राजनैतिक केन्द्रीकरण । जुन प्रदेशहरु पहिले स्वतन्त्र र खालि संघीय सम्बन्धद्वारा मात्र परस्परमा सम्बद्ध थिए र जसका हित र कानून सरकार र करप्रणाली पनि छुट्टाछुट्टै थिए ती सबै एउटै सरकार, एउटै विधायिका, एउटै राष्ट्रिय वर्गहित, एउटै सीमान्त करप्रणालीमा संगठित भएर आज एउटै राष्ट्र बन्न पुगेका छन् ।

एक शताब्दीभन्दा थोरैको आफ्नो वर्गीय शासनकालमा पूँजीजीवीवर्गले अधिका सबै पुस्ताहरुले मिलेर सृजना गरेको भन्दा बढी शक्तिशाली र अपार उत्पादक शक्तिहरु निर्माण गरेको छ । प्राकृतिक शक्तिहरुमाथि विजयप्राप्ति, उत्पादनमा यन्त्रहरुको उपयोग, उद्योग र कृषिकार्यमा रसायन विज्ञानको प्रयोग, वास्पचालित परिवहन, रेलमार्ग, विद्युत टेलिग्राफ, खेतीको निम्ति पूराका पूरा महाद्वीपहरुको आवादी, जहाज यातायातको निम्ति नदीहरुको तैयारी, चटक गरेझै पूरै जनसमूहको उत्पत्ति यस्ता उत्पादक शक्तिहरु सामाजिक श्रमको गर्भमा लुकिराखेका छन् भन्ने कुरा वितेका शताब्दीहरुमा कसले पो सोच्न सक्दथ्यो।

यसप्रकार हामी के देख्दछौं भने उत्पादन र विनिमयका साधनहरु, जसको. आधारमा पूँजीजीवीवर्गको निर्माण भएको थियो, सामन्तवादी समाजमा नै उत्पन्न भइसकेका थिए । उत्पादन र विनिमयका यी साधनहरुको विकासको निश्चित स्तरमा जुन सम्बन्धहरु अन्तर्गत सामन्तवादी समाजको उत्पादन र विनिमय, कृषि र उद्योगको सामन्तवादी संगठन सम्पन्न हुन्थ्यो । ती सम्बन्धहरु. अर्थात् स्वामित्वका सामन्तवादी सम्बन्धहरु विकसित उत्पादक शक्तिहरुको अनुकूल रहन गएनन् । ती सम्बन्धहरुले उत्पादनको विकास गर्नुपर्ने ठाउँमा त्यसलाई अवरुद्ध गरे । ती सम्बन्धहरु विकासको पासोमा बदिलिए । तिनलाई ध्वस्त गर्न आवश्यक थियो र ध्वस्त पनि गरियो ।

तिनको स्थान स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाले लियो । यसैको अनुरुप पूँजीजीवीवर्गको आर्थिक र राजनैतिक आधिपत्यसहितको सामाजिक तथा राजनैतिक व्यवस्था कायम भयो । आज हाम्रा आँखा अगाडि पनि ठीक यस्तै प्रक्रिया चलिरहेको छ । उत्पादन, विनिमय र स्वामित्वको पूँजीवादी सम्बन्धसहितको आधुनिक पूँजीवादी समाजले जादले झै उत्पादन र विनिमयका कति विशाल साधनहरु तयार गरेको छ भने त्यो एउटा यस्तो चटकी समान देखिन्छ जसले आफ्नो तन्त्रयन्त्रद्वारा पाताल लोकका शक्तिहरुलाई जगाएको त छ तर अब स्वयं तिनलाई काबुमा ल्याउन चाहिं असमर्थ छ । कैयौं दशक यतादेखि उद्योग र बाणिज्यको इतिहास उत्पादन सम्बन्धहरुको विरुद्ध, स्वामित्वका यस्ता सम्बन्धहरुको विरुद्ध आधुनिक उत्पादक शक्तिहरुको विद्रोहको मात्र इतिहास हो जुन पूँजीजीवीवर्गको अस्तित्व र उसको प्रभुत्वका शर्त हुन् । बाणिज्य संकटतर्फ औल्याउनु नै पर्याप्त हुनेछ जसको बखतबखतको पुनरावर्तनले सम्पूर्ण पूँजीवादी समाजको अस्तित्व नै बढी डरलाग्दो रुपबाट खतरामा पारेको छ । बाणिज्य संकटको बेलामा हरेकपल्ट तैयारी वस्तुहरुको मात्र होइन कि पहिलेदेखि नै निर्मित उत्पादक शक्तिहरुको समेत एक ठूलो हिस्सा नष्ट गरिन्छ । संकटकालमा यस्तो सामाजिक महामारी फैलिन्छ जुन वितेको सबै युगहरुलाई बिलकूलै हाँसोलाग्दो देखापर्न सक्थ्यो । त्यो हो- अति उत्पादनको महामारी । समाजले अचानक आफूलाई एक्कासी बर्बरताको अवस्थामा पछिल्तिर धकेलिएको पाउँछ । यस्तो लाग्छ, मानौं अनिकाल अथवा सर्वअहंकारी युद्धले जीवननिर्वाहका सबै साधनहरुबाट नै यसलाई बञ्चित गरिदिएको छ । उद्योग र बाणिज्य नष्ट भएको भान हुन्छ । यस्तो किन ? किनभने समाज सभ्यताको चरमचुलीमा . पुगेको छ, जीवननिर्वाहका साधनहरुको छेलोखेलो छ, उद्योग र बाणिज्यको अजीर्ण हुन गएको छ । उसको मातहतमा भएका उत्पादक शक्तिहरुले अंब पूँजीवादी स्वामित्वका सम्बन्धहरुको विकासको लागि काम गर्दैनन् । यसको विपरीत, यस्ता सम्बन्धहरुको लागि ती अत्यन्त नै विशाल हुन गएका छन् ।

 पूँजीवादी सम्बन्धहरुले तिनको विकासलाई रोकिदिन्छन् । अनि जब उत्पादक शक्तिहरुले यी अड्चनहरु पार गर्न शुरु गर्दछन् त्यसबखत तिनले सारा पूँजीवादी समाजलाई नै डगमगाइदिन्छन् र पूँजीवादी स्वामित्वको अस्तित्वलाई नै खतरामा पारिदिन्छन् । पूँजीवादी सम्बन्धहरु तिनीहरुद्वारा उत्पादित सम्पत्ति समाविष्ट गर्न अत्यन्त संकुचित हुन जान्छन् । कुन प्रकारले पूँजीजीवीवर्गले यी संकटहरु पार गर्दछ ? एकातिर, उत्पादक शक्तिहरुको एक ठूलो भागलाई नष्ट गरेर, अनि अर्कोतिर, नयाँ नयाँ बजारहरु कब्जा गर्नुको साथै पुराना बजारहरुको पूरापूरा शोषण गरेर । वास्तवमा कसरी ? कसरी भने पूँजीजीवीवर्गले बढ्ता चौतर्फी र बढ्ता विनाशकारी संकटहरुको निम्ति बाटो प्रशस्त पार्दछ र यी संकटहरुलाई रोक्ने साधन घटाउँछ ।

जुन हतियारद्वारा पूँजीजीवीवर्गले यस्तो हतियारको मात्र निर्माण गरेको छैन जसले उसको अन्त्य गर्नेछ । उसले त यस्ता मानिसहरु पनि उत्पन्न गरेको छ जसले उसको विरुद्ध यस हतियारको प्रयोग गर्नेछन् । ती हुन् आजका मजदूरहरु, सर्वहाराहरु ।

जुन अनुपातमा पूँजीजीवर्गको अर्थात् पूँजीको विकास हुन्छ त्यही अनुपातमा नै सर्वहारावर्गको अर्थात् आधुनिक मजदूरवर्गको पनि विकास हुन्छ । मजदूरहरु तबसम्म मात्र अस्तित्वमा रहन सक्तछन् जबसम्म उनीहरुले काम पाउँदछन्, अनि त्यसबेलासम्म उनीहरुले काम पनि पाउँछन् जबसम्म उनीहरुले श्रमले पूँजीको बृद्धि गर्छन् । यी मजदूरहरु, जो आफूलाई अलग अलग बेच्न विवश छन्, क्रयविक्रयका अन्य वस्तुहरु झै आफू पनि वस्तुकै रुपमा छन् । यसैले गर्दा उनीहरु आकस्मिक प्रतिष्पर्धा र बजारको प्रत्येक घटबढको शिकार हुन्छन् । ..

यन्त्रहरुको व्यापक प्रयोग तथा श्रमविभाजनको कारणले गर्दा सर्वहाराहरुको श्रमको सबै स्वाधीन चरित्र हराईसकेको छ र यसको साथै मजदूरको निम्ति काम आकर्षक हुन पनि छोडेको छ । मजदूर त यन्त्रको साधारण थपुवा मात्र हुन गएको छ र उसबाट खालि सबभन्दा सरल, सबभन्दा नीरस तथा सजिलैसँग बुझ्न सकिने कामको मात्र माग गरिन्छ । यसै कारणले गर्दा मजदूरको उत्पादन खर्च उसको जीवन निर्वाह र वंशवृद्धिको लागि नभइ नहने साधनमा मात्र सीमित रहेको छ । किन्तु हरेक वस्तुको र यसै उसले श्रमको (मजदूरले श्रम होइन, बरु श्रमशक्ति बेच्छ भन्ने कुरा पछि मार्क्सले स्पष्ट गर्नुभयो । यस सन्दर्भमा ‘ज्यालादारी श्रम र पूँजी’ नामक मार्क्सको कृतिमा एंगेल्सको भूमिका हेर्नुहोस । -सं.) पनि मूल्य (२८) त्यसको उत्पादनको लागि हुने खर्चको बराबर हुन्छ । तसर्थ जुन अनुपातमा श्रमको आकर्षणहीनता बढ्दै जान्छ त्यही अनुपातमा ज्याला पनि घट्छ । यत्ति मात्र होइन, जुन मात्रामा यन्त्रको प्रयोग र श्रम विभाजन बढ्छ त्यही मात्रामा श्रमको परिमाण पनि बढ्छ, चाहे कार्य घण्टा बढाइएको हिसावले होस् चाहे उत्तिकै समयान्तरमा श्रमको मात्रा बढाएर अथवा यन्त्रको गति बढाएर होस् । .. … आधुनिक उद्योगले पितृसत्तात्मक शिल्पकारको स्यानो ज्यासललाई औद्योगिक पूँजीपतिको विशाल कारखानामा परिणत गरिदियो । कारखानामा थुपारिएका मजदुर समहहरु सैनिक जस्तै संगठित छन । औद्योगिक सैन्यका सिपाहीहरुझै उनीहरु श्रेणीवद्ध अफिसर र कप्तानहरुको निगरानीमा रहेका हुन्छन् । उनीहरु केवल पूँजीजीवीवर्ग र पूँजीवादी राज्यका मात्र कमारा होइनन् । बरु हरेक दिन र हरेक घण्टा नै उनीहरुलाई यन्त्र, कारखानाको निरीक्षक र मुख्यतयाँ स्वयं छुट्टै कारखानामालिक पूँजीपतिले कमारो तुल्याइराखेको हुन्छ । यो तानाशाही जति बढी स्पष्ट रुपमा मुनाफालाई आफ्नो लक्ष्य घोषित गर्दछ त्यत्तिकै बढ्ता तुच्छ र घृणित हुन्छ, त्यत्ति नै बढ्ता कठोर पनि बन्दछ ।

शारीरिक श्रममा प्रविणता र तागतको जरुरत जति कम हुँदै जान्छ अर्थात जति बढ्ता आधुनिक उद्योगले प्रगति गर्दछ त्यत्ति नै बढी मात्रामा पुरुषहरुको श्रमको स्थान स्वास्नीमान्छे र केटाकेटीहरुको श्रमले लिन्छ । मजदूरवर्गको निम्ति बृद्ध-बालक र स्त्री-पुरुषको अन्तरको कुनै विषेश सामाजिक महत्त्व रहन जाँदैन । ती सबै श्रमका ज्यावल मात्र हुन्छन् जसको लागि उमेरको अन्तर र लिंगभेदअनुसार कम वा वेशी खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ ।

कारखाना मालिकद्वारा जब मजदूरको शोषणको अन्त्य हुन्छ र अन्त्यमा मजदूरले आफ्नो नगद तलब पाउँछ त्यतिखेर तत्कालै पूँजीजीवीवर्गका अन्य हिस्साहरु- घरमालिक, पसले, साहु आदि उसमाथि खनिन्छन् ।

मध्यमवर्गको तल्ला स्तर अर्थात् सानातिना व्यावसायी, खुद्रा व्यापारी र साहुकार, शिल्पकार र किसान- यी सबै विस्तार विस्तार सर्वहारावर्गको स्थितिमा हुन्छन् । कोही यसकारणले कि उनीहरुको सानो पूँजी ठूलठूला औद्योगिक व्यावसाय खोल्न पर्याप्त हुँदैन र त्यसले ठूलठूला पूँजीपतिहरुसँग प्रतिष्पर्धा गर्न सक्दैन, अनि कोही कुन कारणले भने उत्पादनका नयाँ नयाँ तरिकाहरु निक्लनाले उनीहरुको पेशागत प्रविणताको कुनै मूल्य रहँदैन । यसप्रकारले जनसंख्याका सबै वर्गहरुबाट सर्वहारावर्गको भर्ती हुन्छ ।

सर्वहारावर्गले विकासका विभिन्न खुड्किलाहरु पार गर्दछ । जन्मकालदेखि नै पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध उसको संघर्ष शुरु हुन्छ । शुरुमा केही मजदूरहरु संघर्ष गर्दछन् । पछि एक कारखाना मजदूरहरु, अनि एक इलाकाका एक व्यावसायका सबै मजदूरहरु एकसाथ मिलेर त्यस पूँजीपतिको विरुद्ध संघर्ष गर्दछन् जसले उनीहरुको सोझै शोषण गर्दछ । मजदूरहरु पूँजीवादी उत्पादन सम्बन्धहरुको विरुद्ध मात्र होइन, अझ खास उत्पादनका साधनहरुको विरुद्ध पनि हमला गर्दछन् । उनीहरु आफ्नो परिश्रमसित प्रतिष्पर्धा गर्ने विदेशी वस्तुहरु .. नष्ट गर्दछन्, यन्त्रहरु फुटालिदिन्छन्, कारखानाहरु जलाईदिन्छन् र मध्ययुगको कामदारको हराइसकेको अवस्थालाई बलपूर्वक फेरि कायम गर्ने कोशिस गर्दछन् ।

 यस स्तरमा मजदूरहरु देशभरी छरिएर रहेका र आपसी प्रतिष्पर्धाले गर्दा अलग अलग डफ्फाहरुमा बाँडिएका हुन्छन् । यदि कतै उनीहरु केही संगठित हुन्छन् भने पनि यो उनीहरुको आफ्नै संगठनको फल नभइकन खालि पूँजीजीवीवर्गको संगठनको फल मात्र हुन्छ । स्वयं आफ्नो राजनैतिक उद्देश्यपूर्तिको निम्ति पूँजीजीवीवर्गले तमाम सर्वहारावर्गलाई गतिशील तुल्याउनुपर्ने हुन्छ र अहिलेसम्म समर्थ पनि छ । यसैकारण यस स्तरमा सर्वहाराहरु आफ्नो शत्रुसँग होइन, बरु आफ्ना शत्रुका पनि शत्रुहरुसँग अर्थात् निरंकुश राजतन्त्रका अवशेषहरु, भस्वामीहरु, गैरऔद्योगिक पूँजीजीवीहरु, निम्न पूँजीजीवीहरुसँग मात्र लड्छन् । यसप्रकार सम्पूर्ण ऐतिहासिक गतिविधिको सूत्र पूँजीजीवीवर्गको हातमा केन्द्रित रहन्छ । यस्तो अवस्थामा प्राप्त गरिएको प्रत्येक विजय पूँजीजीवीवर्गको नै विजय हुन्छ ।

तर उद्योगको विकासको साथसाथै औद्योगिक सर्वहारावर्गको केवल संख्यात्मक बृद्धि मात्र हुँदैन । उ ठूल्ठूला समूहहरुमा पनि संकेन्द्रित हुन्छ, उसको शक्ति बढ्छ र आफ्नो यस तागतको उसलाई आधिकारिक बोध पनि हुँदै जान्छ । यन्त्रहरुले जुन अनुपातमा श्रमका सबै भेदहरु मेट्दै लान्छन् त्यही अनुपातमा सर्वहारावर्गका हित र जीवनका अवस्थाहरु पनि आधिकाधिक एकसमान हुँदै जान्छन् । फेरि ज्याला घटेर प्राय: सबै ठाउँमा समान स्तरमा पुग्दछ । पूँजीजीवीवर्गको बढी रहेको आपसी प्रतिष्पर्धा र यसबाट उत्पन्न भएका व्यापारिक संकटहरुले गर्दा मजदूरहरुको ज्याला झन् अनिश्चित हुँदै जान्छ । यन्त्रहरुको निरन्तर परिष्कार र द्रुत गतिको विकासले सर्वहाराहरुको जीवन अवस्थालाई झन् झन् अस्थिर बनाइदिन्छ । कुनै मजदूर र कुनै पूँजीपतिका बीचको अलग अलग टक्करहरुले बढी से बढी रुपमा दुई वर्गका बीचको टक्करको चरित्र लिदै जान्छ । मजदूरहरुले पूँजीजीवीहरुको विरुद्ध आफ्नो संगठन (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा संगठन” शब्दपछि (व्यावसायिक संघहरु) भन्ने थपिएको थियो । -सं.). बनाउन थाल्दछन् । आफ्नो ज्यालाको संरक्षणको लागि उनीहरु एकजुट भएर संघर्ष गर्दछन् । बेला बेलामा हुने टक्करहरुको लागि पहिलेबाट नै साधन तयार गर्न उनीहरु स्थायी संघहरुसमेत स्थापना गर्दछन् । कतै कतै त संघर्षले खुला विद्रोहको रुप लिन्छ ।

यदाकदा मजदूरहरुको जीत पनि हुन्छ तर यी विजयहरु क्षणिक हुन्छन् । उनीहरुको संघर्षको वास्तविक फल तात्कालिक सफलतामा होइन, बरु मजदूरहरुको निरन्तर बढ्दै गइरहेको एकतामा निहित छ । विशाल उद्योगद्वारा निर्मित उत्तरोत्तर विकसित यातायातका साधनहरुले विभिन्न स्थानहरुमा रहेका मजदूरहरुलाई सम्पर्कमा ल्याएर एकताको काममा मद्दत पुयाउँछन् । एकै प्रकारका धेरै स्थानीय संघर्षहरुलाई केन्द्रीकृत गर्न र यसलाई एक राष्ट्रिय वर्गसंघर्षको रुप दिन यस्तै सम्पर्कको नै आवश्यकता पर्दछ । किन्तु प्रत्येक वर्गसंघर्ष राजनैतिक संघर्ष हो । अनि जुन एकता प्राप्तिका लागि गोरेटोबाट हिड्ने मध्ययुगका नागरिकहरुलाई सयौंवर्ष लाग्दथ्यो त्यो एकता रेलमार्गको सुविधाले गर्दा आधुनिक सर्वहारावर्गले केही वर्षभित्रमा नै प्राप्त गर्दछ ।

 वर्गको रुपमा र फलत: राजनैतिक पार्टीको रुपमा सर्वहाराहरुको यो संगठन स्वयं मजदूरहरुका बीच आपसी प्रतिष्पधाले गदा बराबर नष्ट हुदरहन्छ । तर हरेकपल्ट त्यो फेरि पहिलेको भन्दा झन् सबल, दृढ र शक्तिशाली भएर खडा हुन्छ । पूँजीजीवीवर्गका विभिन्न तहहरुका बीचको भित्री फुटबाट फाइदा उठाउँदै त्यसले मजदूरहरुका केही हितहरुलाई कानूनी रुपमा मान्यता दिलाउँछ । उदाहरणार्थ, इंगल्याण्डमा दशघण्टे कार्यदिनको कानून ।

पुरानो समाजभित्रका विभिन्न वर्गहरुको टक्करले खास सर्वहारावर्गको विकासको प्रक्रियामा मद्दत पुयाउँछ । पूँजीजीवीवर्ग निरन्तर संघर्ष गरिरहन्छ । पहिले अभिजातवर्गको विरुद्ध, पछि स्वयं पूँजीजीवीवर्गकै त्यस हिस्साको विरुद्ध जसको स्वार्थ उद्योगको प्रगतिको निम्ति बाधक बन्दछ, अनि सदैव नै सबै विदेशी पूँजीपतिहरुको विरुद्ध । यी सबै लडाइँहरुमा उ सर्वहारावर्गलाई गुहार्न, सहायताको लागि उसलाई आव्हान गर्न र यसप्रकार उसलाई राजनैतिक गतिविधिमा सरिक तुल्याउन बाध्य हुन जान्छ । यसरी सर्वहारावर्गलाई पूँजीजीवीवर्गले आफ्नो निजी शिक्षाका तत्वहरु (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “आफ्नो निजी शिक्षाका तत्वहरु” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा आफनो निजी राजनैतिक तथा सामान्य शिक्षाका तत्वहरु छापिएको थियो । सं.) अर्थात् आफ्नो विरुद्ध नै लड्नको लागि हतियार आफैले दिन्छ ।

यसबाहेक, हामीले माथि के देखिसक्यौं भने उद्योगको विकासले शासकवर्गका पूरै तहहरुलाई सर्वहारावर्गको पंक्तिमा धकेलिदिन्छ अथवा कम से कम उनीहरुको जीवन अवस्थालाई खतरामा पारिदिन्छ । उनीहरुले पनि सर्वहारावर्गलाई बढी मात्रामा शिक्षाका तत्वहरु प्रदान गर्दछन् ।

अन्त्यमा, जुनबेला वर्गसंघर्ष निर्णायक घडीको नजिक पुग्दछ त्यसबेला । सम्पूर्ण पुरानो समाजभित्र चलिरहेको विघटनको प्रक्रियाले कति प्रचण्ड र . प्रत्यक्ष रुप धारण गर्दछ भने शासकवर्गको एक सानो भाग अलग भएर क्रान्तिकारी वर्गसँग अर्थात् जसको हातमा भविष्य छ त्यस वर्गसँग मिल्न जान्छ । यसैकारण जसरी पहिले सामन्तहरुको एक भाग छुट्टिएर पूँजीजीवीवर्गसँग मिलेको थियो त्यसरी नै अहिले पूँजीजीवीवर्गको एक हिस्सा, खास गरी, पूँजीजीवी विचारकहरुको त्यो हिस्सा जसले इतिहासको सम्पूर्ण गतिलाई सैद्धान्तिक रुपमा बुझ्नसक्ने स्तरमा आफूलाई पुयाएको छ, सर्वहारावर्गमा मिल्दछ ।

अहिले पूँजीजीवीवर्गको विरोधमा रहेका सबै वर्गहरुमध्ये केवल सर्वहारावर्ग मात्र खास क्रान्तिकारी वर्ग हो । विशाल उद्योगको विकासको साथसाथै अरु सबै वर्गहरु ओइलिदै जान्छन् र लोप हुन्छन् । सर्वहारावर्ग चाहिं यसको निजी उपज हो । मध्यमवर्गका मानिस अर्थात् सानातिना कारखाना मालिक, खुद्रा व्यापारी, शिल्पकार र किसान यी सबै मध्यमवर्गको रुपमा आफ्नो अस्तित्वलाई नष्ट हुनबाट बचाउनको लागि पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध संघर्ष गर्दछन् । तसर्थ उनीहरु क्रान्तिकारी होइनन्, बरु रुढीवादी हुन् । अझ उनीहरु प्रतिक्रियावादी हुन्, किनभने उनीहरु इतिहासको पांग्रोलाई पछिल्तिर घुमाउने कोशिस गर्दछन् । यदि उनीहरु क्रान्तिकारी छन् भने खालि यत्तिकै लागि मात्र कि चाँडै नै उनीहरुलाई सर्वहारावर्गमा परिणत हुनुपरेको छ, किनकि उनीहरु आफ्नो वर्तमान होइन, बरु भविष्यको हितको रक्षा गर्दछन, किनकि उनीहरु सर्वहारावर्गको दृष्टिकोणमा रहनलाई आफ्नो निजी दृष्टिकोणलाई तिलाञ्जली दिन्छन् ।

लम्पट सर्वहारावर्ग (२९), यो पुरानो समाजको निम्नतम तहको कुहिएको अकर्मण्य उपज, ठाउँ ठाउँमा सर्वहारा क्रान्तिको हुरीद्वारा आन्दोलनमा खिचिन्छ, तर आफ्नो जीवन अवस्थाले गर्दा प्रतिक्रियावादी षड्यन्त्रमा बेचिएर जान बढी उत्सुक हुन्छ । . .

सर्वहारावर्गको जीवन अवस्थामा पुरानो समाजको जीवन अवस्थाको . नाम निशाना नै खत्तम भइसकेको छ । सर्वहारावर्गको सम्पत्ति छैन । स्वास्नी र छोराछोरीप्रतिको उसको सम्बन्ध पूँजीवादी पारिवारिक सम्बन्ध भन्दा एकदमै फरक छ । आधुनिक औद्योगिक श्रम, आधुनिक पूँजीको जुआ इंगल्याण्डमा जस्तै फ्रान्समा, अनि अमेरिकामा जस्तै जर्मनीमा सबतिर एकैप्रकारको छ । यसबाट सब प्रकारको राष्ट्रिय रुप मेटिएको छ । कानून, नैतिकता, धर्म- यी सब उसको लागि पूँजीजीवी अन्धविश्वास मात्र हो जसको पछाडि पूँजीजीवी स्वार्थ लुकेको हुन्छ ।

अहिलेसम्मका सबै वर्गहरुले आफूले सत्ता प्राप्त गरेपछि सम्पूर्ण समाजलाई आफ्नो शोषण पद्धतिको जाँतोमा पिस्नको लागि अनुकूल अवस्थाको सृजना गर्दै जीवनमा उनीहरुले पाइसकेको स्थानलाई बलियो तुल्याउने कोसिस गरे । सर्वहारावर्ग भने आफ्नो अहिलेको शोषणपद्धतिलाई नष्ट गरेर मात्र सामाजिक उत्पादक शक्तिहरुको स्वामी बन्न सक्दछ । सर्वहारावर्गसँग सुरक्षा र हिफाजत गर्नुपर्ने आफ्नो भन्ने केही पनि छैन । उसले व्यक्तिगत स्वामित्वलाई अहिलेसम्म सुरक्षित र सुदृढ राख्ने सबै कुरालाई नष्ट गर्नुपर्दछ ।

अहिलेसम्म सञ्चालित सबै आन्दोलनहरु अल्पमतका आन्दोलन थिए अथवा अल्पमतको हितको लागि भएका थिए । सर्वहारा आन्दोलन चाहिं विशाल बहुमतको हितको लागि विशाल बहुमतको स्वतन्त्र आन्दोलन हो । सर्वहारावर्ग. आधुनिक समाजको सबभन्दा तल्लो तह हो । उसले आफूभन्दा माथिल्लो तहमा रहेका सम्पूर्ण सत्तारुढ समाजका तलाहरुलाई हावामा नउडाइकन माथि उठ्न र जीउ सोझ्याउन सक्दैनन् ।

सारतत्वमा नभए पनि रुषमा चाहिं पूँजीजीवीवर्गको विरुद्धमा सर्वहारावर्गको आधुनिक समाजभित्र कम वा वेशी छद्म रुपमा रहेको गृहयुद्धलाई त्यो स्थानसम्म हेर्दै गयो जहाँ त्यो खुलमखुला क्रान्तिमा परिणत हुन्छ र सर्वहारावर्गले बल प्रयोगद्वारा पूँजीजीवीवर्गलाई हटाएर आफनो सत्ता कायम गर्दछ ।

हामीले के देख्यौं भने अहिलेसम्म अस्तित्वमा रहेका सबै समाजहरु : उत्पीडक र उत्पीडित वर्गहरुबीचको अन्तर्द्वन्द्वमा आधारित थिए । तर कुनै पनि वर्गलाई उत्पीडन गर्नको लागि यस्तो अवस्थाको आवश्यकता हुन्छ जसमा उ कम से कम दासको रुपमा जीवन धान्न सक्दछ । भूदास अवस्थाको युगमा भूदासले कम्युनको सदस्यको स्थितिसम्म पुग्न पाएको थियो, ठीक त्यसरी नै जसरी सामन्तवादी निरंकुशताको जुवामुनि पूँजीजीवीको स्थानसम्म निन्नपूँजीजीवी पुगेको थियो । यसको विपरीत; आधुनिक मजदूरले भने उद्योगको प्रगतिको साथसाथै उन्नति गर्दैन, बरु आफ्नो वर्गको अस्तित्वको लागि आवश्यक अवस्थाको स्तरभन्दा पनि उ ज्यादै तल झर्छ । मजदूर कंगाल बन्न जान्छ र दरिद्रता चाहिं . जनसंख्या र सम्पत्ति भन्दा पनि द्रुत गतिले बढ्दै जान्छ । यसले के स्पष्ट . देखाउँछ भने पूँजीजीवीवर्ग अब समाजको शासकवर्ग बनेर बस्न र सारा समाजमाथि आफ्नो वर्गको अस्तित्वको अवस्थालाई अनिवार्य कानूनको रुपमा लाद्न असमर्थ छ । पूँजीजीवीवर्ग शासन गर्न अयोग्य छ, किनभने उसले आफ्नो दासलाई दासकै स्तरको अस्तित्व राख्नेसमेत सम्भावना दिन सक्दैन, किनभने पूँजीजीवीवर्गले आफ्ना दासलाई यस्तो अवस्थामा झर्न दिन बाध्य हुनु परिरहेको छ जब आफू दासको उपार्जनबाट पालिनुको सट्टा उसले आफैले दासलाई पाल्नुपरेको छ । अब समाज पूँजीजीवीवर्गको प्रभुत्वमा बस्न सक्दैन अर्थात् उसको अस्तित्वले अब समाजसँग सामन्जस्य राख्दैन ।

व्यक्तिगत धनसञ्चय, पूँजीको निर्माण र बृद्धि पूँजीजीवीवर्गको अस्तित्व र प्रभुत्वको मुख्य शर्त हो । पूँजीको अस्तित्वको शर्त नै ज्यालादारी श्रम हो । ज्यालादारी श्रम पूरापूर मजदूरहरुको आपसी प्रतिष्पर्धामा निर्भर गर्दछ । पूँजीजीवीवर्ग उद्योगको उन्नति गर्न बाध्य हुन्छ र यसलाई रोक्न उ असमर्थ हुन्छ । यस उन्नतिले प्रतिष्पर्धाद्वारा उत्पन्न हुने मजदूरहरुको फुटको स्थानमा संगठनको माध्यमबाट उनीहरुमा क्रान्तिकारी एकता ल्याउँछ । यसप्रकार, विशाल उद्योगको विकासले पूँजीजीवीवर्गको पैतालामुनिबाट त्यो जग नै भत्काइदिन्छ जसको आधारमा उसले वस्तको उत्पादन र शोषण गर्दछ । पँजीजीवीवर्गले सर्वप्रथम आफ्नै चिहान खन्नेहरुलाई उत्पन्न गर्दछ । उसको पतन र सर्वहारावर्गको विजय समान रुपले अनिवार्य छ ।

२

सर्वहारा र कम्युनिष्ट

सामान्य रुपमा सर्वहारासँग कम्युनिष्टहरुको के सम्बन्ध छ ? कम्युनिष्टहरुले मजदूरवर्गका अरु पार्टीहरुको विरोधमा आफ्नो विशेष पार्टी खडा गर्दैनन् । पूर्णरुपमा सर्वहारावर्गको हितबाहेक र त्यो भन्दा छुट्टै उनीहरुको अरु कुनै स्वार्थ हुँदैन ।

उनीहरुले सर्वहारा आन्दोलनलाई आफ्नो इच्छाअनुसार चलाउन कुनै विशेष (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “विशेष” शब्दको ठाउँमा “संकीर्णतावादी” शब्द राखिएको थियो । सं.)सिद्धान्तहरुको प्रतिपादन गर्दैनन् ।

कम्युनिष्टहरु र अरु मजदूर पार्टीहरुकाबीच केवल यत्तिकै अन्तर छएकातर्फ उनीहरुले विभिन्न देशका सर्वहारावर्गको सामान्य हित पत्ता लगाउँछन् र यसको लागि जोड दिन्छन्, अर्कोतर्फ पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध सर्वहारावर्गको संघर्षको विकासको जुन विभिन्न खुड्किलाहरु पार गरी अगाडि बढ्नुपर्दछ तिनमा सधै नै उनीहरु पूरा आन्दोलनको हितको प्रतिनिधित्व गर्दछन् ।

। यसैकारणले गर्दा कम्युनिष्टहरु व्यावहारिक दृष्टिमा समस्त देशका मजदूर पार्टीहरुका सबभन्दा दृढनिश्चयी र अगाडि बढ्नको लागि सधै प्रेरणा दिने (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “अगाडि बढ्नको लागि सधै प्रेरणा दिने” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा “सबभन्दा प्रगतिशील” भन्ने शब्द छापिएको थियो । -सं.)हिस्साको रुपमा रहन्छन, अनि सैद्धान्तिक सम्बन्धमा सर्वहारावर्गको … विशाल समुदायको तुलनामा उनीहरु सर्वहारा आन्दोलनको अवस्था, त्यसको गतिविधि र त्यसको अन्तिम परिणामहरुलाई राम्रो बुझ्न सक्दछन् । कम्युनिष्टहरुको तात्कालिक ध्येय पनि त्यही नै छ जुन अरु सबै मजदूर पार्टीहरुको ‘छ- सर्वहाराहरुलाई वर्गको रुपमा संगठित गर्नु, पूँजीजीवीवर्गको प्रभुत्वको मुलोच्छेदन गर्नु र सर्वहारावर्गको राजनैतिक सत्ता कायम गर्नु ।

कम्युनिष्टहरुको सैद्धान्तिक निष्कर्षहरु यो अथवा अर्को कुनै पनि जगत् सुधारकले कल्पना गरेका अथवा पत्ता लगाएका विचारहरु र सिद्धान्तहरुमा कुनै पनि आधारमा आधारित छैनन् । तिनले त खालि चालु वर्गसंघर्षका रास्तविक सम्बन्धहरुलाई, हाम्रो आँखा अगाडि सम्पन्न भइरहेको ऐतिहासिक गतिविधिलाई सामान्य रुपमा मात्र अभिव्यक्त गर्दछन् । अघि अस्तित्वमा रहेको स्वामित्वको सम्बन्धलाई निर्मूल पार्ने कुरा साम्यवादको मात्र मौलिक विशेषता होइन । निरन्तर ऐतिहासिक परिवर्तन र निरन्तर ऐतिहासिक हेरफेरको साथसाथै स्वामित्वका सबै सम्बन्धहरु पनि बदलिदै आएका छन् । उदाहरणार्थ, फ्रान्सेली क्रान्तिले सामन्तवादी स्वामित्व नष्ट गरेर त्यसको ठाउँमा पूँजीवादी स्वामित्वको स्थापना गर्यो।

साम्यवादको विशेष चरित्र के हो भने त्यसले आमरुपमा नै स्वामित्वको उन्मूलन गर्दैन बरु खालि पूँजीवादी स्वामित्वको मात्र उन्मूलन गर्दछ । तर, आधुनिक पूँजीवादी व्यक्तिगत स्वामित्व नै यस्तो उत्पादन र शोषणप्रणालीको अन्तिम तथा सबभन्दा पूर्ण रुप हो जुन वर्गीय अन्तरविरोध र एकद्वारा अर्काको शोषणमा (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “एकद्वारा अर्काको शोषणमा” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा “अल्पसंख्यकद्वारा बहुसंख्यकको शोषणमा” भन्ने वाक्यांश छापिएको थियो । सं.) आधारित छ ।

यसअर्थमा कम्युनिष्टहरुले आफ्नो सिद्धान्तलाई केवल एक वाक्यमा यसरी व्यक्त गर्न सक्दछन्- व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन हुनुपर्दछ ।

हामी कम्युनिष्टहरुलाई के आरोप लगाइएको थियो भने हामी स्वयं आफैले कमाएको, आफ्नै श्रमले पैदा गरेको सम्पत्तिमा त्यस अधिकारलाई । अपहरण गर्न चाहन्छौं जुन हरप्रकारको वैयक्तिक स्वतन्त्रता, क्रियाशीलता र आत्मनिर्भरताको मूल आधार हो । पसिना चुहाएर कमाइएको, कडा मेहनत .. गरेर आर्जन गरिएको, आफनै श्रमले पैदा गरिएको सम्पत्ति ! तपाइँहरुको मतलब के त्यो निम्नपूँजीवादी, निम्नकृषक सम्पत्तिसित छ जुन पूँजीवादी युगभन्दा अगाडि थियो ? हामीले त्यसलाई नष्ट गर्नु कुनै आवश्यकता छैन । उद्योगको विकासले त्यसलाई नष्ट गरिसकेको छ र दिन प्रतिदिन नष्ट गर्दैछ । 

अथवा, हुन सक्छ, तपाइँहरुले आधुनिक पूँजीवादी व्यक्तिगत स्वामित्वबारे पो भन्नुभएको हो कि ? तर के ज्यालादारी श्रमले, सर्वहारावर्गको श्रमले उसको • लागि कुनै सम्पत्ति पैदा गर्दछ र ? विल्कूल गर्दैन । यसले त पूँजी उत्पन्न गर्छ अर्थात् यस्तो सम्पत्ति पैदा गर्छ जसले ज्यालादारी श्रमको शोषण गर्दछ । अनि । त्यस सम्पत्तिको बृद्धिको शर्त नै यो छ कि त्यसले फेरि नयाँ शोषणको लागि ज्यालादारी श्रम पैदा गर्दै जाओस् ! आफ्नो वर्तमान रुपमा सम्पत्ति चाहिं पूँजी र ज्यालादारी श्रमको पारस्परिक अन्तर्विरोधमा कायम छ । आउनोस्, अब यो | अन्तर्विरोधको दुवै पक्ष हेरौं ।

पूँजीपति हुनुको मतलब व्यक्तिगत मात्र होइन, बरु सामाजिक स्थान पनि लिनु हो । पूँजी एक सामूहिक उपज हो र समाजका अनेक सदस्यहरुको प्रयासले मात्र र अन्यमा, समाजका सबै सदस्यहरुको संयुक्त प्रयासले मात्र त्यसलाई गतिशील गर्न सकिन्छ ।

यसप्रकार, पूँजी व्यक्तिगत होइन, बरु सामाजिक शक्ति हो । तसर्थ, यदि पूँजी सामूहिक सम्पत्ति बनाइन्छ अर्थात् त्यसलाई समाजका सबै सदस्यहरुको हक लाग्ने सम्पत्तिको रुप दिइन्छ भने यो व्यक्तिगत स्वामित्को सामाजिक स्वामित्वमा रुपमान्तरण होइन । खालि सम्पत्तिको सामाजिक रुपमा मात्र । बदलिन्छ । त्यसले आफ्नो वर्गीय रुप गुमाउँछ ।

अब ज्यालादारी.श्रमबारे विचार गरौं । ज्यालादारी श्रमको औसत मूल्य न्यूनतम ज्याला हो अर्थात जीविकाको साधनको त्यो मात्रा हो जुन मजदूरको रुपमा मजदूरको जीवन धान्नको मिमित्त आवश्यक छ । यसकारण, ज्यालादारी मजदूरले आफ्नो श्रमबाट जे जति पाउँछ सो उसको जीवनयापनको लागि पनि धौ धौ पुग्दछ । मजदूरको श्रमको यस निजी कमाइलाई नष्ट गते हाम्रो मनसाय कदापी छैन । यो कमाइ मानव जीवन कायम र जारी राख्नको निम्ति मात्र प्रयोग गरिन्छ र त्यसमा अर्काको श्रममाथि हुकुम चलाउनको लागि कनै बचत रहँदैन । हामी त्यस्तो शोषणको दयनीय रुपलाई मात्र नष्ट गर्न चाहन्छौं जसमा मजदूर खालि पूँजी बढाउनको लागि मात्र बाँचेको हुन्छ र उसलाई यति हदसम्म बाँच्न दिइन्छ जबसम्म शासकवर्गको स्वार्थको लागि उसको जरुरत पर्दछ ।

पूँजीवादी समाजमा जीवित श्रम केवल सञ्चित श्रम बढाउने साधन मात्र हो । साम्यवादी समाजमा चाहिं सञ्चित श्रम मजदूरहरुको जीवन सुखी, समृद्ध र व्यापक तुल्याउने साधन बन्नेछ । यसप्रकार, पूँजीवादी समाजमा अतीतले वर्तमानमाथि शासन गर्दछ, साम्यवादी समाजमा चाहिं वर्तमानले अतीतमाथि शासन गर्नेछ । पूँजीवादी समाजमा पूँजी स्वतन्त्र छ र उसको आफ्नै व्यक्तित्व हुन्छ, परन्तु श्रमिक भने परतन्त्र छ र उसको कुनै व्यक्तित्व हुँदैन । तैपनि यी सम्वन्धहरुलाई निर्मूल पार्नुको मतलब व्यक्तित्व र स्वतन्त्रतालाई नष्ट गर्नु हो भन्ने पूँजीजीवीवर्गको भनाइ छ । यो ठीक हो । वास्तवमा नै पूँजीवादी व्यक्तित्व, पूँजीवादी आत्मनिर्भरता र पूँजीवादी स्वतन्त्रतालाई नष्ट गर्ने कुरा हुँदैछ । वर्तमान पूँजीवादी उत्पादन सम्बन्धअन्तर्गत स्वतन्त्रताको अर्थ हो  – स्वतन्त्र व्यापार, स्वतन्त्र क्रय विक्रय ।

परन्तु क्रय विक्रय खत्तम हुनेवित्तिकै स्वतन्त्र क्रय विक्रय पनि खत्तम हुन्छ । मध्ययुगको सीमित क्रय विक्रय वा त्यस समयको बन्धनमा जकडिएको व्यापारीको सम्बन्धमा मात्र हाम्रा पूँजीजीवीहरुको स्वतन्त्र क्रय विक्रयका कुराहरु र स्वतन्त्रताबारेका अरु सबै ठूल्ठूला गफहरुको केही मतलब हुन सक्दछ, तर क्रय विक्रय, पूँजीवादी उत्पादनसम्बन्ध र स्वयं पूँजीजीवीवर्गको साम्यवादी उन्मूलनको सम्बन्धमा त्यो निरर्थक हुन्छ ।

हामीले व्यक्तिगत स्वामित्व ध्वस्त गर्न चाहेको सुनेर तपाइँहरु भयभीत हुनुहुन्छ । तर तपाइँहरुको अहिलेको समाजमा दशमा नौ जनाका लागि व्यक्तिगत स्वामित्व नष्ट भइसकेको छ । केही मानिससित व्यक्तिगत सम्पत्ति हुनाको एक मात्र कारण के हो भने ९० प्रतिशतको निम्ति त्यसको अस्तित्व छैन । यसरी तपाइँहरु हामीमाथि के आरोप लगाउनुहुन्छ भने हामी यस्तो स्वामित्वलाई ध्वस्त गर्न चाहन्छौं जसको अस्तित्वको जरुरी शर्त समाजको अधिकांश हिस्सासित कुनै सम्पत्ति नुहुनमा नै छ ।

संक्षेपमा, तपाइँहरुको आरोप के छ भने हामी तपाइँहरुको सम्पत्तिको उन्मूलन गर्न चाहन्छौं । हो, हामी ठीक यही गर्न चाहन्छौं । तपाइँहरु भन्नुहुन्छ, जब श्रमलाई पूँजी, मुद्रा वा भूमिकर, संक्षेपमा, त्यो सामाजिक शक्तिको रुपमा परिणत गर्न सकिनेछैन जसमाथि एकाधिकार कायम गर्न सकिन्छ अर्थात जब व्यक्तिगत स्वामित्व पूँजीवादी स्वामित्वको रुपमा परिणत हुन सक्दैन त्यसैबेलादेखि व्यक्तित्व पनि लोप हुन्छ ।

यसरी तपाइँहरु के स्वीकार गर्नुहुन्छ भने तपाइँहरु पूँजीजीवीबाहेक, पूँजीवादी सम्पत्तिको स्वामीबाहेक अरु कसैलाई पनि व्यक्तित्व मान्नुहुन्न । त्यस्तो व्यक्तित्वलाई अवश्य पनि निर्मूल पार्नुपर्दछ । साम्यवादले कसैलाई पनि सामाजिक वस्तुहरुको उपभोगबाट बञ्चित गर्दैन । त्यसले खालि यसको माध्यमद्वारा. अर्काको श्रमलाई शोषण गर्ने सम्भावना मात्र बञ्चित गर्दछ । व्यक्तिगत स्वामित्वको अन्त्य गरियो भने सारा क्रियाकलाप ठप हुनेछ र आम आलस्यको राज्य हनेछ भन्ने आपत्ति पनि देखाइन्छ ।

यस्तो अवस्थामा पूँजीवादी समाज आलस्यले गर्दा धेरै पहिले नै नष्ट भइसक्नुपर्ने थियो, किनभने यस समाजमा जो काम गर्छ त्यसले केही पनि पाउँदैन, तर जसको हातमा सम्पत्ति रहन्छ उसले काम नै गर्दैन । यी सबै तर्कवितर्कको मतलब यस रुपान्तरमा भन्नु हो- यदि पूँजीको अस्तित्व लोप हुन्छ भने ज्यालादारी श्रम पनि रहँदैन ।

भौतिक वस्तुहरुको उत्पादन र उपभोगको साम्यवादी प्रणालीको विरोधमा लगाइएका सबै आरोपहरु यसैप्रकारले बौद्धिक श्रमका वस्तुहरुको सृजना र उपभोगको साम्यवादी प्रणालीको सम्बन्धमा पनि लागू हुन्छ । जुनप्रकारले पूँजीजीवीवर्गलाई वर्गीय स्वामित्वको उन्मूलन नै खास उत्पादनको विनाश जस्तो लाग्दछ त्यसैगरी वर्गीय संस्कृतिको विनाश पनि उसलाई सम्पूर्ण संस्कृतिकै विनाशसरह हुन्छ । त्यो संस्कृति, जसको विनाशको सन्दर्भमा उ रुन्छ, अधिकांश जनतालाई जड यन्त्रको रुपमा काममा जोताउने साधनमात्र हो । तर पूँजीवादी स्वामित्वको उन्मूलनलाई तपाइँहरु स्वतन्त्रता, संस्कृति, कानून इत्यादिबारे आफ्नो पूँजीवादी धारणाहरुले मूल्यांकन गर्दै हामीसँग नबाइनुहोस ! ठीक त्यसैगरी तपाइँका विचारहरु पनि स्वयं नै पूँजीवादी उत्पादन सम्बन्ध र स्वामित्वका पूँजीवादी सम्बन्धका नै उपज हुन् जुनप्रकारले तपाइँहरुको न्यायविधान तपाइँहरुको वर्गइच्छाको कानूनी अभिव्यक्ति हो । तपाइँहरुको वर्गअस्तित्वको निम्ति आवश्यक हुने भौतिक अवस्थाबाट नै त्यस इच्छाको सारतत्व निर्धारित हुन्छ ।

तपाइँहरुको त्यो स्वार्थपूर्ण धारणा जसले तपाइँहरुलाई आफ्ना उत्पादनसम्बन्ध र स्वामित्वका सम्बन्धलाई उत्पादनको विकासको सिलसिलामा उत्पन्न तथा विलिन हुने ऐतिहासिक सम्बन्धहरुबाट प्रकृति र विवेकका सबै सत्तारुढ र हाल अस्तित्वमा नरहेका वर्गहरुको पनि पेवा थियो । प्राचीन युगको अथवा सामन्तवादी युगको स्वामित्वको सम्बन्धमा जुन कुरा तपाइँहरुलाई बुझेको जस्तो लाग्छ त्यही कुरालाई पूँजीवादी स्वामित्वको बारेमा कुरा चल्दा तपाइँहरु बुझ्न असमर्थ हुनुहुन्छ ।

परिवारको उन्मूलन ! कम्युनिष्टहरुको यो कलंकपूर्ण विचारदेखि त अति उग्रवादीहरुसमेत भड्किन्छन् । आधुनिक पूँजीवादी परिवार कुन आधारमा अडिरहेको छ ? पूँजीमा, व्यक्तिगत शोषणमा । पूर्ण विकसित रुपमा यसप्रकारको परिवारको अस्तित्व खालि पूँजीजीवीवर्गको निम्ति मात्र छ । तर सर्वहारावर्गउपर बाध्य गरिएको अपरिवारिकता र बजारिया बेश्याबृत्तिलाई यस वस्तुस्थितिको अनुपूरकको रुपमा पाउँछौं । पूँजीवादी परिवारको यो अनुपूरक जब लोप हुनेछ त्यतिखेर पूँजीजीवी परिवार पनि सामान्यतया लोप भएर जानेछ, अनि पूँजी लोप हुनेवित्तिकै यी दुवै सँगसँगै लोप हुनेछन् ।

के तपाइँहरु हामीमाथि यो आरोप लगाउनुहुन्छ कि हामी बालकहरुको उनका आमा-बाबहरुद्वारा गरिने शोषणलाई रोक्न चाहन्छौं ? यस अपराधलाई हामी स्वीकार गर्दछौं । तर घरेलु शिक्षादीक्षाको स्थानमा सामाजिक शिक्षादीक्षा कायम गरेर हामी एक अत्यन्त पवित्र मानवसम्बन्धलाई नष्ट गर्न चाहन्छौं भन्ने तपाइँहरुको गुनासो छ ।

 परन्तु के तपाइँहरुको शिक्षादीक्षा पनि सामाजिक नै होइन र ? के त्यसको रुप त्यही सामाजिक सम्बन्धद्वारा निर्धारित हुँदैन र जसमा तपाइँहरु शिक्षा दिनुहुन्छ ? के स्कूल आदिद्वारा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपबाट त्यसमा समाजमा हस्तक्षेप हुँदैन र ? समाजद्वारा शिक्षादीक्षाको सञ्चालनलाई कम्युनिष्टहरुले पत्ता लगाएका होइनन् । उनीहरुले त खालि शिक्षादीक्षाको चरित्र मात्र बदल्न चाहेका हुन् र शासकवर्गको प्रभावबाट त्यसलाई मुक्त गर्न मात्र खोजेका हुन् ।

परिवार र शिक्षादीक्षाबारे, आमाबाबु र केटाकेटीहरुका बीच स्नेहपूर्ण सम्बन्धबारे पूँजीजीवी बकबास त्यत्ति नै बढी मात्रामा घिनाउँदो हुँदै जान्छ जुन मात्रामा आधुनिक उद्योगको विकासद्वारा सर्वहारावर्गको समस्त पारिवारिक सम्बन्ध छिन्नभिन्न भइरहेको छ र उनका छोराछोरीहरु व्यापारका साधारण वस्तु र श्रमका ज्यावल बेन्दै गएका छन् । तर तिमी, कम्युनिष्टहरु, स्वास्नीमान्छेहरुलाई सामाजिक सम्पत्ति बनाउन चाहन्छौ भनी सारा पूँजीजीवीवर्ग एकै स्वरले कराउँछ । पूँजीजीवीवर्गले आफ्नी पत्नीलाई उत्पादनको साधारण ज्याबलको रुपमा मात्र देख्छ । साम्यवादी समाजमा उत्पादनका साधनहरुको सामूहिक उपयोग गर्ने बन्दोवस्त गरिन्छ भन्ने उसले सुनिराखेको छ । यसकारण, स्वभावतया त्यो समाजमा आइमाईहरु पनि सर्वोपभोग्या हुनेछन् भन्नेबाहेक अर्को कुनै निष्कर्षमा उ पुग्न सक्दैन ।

 उसले यत्ति पनि विचार गर्न सक्दैन कि खास कुरो न स्वास्नीमान्छेहरुलाई यस्तो स्थितिबाट मुक्त तुल्याउनुमा छ जहाँ उनीहरु खालि उत्पादनका साधारण साधनमात्र रहन्छन् । कम्युनिष्टहरुले स्वास्नीमान्छेलाई कानूनी रुपमा नै सामाजिक सम्पत्ति बनाइदिनेछन् भन्ने कपोलकल्पनाको सम्बन्धमा हाम्रा पूँजीजीवीहरु कट्टर सदाचारीहरुले जस्तै ठूलो रोष प्रकट गर्दछन् । तर वास्तवमा यसभन्दा ज्यादा हास्यासपद कुरा अर्को कुनै छैन । स्वास्नीमान्छेहरुलाई साझा सम्पत्ति बनाउनुपर्ने कम्युनिष्टहरुको निम्ति कुनै आवश्यकता छैन, किनभने यो त प्राय: सधै नै कायम थियो ।

 हाम्रा पूँजीजीवीहरुलाई आफ्नो अधीनमा रहेका मजदूरहरुका स्वास्नी र छोरीवेटीहरुको आफूले चाहेजस्तो उपभोगद्वारा मात्र सन्तोष लाग्दैन । कानूनी रुपमा खुला वेश्याहरुको त कुरै नगरौं, एक अर्काका स्वास्नीहरुलाई उडाउनमा नै उनीहरु विशेष आनन्द देख्दछन् ।

पूँजीजीवी विवाह वास्तवमा साझा पत्नीत्वमूलक व्यवस्था हो । यसकारण कम्युनिष्टहरुमाथि यत्तिकै मात्र आरोप लगाउन सकिन्छ, मानौं उनीहरु साझा पत्नीत्वको ढोंगपूर्ण र गुप्त प्रथालाई खुल्लमखुला र कानूनी रुप दिन । चाहन्छन् । तर के कुरा स्वत: प्रष्ट छ भने वर्तमान उत्पादनसम्बन्ध नामेट हुनेवित्तिकै यस सम्बन्धबाट उत्पन्न हुने साझा पत्नीत्व अर्थात गुप्त र खुला सबै प्रकारका बेश्यावृत्तिको पनि अन्त्य हुनेछ । ‘..

अनि कम्यनिष्टहरुमाथि त्यो पनि आरोप लगाइन्छ मानौं उनीहरु देश । र राष्ट्रियता मेटाउन चाहन्छन् । मजदूरहरुको कुनै देश छैन । जुन कुरो उनीहरुसँग छैन त्यो कसैले खोस्न सक्तैन । तैपनि सर्वहारावर्ग स्वयं अझ राष्ट्रवादी छ, किनभने उसले सबभन्दा पहिले राजनैतिक सत्ता प्राप्त गर्नुपरेको छ, राष्ट्रिय वर्गको स्थानसम्म पुग्नुपरेको छ (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “राष्ट्रियवर्गको स्थानसम्म पुग्नुपरेको छ” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा राष्ट्रको . प्रमुख वर्गको स्थानसम्म पुग्नुपरेको छ भन्ने छापिएको थियो । सं.), राष्ट्रको रुपमा संघटित हुनुपरेको छ, यद्यपी उसको यो राष्ट्रियता पूँजीजीवी राष्ट्रियता भन्दा एकदमै भिन्न छ ।

पूँजीजीवीवर्गको विकास, बाणिज्यको स्वतन्त्रता र विश्वबजारको उन्नति, औद्योगिक उत्पादनको एकरुपता र तदनुरुप जीवनका अवस्थाहरुमा समानताको साथसाथै जनताहरुको राष्ट्रिय भेद र विभिन्नता पनि दिनप्रतिदिन मेटिदै गएको छ । सर्वहारावर्गको प्रभुत्वले यो अझ छिटो नामेट पार्नेछ । कम्तीमा पनि सभ्य देशहरुको तर्फबाट संयुक्त प्रयास गरिनु नै सर्वहारावर्गको मुक्तिको एउटा प्रमुख शर्त हो । जुन अनुपातमा एक व्यक्तिद्वारा अर्को व्यक्तिको शोषण अन्त्य गरिनेछ त्यही अनुरुप एक राष्ट्रद्वारा अर्को राष्ट्रको शोषण पनि नामेट पारिनेछ ।

राष्ट्रभित्र वर्गहरुका बीचको विरोधाभासको साथसाथै राष्ट्रहरुको बीचमा आपसी शत्रुतापूर्ण सम्बन्ध पनि मेटिएर जानेछ । धार्मिक, दार्शनिक तथा सामान्यतया वैचारिक दृष्टिकोणबाट साम्यवादको विरुद्ध लगाइने आरोपहरुको बारेमा विस्तृत चर्चा गरिरहनुपर्ने आवश्यकता छैन ।

मानिसहरुको जीवनका अवस्थाहरु, उनका सामाजिक सम्बन्धहरु र सामाजिक अस्तित्वको प्रत्येक परिवर्तनको साथसाथै उनीहरुको धारणा, दृष्टिकोण र विचारहरु अर्थात् उनीहरुको चेतना पनि बदलिन्छ भन्ने बुझ्नको लागि के विशेष गहिरो अन्तदृष्टिको आवश्यकता छ र ?

विचारहरुको इतिहासले भौतिक उत्पादनको साथै बौद्धिक उत्पादनको स्वरुप पनि परिवर्तन हुन्छ भन्नेबाहेक अरु के प्रमाणित गर्दछ र ? जुनसुकै युगको सत्तारुढवर्गको विचार नै सधै प्रभुत्वशील विचार रहीआएको छ । सारा समाजलाई क्रान्तिकारी बनाउने विचारहरुको चर्चा गरिन्छ । यस तथ्यबाट खालि यही मात्र व्यक्त हुन्छ कि पुरानो समाजभित्र नयाँ समाजका तत्वहरु । उत्पन्न भएका छन् र जीवनका पुराना अवस्थाहरुसँग हातमा हात मिलाएर पुराना विचाहरु पनि विनष्ट हुँदैछन् ।

प्राचीन संसारको विनाश हन थालिरहेको बेलातिर नै प्राचीन धर्महरुलाई ईशाई धर्मले पराजित तुल्याएको थियो । जुनबेला अठारौं शताब्दीमा प्रवोधनवादी विचारहरुको आंघातले ईशाई मत धराशायी भयो त्यतिखेर सामन्तवादी समाजले त्यस समयको निम्ति क्रान्तिकारी रहेको पूँजीजीवीवर्गसँग आफ्नो मृत्युसंग्राम चलाएको थियो । धर्म र अन्त:करणको स्वतन्त्रतासम्बन्धी विचारहरुले ज्ञानको क्षेत्रमा स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाको आधिपत्य मात्र व्यक्त गरेका थिए ।

 हामीलाई भनिनेछ- “अवश्य, ऐतिहासिक विकासको क्रममा धार्मिक, नैतिक, दार्शनिक, राजनैतिक, न्यायिक इत्यादि विचारहरु बदलिदै आएका छन् । परन्त धर्म, नैतिकता, दर्शन राजनीति कानन त सधै यस निरन्तर परिवर्तनबाट बचेका छन् । फेरि स्वतन्त्रता, न्याय इत्यादि यस्ता शास्वत सत्यहरुको पनि अस्तित्व छ जुन सामाजिक विकासका सबै स्तरहरुमा समान रुपले लागू हुन्छन् । साम्यवादले भने तिनलाई नयाँ आधारमा प्रतिष्ठित गर्नुको सट्टा सबै शास्वत सत्यहरुलाई खत्तम गरिदिन्छ । त्यसले धर्म र नैतिकतालाई पनि मेटिदिन्छ । यसकारण, साम्यवादले विगतका समस्त ऐतिहासिक विकासक्रमको विपरीत काम गर्दछ । यो आरोपको तात्पर्य के हो ? अहिलेसम्म अस्तित्वमा रहिआएका सबै समाजहरुको इतिहासले वर्गविरोधको आधारमा विकास गर्दै आएको थियो जुन वर्गविरोधले विभिन्न रुप धारण गरेको थियो।

तर तिनले जस्तोसुकै रुप लिए तापनि समाजको एक हिस्साद्वारा अर्को हिस्साको शोषण नै वितेका सबै शताब्दीहरुको सामान्य तथ्य थियो । तसर्थ यो कुनै आश्चर्यको कुरा होइन कि अनेक विविधता विभिन्नता देखिंदादेखिदै पनि बितेका सबै शताब्दीहरुको सामाजिक चेतना कुनै निश्चित सामान्य रुपहरु या चेतनाका रुपहरुमा गतिशील रहेको छ । यी रुपहरु वर्गविरोध पूर्णतया विलुप्त भएर गएपछि मात्र बिलाउनेछन् ।

साम्यवादी क्रान्ति भनेको स्वामित्वका परम्परागत सम्बन्धहरुसँगको आमूल विच्छेद हो । अत: यसमा कुनै आश्चर्य छैन कि आफ्नो विकासको सिलसिलामा यसले अतीतका परम्परागत विचारहरुसित निर्णायक रुपले सम्बन्धविच्छेद गर्दछ । परन्तु साम्यवादको विरुद्ध पूँजीजीवीवर्गका आरोपहरुलाई छोडौं । हामीले माथि के देखिसकेका छौं भने सर्वहारावर्गलाई सत्तारुढवर्गमा परिणत गर्नु र प्रजातन्त्रको लागि लडाइँ जित्नु मजदूर क्रान्तिको पहिलो चरण हो । पूँजीजीवीवर्गबाट बिस्तार बिस्तार सम्पूर्ण पूँजी खोस्न, उत्पादनका सारा साधनहरु राज्यको हातमा अर्थात् सत्तारुढवर्गको रुपमा संगठित सर्वहारावर्गको हातमा केन्द्रित गर्न र समग्र उत्पादक शक्तिहरुमा यथाशीघ्र बृद्धि गर्न सर्वहारावर्गले आफ्नो राजनैतिक आधिपत्यको उपयोग गर्दछ ।

नि:सन्देह शरुमा यो काम स्वामित्वको अधिकारमा र पुँजीवादी उत्पादन सम्बन्धहरुमा निरंकुश हस्तक्षेपबेगर हन सक्दैन अर्थात् यस्ता उपायहरुको मद्दतले मात्र हुन सक्दछ जुन आर्थिक दृष्टिले अपर्याप्त तथा अव्यावहारिक भान पर्दछन् तर विकासक्रममा आफैले आफ्नो सीमा ना!दछन् (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “आफैले आफ्नो सीमा ना!दछन्” भन्ने शब्दहरुपछि “पुरानो सामाजिक व्यवस्थामा अरु गहन आघातलाई अनिवार्य बनाइदिन्छन्” भन्ने शब्दहरु थपिएका थिए । सं.) र उत्पादनका सबै पद्धतिहरुमा परिवर्तनको साधनको रुपमा अनिवार्य हुन्छन् ।

अवश्य, विभिन्न देशहरुमा यी उपायहरु भिन्दाभिन्दै हुनेछन् । तैपनि खास गरेर सबभन्दा उन्नत देशहरुमा निम्नलिखित तरिकाहरु चाहिं सर्वत्र नै लागू हुन सक्दछन्-

 १. भूस्वामित्वको उन्मूलन र राजकीय खर्चको आपूर्तिको लागि भूमिकरको उपयोग ।

२. वर्धमान प्रगतिशील आयकर ।

३. उत्तराधिकारसम्बन्धी अधिकारको उन्मूलन ।

४. विदेशिएका सबै प्रवासीहरुको र विद्रोहको सम्पत्तिहरण ।

५. राजकीय पूँजी र पूर्ण एकाधिकारले सम्पन्न राष्ट्रिय व्यांकको माध्यमद्वारा राज्यको हातमा ऋणको केन्द्रीकरण ।

६. राज्यको हातमा यातायात र संचारका साधनहरुको केन्द्रीकरण ।

७. एउटा आम योजनाअन्तर्गत राजकीय कलकारखाना र उत्पादनका साधनहरुको विस्तार, बाँझो जग्गाको जोताइ र   भूउद्धरण ।

८. सबैका निम्ति समानरुपमा श्रमको अनिवार्यता, खासगरी कृषिको निम्ति औद्योगिक सैन्यको स्थापना ।

९. उद्योग र कषिको समायोजन, विस्तार विस्तार शहर र गाउँबीचको अन्तर – मेटाउन सहयोग । (सन् १८४८ को  संस्करणमा “शहर र गाउँबीचको प्रतिपक्षता” र सन् १८७२ पछिका जर्मन संस्करणहरुमा “प्रतिपक्षता”       शब्दको सट्टा “अन्तर” शब्द राखिएको थियो । सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “विस्तार विस्तार. शहर र   गाउँबीचको अन्तर मेटाउनको लागि सहयोग” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा “समस्त देशभरी जनसंख्याको समतुल्य वितरणको माध्यमद्वारा विस्तार विस्तार शहर र गाउँबीच रहेको अन्तरको उन्मूलन” . भन्ने छापिएको थियो ।      सं.)

१०.सारा केटाकेटीहरुको निम्ति सार्वजनिक र नि:शुल्क शिक्षा व्यवस्था ।कारखानामा केटाकेटीहरुको श्रमको वर्तमान       रुपमा उपयोगको अन्त्य । शिक्षा र भौतिक उत्पादनको संयोजन आदि ।

विकासक्रममा जुनबेला वर्गहरुको भेद मेटिनेछ सम्पूर्ण उत्पादन व्यक्तिहरुको एक ठूलो संघको हातमा केन्द्रित हुनेछ त्यसबेला सार्वजनिक सत्ताले आफ्नो राजनैतिक रुप गुमाउनेछ । राजनैतिक सत्ता, यस शब्दको ठेट अर्थमा, एक वर्गले अर्को वर्गलाई उत्पीडन गर्ने संगठित शक्ति मात्र हो । यदि पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध संघर्षमा सर्वहारावर्ग अनिवार्यतः एउटा वर्गमा संगठित हुन्छ, यदि क्रान्तिको माध्यमद्वारा उसले स्वयं आफलाई शासकवर्ग बनाउँछ र सत्तारुढवर्गको रुपमा पुराना उत्पादनसम्बन्धहरुलाई बलपूर्वक अन्त्य गरिदिन्छ भने यी उत्पादनसम्बन्धहरुको साथसाथै उसले वर्गविरोधको अस्तित्वका अवस्थाहरु र सामान्य रुपमा आफ्नो प्रभुत्वको पनि अन्त्य गरिदिनेछ । अनि वर्गहरु र वर्गविरोधहरुमा अडेको पुरानो पूँजीवादी समाजको स्थानमा यस्तो संघको स्थापना हुनेछ जसमा प्रत्येकको स्वतन्त्र विकास नै सबैको स्वतन्त्र विकासको शर्त हुनेछ ।

३

समाजवादी र साम्यवादी साहित्य

१. प्रतिक्रियावादी समाजवाद

क. सामन्ती समाजवाद

फ्रान्स र इंगल्याण्डका कुलीनवर्गको ऐतिहासिक स्थिति कस्तो थियो । भने आधुनिक पूँजीजीवी समाजको विरोधमा पर्चा-पुस्तिका लेख्नु नै उसको काम थियो । सन् १८३० को जुलाईको फ्रान्सेली क्रान्ति र इंगल्याण्डको संसद् सुधार आन्दोलन (३०) यस कुलीन वर्गले त्यसै अभिजात वर्गद्वारा फेरि पराजित हुनुपर्यो जसको घृणा गरिन्थ्यो । त्यसपछि गम्भीर राजनैतिक संघर्षबारे त कुरा हुन पनि असम्भव थियो । अब केवल साहित्यिक संघर्षको सम्भावनामात्रै. बाँकी रहन गयो । तर साहित्यिक क्षेत्रमा पुनरुत्थान (सन् १६६०-८९ को इंगल्याण्डको पुनरुत्थान होइन, सन १८१४-३० को फ्रान्सको पुनरुत्थानबारे. भनिएको हो । सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी कालको पुरानो नारा प्रयोग गर्नु असम्भव भइसकेको थियो । सहानुभूति पाउनको लागि कुलीनवर्गले यस्तो बहाना गर्नुपरेको थियो, मानौं उसले आफ्ना हितहरुको लागि मात्र पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध आफ्नो अभियोगपत्र तयार पारेको छ । यसप्रकार कलीनवर्गले आफ्नो नयाँ मालिक कानमा नानाथरीका भयानक भविष्यवाणीहरु सनाएर आत्मसन्तोष गर्नुपरेको थियो ।

सामन्ती समाजवादको उत्पत्ति यसप्रकारले भयो- केही विलापको गीत त केही व्यंग्यहाँस्य, केही अतीतको संस्मरण त केही भविष्यको संकटप्रति संकेत- यही त्यसको तत्व थियो । कहिलेकाहिं आफ्नो तीतो व्यंग्यपूर्ण र तीक्ष्ण आलोचनाद्वारा उ पूँजीजीवीवर्गको मर्मस्थलमा तीब्र चोट पुयाउन पनि सफल हुन्थ्यो । तर यसको असर सधै नै हास्यास्पद हुन्थ्यो, किनभने आधुनिक इतिहासको गतिलाई बुझ्न उ पूरा असमर्थ थियो । जनतालाई आफ्नो पक्षमा ल्याउन कुलीनवर्गले सर्वहारावर्गको मगन्ते झोलालाई आफ्नो झण्डा बनायो । तर जनता जतिपल्ट उसको पछि लाग्यो त्यतिपल्ट नै उसले त्यसको पुठ्ठामा त्यही पुरानो सामन्ती निशानाको छाप देख्यो र जनताले जोडले तथा तिरस्कारपूर्वक हुँदा हसि उडाएर उसलाई छोडिदियो ।

फ्रान्सेली लेजिटिमिस्टको एक हिस्सा र ‘तरुण इंगल्याण्ड’ले (३१) यही नाटक खेलेका थिए । यदि सामन्तहरु आफ्नो शोषणपद्धति चाहिं पूँजीवादी शोषणपद्धतिभन्दा बेग्लै किसिमको थियो भन्ने सिद्ध गर्दछन् भने उनीहरु कुन  कुरा भुसुक्कै विर्सन्छन् भने जुन परिस्थिति र अवस्थाहरुमा उनीहरु शोषण गर्दथे त्यो एकदमै अर्कै थियो र अहिले त्यो पुरानो भइसकेको छ । आफ्नो प्रभुत्वकालमा आधुनिक सर्वहारावर्गको अस्तित्व नै थिएन भनी उनीहरु औल्याउँछन् तापनि

पूँजीजीवीवर्ग खास उनीहरुकै सामाजिक व्यवस्थाकै अनिवार्य फल हो भन्ने कुरा चाहिं बिर्सन्छन् ।

यतिमात्र होइन, आफ्नो आलोचनाको प्रतिक्रियावादी स्वरुपलाई उनीहरु कति कम लुकाउँछन् भने पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध उनीहरु सबभन्दा ठूलो आरोप नै मात्र यो छ कि पूँजीजीवीवर्गको आधिपत्य अन्तर्गत एउटा यस्तो वर्गको विकास भइरहेको छ जसले सम्पूर्ण पुरानो सामाजिक व्यवस्थालाई हावामा उडाइदिनेछ । उनीहरु पूँजीजीवीवर्गलाई मात्र सर्वहारावर्गलाई जन्मायो भनेर होइन, अझ क्रान्तिकारीहरु सर्वहारावर्गलाई जन्म दियो भनेर बढी हकार्दछन ।

यसैकारण, राजनैतिक व्यवहारमा उनीहरु मजदूरवर्गको विरोधमा प्रयोग गरिने सबै दमनकारी कार्यहरुमा भाग लिन्छन् र दैनिक जीवनमा आफ्ना . ठूल्ठूला नाराहरुको विपरीत उनीहरु सुनका स्याउ (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “सुनका स्याउ” भन्ने शब्दहरु भन्दा पहिले “उद्योग व्यावसायको कल्पवृक्षबाट झर्ने भन्ने वाक्यांश थपिएको थियो । सं.) टिप्ने मौका चक्दैनन् र भेडाको ऊन, सखरकन्दको चीनी तथा रक्सी (यो मुख्यतया जर्मनीको लागि लागू हुन्छ जहाँ सामन्ती कुलीनवर्ग र युन्केर (भूमिपति)हरु आफ्नो जग्गाजमीनको ज्यादै ठूलो भागमा आफ्ना दलालहरुमार्फत खेती गराउँछन् र यसको साथै सखरकन्दको चीनी र रक्सी बनाउने कारखानाहरुका पनि मालिक छन् । इंगल्याण्डका धनाढ्य कुलीनहरु अझै यस हदसम्म पुगिसकेका छैनन् तर उनीहरुले पनि घट्दै गएको आम्दानीलाई कुन प्रकारले पूर्ति गर्न सकिन्छ भन्ने जानेका छन् । उनीहरु थरीथरीका संदिग्ध संयुक्त पूँजी निकायहरुको सञ्चालक बनेर मुनाफा कमाउँछन् । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) को व्यापारबाट हुने नाफासँग सत्य, प्रेम, प्रतिष्ठा साटासाट गर्न पनि सदैव तयार रहन्छन् । जुन रुपले पादरी सदैव हातेमालो गर्दै सामन्तसँग हिड्थ्यो त्यसैगरी इशाई ससाजवाद र सामन्ती समाजावदको सम्बन्ध पनि अट्ट रहेको छ । ईशाई वैराग्यवादलाई समाजको रंग दिनुभन्दा सजिलो काम अरु केही छैन । के इशाई धर्मले पनि व्यक्तिगत स्वामित्व, विवाह र राज्यसत्ताको निन्दा गरेको थिएन र ? के त्यसले यसको सट्टा दानपुण्य र भिक्षाटन, ब्रम्हचर्य र शारीरिक तप, मठमिठास र गिर्जाघरको शरण लिने उपदेश दिएको छैन र ? इशाई समाजवाद भनेको खालि त्यो पवित्र जल हो जसलाई छर्केर नै पादरीले कुलीन वर्गको क्षोभलाई शान्त तुल्याउँछ ।

ख. निम्नपूँजीजीवी समाजवाद

सामन्ती कुलीनवर्ग पूँजीजीवीवर्गद्वारा सत्ताच्यूत पारिएको एकमात्र यस्तो वर्ग होइन जसको जीवनका अवस्थाहरु आधुनिक पूँजीजीवी समाजको वातावरणले गर्दा भताभुंग र विनष्ट भएका छन् । मध्ययुगका शहरीया व्यापारीहरु र सानातिना किसानहरु नै आधुनिक पूँजीजीवीवर्गका पूर्वज थिए । उद्योग र व्यापारको दृष्टिले अल्पविकसित देशहरुमा यो वर्ग अझै पनि उदीयमान पूँजीजीवीवर्गको साथसाथै जीवन धानिरहेको छ ।

ती देशहरुमा, जहाँ आधुनिक सभ्यताको पूरा विकास भएको छ, एक नयाँ निम्नपूँजीजीवीवर्ग उत्पन्न भएको छ जुन सर्वहारावर्ग र पूँजीजीवीवर्गको बीच झुलिरहेको छ र पूँजीजीवी समाजको एक अनुपूरक अंगको रुपमा निरन्तर पुनर्निर्मित भइरहेको छ । तर प्रतिष्पर्धाले गर्दा यस वर्गका केही सदस्यहरु अटूट रुपले सर्वहारावर्गको पंक्तिमा धकेलिन्छन् । फेरि उनीहरुले के पनि देख्न थालिसकेका छन् भने आधुनिक उद्योगको विकासको साथसाथै त्यो क्षण पनि नजिकै आउँदैछ जुनबेला उनीहरु आधुनिक समाजको स्वतन्त्र अंगको रुपमा विलकूलै बिलाउनेछन् र व्यापार, उद्योग तथा कृषिको क्षेत्रमा निरीक्षक र बेतनभोगी कर्मचारीहरुद्वारा विस्थापित गरिनेछन् ।

फ्रान्स जस्तो देशमा, जहाँ जनसंख्याको आधाभन्दा बढी किसानहरु छन्, यस्ता लेखकहरु देखापर्नु स्वाभाविकै थियो जो पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध सर्वहारावर्गको साथ दिएर पूँजीवादी व्यवस्थाको आफ्नो आलोचनामा सानातिना किसान र निम्नपूँजीजीवीवर्गको मापदण्ड प्रयोग गर्दथे र निम्नपूँजीजीवी दृष्टिकोणले मजदूरहरुको कार्यको समर्थन गर्दथे । निम्नपूँजीजीवी समाजवादको विकास यसरी भयो । सिस्मोन्डी (३२) नै फ्रान्समा मात्र होइन, इंगल्याण्डमा समेत यसप्रकारको साहित्यका नेता थिए । यस समाजवादले आधुनिक उत्पादन सम्बन्धमा रहेका. अन्तरविरोधहरूलाई तीक्ष्ण रुपले छानवीन गर्न सक्यो । त्यसले अर्थशास्त्रीहरुको कपटपूर्ण पक्ष समर्थकताको भण्डाफोर गयो । त्यसले यान्त्रिक उत्पादन र श्रम विभाजनको दुष्परिणामतर्फ औल्यायो र अकाट्य रुपमा के पनि सिद्ध गरिदियो भने सारा पूँजी र जग्गाजमीन केही व्यक्तिको हातमा केन्द्रित हुनेछ, अति उत्पादनले गर्दा बारम्बार संकट उत्पन्न हुनेछ, निम्नपूँजीजीवीहरु र किसानहरुको सत्यानाश हुनेछ, मजदूरवर्गको दुर्दशा बढ्नेछ, उत्पादनको क्षेत्रमा अराजकता फैलिनेछ, सम्पत्तिको वितरणमा घोर असमानता देखिनेछ, एक अर्कालाई नष्ट गर्नको लागि राष्ट्रहरुबीच सर्वसंहारकारी औद्योगिक युद्ध छिड्नेछ, पुरानो नैतिक मर्यादा, पुरानो पारिवारिक सम्बन्ध र पुरानो राष्ट्रियता सबै नै छिन्नभिन्न हुनेछन् ।

तर आफ्नो रचनात्मक सारअनुरुप यस किसिमको समाजवादले या त उत्पादन र विनिमयका प्राचीन साधनहरु र तिनको साथसाथै स्वामिवका पुराना सम्बन्धहरु तथा पुरानो समाजलाई फेरि कायम गर्न चाहन्छ, या त आधुनिक उत्पादन र वितरणका साधनहरुलाई स्वामित्वका उही पुराना सम्बन्धहरुको परिधिभित्र फेरि बलजफ्ती घुसाउन चाहन्छ जुन सम्बन्धहरु टुटिसकेका थिए र जुन तोडिनु अनिवार्य थियो । दुवै अवस्थामा उसको रुप प्रतिक्रियावादी हुनुको साथै कल्पनावादी पनि छ । उद्योगमा शिल्प संघको संगठन तथा पितृसत्तात्मक कृषिव्यवस्था नै उसको अन्तिम निचोड हो । आफ्नो विकासको सिलसिलामा यो धाराप्रवाह काँतर गुनगुनाहटमा मिल्न पुग्यो (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “आफ्नो विकासको सिलसिलामा यो धारा काँतर गुनगुनाहटमा मिल्न पुग्यो” भन्ने वाक्यको सट्टा “अन्ततोगत्वा, जब अकाट्य ऐतिहासिक तथ्यहरुले आत्मवंचनाको सारा मादक प्रभावलाई नष्ट गरिदिए, समाजवादको यो रुप पनि दयनीय गुनगुनाहटमा मिल्न पुग्यो” भन्ने छापिएको थियो । सं.)

ग. जर्मन अथवा “सच्चा” समाजवाद

फ्रान्सको समाजवादी र साम्यवादी साहित्य, जुन शासनारुढ पूँजीजीवीवर्गको थिचोमिचो अन्तर्गत उत्पन्न भएको थियो र जुन उसको विरोधमा हुने संघर्षको साहित्यिक अभिव्यक्ति थियो, जर्मनीमा यस्तो समयमा ल्याइएको थियो जुनबेला यस देशमा सामन्ती निरंकुशतावादको विरोधमा पूँजीजीवीवर्गले भर्खरैमात्र आफ्नो संघर्ष शुरु गरेको थियो । जर्मन दार्शनिकहरु, अधकल्चा दार्शनिकहरु र अलंकारयुक्त वाक्यका प्रेमीहरुले यस साहित्यलाई निकै उत्सुकतापूर्वक अपनाए । यत्तिमात्रै उनीहरुले बिर्सिदिए- फ्रान्सबाट यो साहित्य त जर्मनीमा लगियो तर यसको साथै फ्रान्सका सामाजिक अवस्थाहरुचाहिं यहाँ सारिएका थिएनन् । जर्मनीका सामाजिक अवस्थाहरुमा फ्रान्सेली साहित्यले आफ्नो सारा तात्कालिक व्यावहारिक महत्त्व गुमायो र विशुद्ध साहित्यिक रुप ग्रहण गयो । यसले मानवीय सारको प्राप्तिबारे अनावश्यक दार्शनिकता छाँट्ने रुप ग्रहण गर्नुपरेको थियो । यसप्रकारले अठारौं शताब्दीका जर्मन दार्शनिकहरुको निम्ति पहिलो फ्रान्सेली क्रान्तिका मागहरु “व्यावहारिक तर्कबुद्धि”का सामान्य मागहरु शिवाय अरु केही थिएन र क्रान्तिकारी फ्रान्सेली पूँजीजीवीवर्गको इच्छाको अभिव्यक्ति त उनीहरुको दृष्टिमा विशुद्ध इच्छा, अपरिहार्य इच्छा, सच्चा मानवीय इच्छाका नियमहरुको द्योतक थियो । फ्रान्सका नयाँ विचारहरुलाई आफ्नो प्राचीन दार्शनिक विवेकसित सामन्जस्य स्थापित गर्नु अथवा, यसो भनौं, आफ्नो दार्शनिक दृष्टिकोणको साथै फ्रान्सेली विचारहरुलाई पनि अपनाउन नै जर्मन साहित्यकारहरुको एकमात्र काम थियो । यो अपनाउने कार्य त्यसैप्रकारले पूरा पनि गरियो जसरी सामान्यतया अनुवादको माध्यमबाट कुनै विदेशी भाषालाई आत्मसात गरिन्छ ।

 विदितै छ, भिक्षुगणहरु प्राचीन मूर्तिपूजकहरुका शास्त्रीय ग्रन्थहरु लेखिएका पाण्डलिपिहरुको पाठमाथि क्याथोलिकक सन्तहरुका उटपट्याङ जीवनचरित्रहरु लेख्ने गर्दथे । जर्मन साहित्यकारहरुले दोषपूर्ण फ्रान्सेली साहित्यको सम्बन्धमा . यसको ठीक उल्टो काम गरे । फ्रान्सेली मूल ग्रन्थहरुमा उनीहरुले आफ्नो दार्शनिक बकबास लेखे । उदाहरणस्वरुप, उनीहरुले मुद्रासम्बन्धबारे फ्रान्सेली आलोचनाको मुन्तिर ‘मानवीय सारको विच्छेद’ र पूँजीजीवी राज्यको फ्रान्सेली आलोचनाको मुन्तिर ‘सामान्य प्रवर्गको सत्ताच्यूति’ इत्यादि लेखे ।

फ्रान्सेली सिद्धान्तहरुको मुन्तिर आफ्ना दार्शनिक उक्तिहरु घुसाएर उनीहरुले “कर्मदर्शन”, “सच्चा समाजवाद”, “समाजवादको जर्मन विज्ञान”, “समाजवादको दार्शनिक आधार” आदि नाउँ दिए । यसप्रकार फ्रान्सेली समाजवादी र साम्यवादी साहित्यलाई विल्कूल अर्थहीन तुल्याइयो । अनि जर्मनको हातमा उसले एकवर्गको विरुद्ध अर्को वर्गको संघर्षको अभिव्यक्ति गर्न छोड्यो । यसले गर्दा जर्मनलाई के विश्वास हुन गयो भने “फ्रान्सेली एकलकाँटेपन”भन्दा उ माथि उठेको छ र उसले सच्चा आवश्यकताहरुको स्थानमा सत्यको आवश्यकतामा जोड दिएको छ, अनि सर्वहारावर्गको हितको स्थानमा मानवीय सारका हितहरुको, सामान्यतया मनुष्यमात्रको अर्थात् त्यस मनुष्यको हितहरुको माग गरिरहेको छ जो कुनै वर्गसित सम्बन्धित छैन र जसको वास्तविकतामा होइन, बरु दार्शनिक कल्पनालोकको तुवालोपूर्ण आकाशमा अस्तित्व रहेको छ ।

यस जर्मन समाजवादले विस्तार विस्तार आफ्ना निर्दोष पाण्डित्यलाई छोड्दै गयो जसले आफ्ना निरीह अभ्यासका पाठहरुलाई त्यति गम्भीर तथा महत्त्वपूर्ण सम्झेको थियो र ठूलो स्वरमा तिनको घोषणासमेत गरेको थियो । सामन्तवर्ग र निरंकुश राजतन्त्रको विरुद्ध जर्मन र खास गरिकन पुशियाली पूँजीजीवीवर्गको संघर्ष अर्थात् उदारवादी आन्दोलन झन् गम्भीर बन्न गयो । यसप्रकारले “सच्चा” समाजवादलाई राजनैतिक आन्दोलनको सामुन्ने समाजवादी माग राख्ने, अनि उदारतावाद, प्रतिनिधिमूलक सरकार, पूँजीजीवी प्रतिष्पर्धा, पूँजीजीवी प्रेस स्वतन्त्रता, पूँजीजीवी ऐनकानून, पूँजीजीवी स्वतन्त्रता एवं समानता इत्यादिलाई परम्परागत सराप दिने र जनसमुदायलाई यस पूँजीजीवी आन्दोलनबाट उसले केही फाइदा पाउन सक्दैन, बरु नोक्सान नै नोक्सान छ भन्ने बताउने ‘चिरवाञ्छित मौम मिल्यो । जर्मन समाजवादले ठीक बेलामा नै के कुरा विर्सिदियो भने जसको उ एक क्षीण प्रतिध्वनि मात्र थियो त्यही फ्रान्सेली आलोचनाले आधुनिक पूँजीजीवी समाजको साथै त्यसको अनुरुप अस्तित्वका भौतिक अवस्थाहरु र त्यसलाई सुहाउँदो राजनैतिक विधान अर्थात् ठीक त्यही चीजको पूर्वकल्पना गरेको थियो जसको प्राप्तिबारे जर्मनीमा हालसालैसम्म कुरा मात्र चलिरहेको थियो।

जर्मनीका निरंकुश सरकारहरुले आफ्ना पादरीहरु, पाठशालाका अध्यापकहरु, भ्रष्ट यन्केरहरु (३३) र नोकरशाहीहरुको साथमा यसलाई खतरनाक पूँजीजीवीवर्गको विरोधमा आफूले चाहेको जस्तो ख्याक पाए । जर्मनीका मजदूरहरुको विद्रोहलाई साम्य पार्न यी सरकारहरुले खुवाएको कोर्रा र गोलीहरुको तीतो खानापछि यो गुलियो थपुवा थियो । यसप्रकार “सच्चा” समाजवाद जर्मन पूँजीजीवीवर्गको विरोधमा सरकारहरुको हातको एउटा अस्त्र बन्यो र त्यसले प्रत्यक्षत: प्रतिक्रियावादी स्वार्थहरु, जर्मन कूपमण्डूकताका स्वार्थहरुको प्रतिनिधित्व गयो । मध्यवित्त पूँजीजीवीवर्ग नै जर्मनीमा विद्यमान अवस्थाको वास्तविक सामाजिक आधार हो । यो वर्ग सोह्रौं शताब्दीको एक अवशेष हो र त्यस बखतदेखि नै बारम्बार विभिन्न रुप धारण गर्दै प्रकट हुँदै आइरहेको छ ।

यस वर्गलाई संरक्षण गर्नु नै. जर्मनीको वर्तमान अवस्थालाई संरक्षण गर्नु हो । एकातिर पूँजीको संकेन्द्रले गर्दा र अर्कोतिर क्रान्तिकारी सर्वहारावर्गको उदयले गर्दा जर्मनीले पूँजीजीवीवर्गको औद्योगिक र राजनैतिक प्रभुत्वबाट आफ्नो निश्चित विनाशलाई भयभीत भई पर्खनुपरिरहेको छ । “सच्चा” समाजवादले एउटै मट्याङ्ग्रोले दुई चरालाई मार्नेछ भन्ने उसलाई प्रतीत भएको थियो । अनि “सच्चा” समाजवाद महामारीको रुपमा फैलियो ।

जर्मन समाजवादीहरुले आफ्ना एक जोर मरन्च्याँसे “शास्वत सत्यहरु लाई कल्पनाको जालले बुनिएको, आलंकारिक भाषारुपी फुलबुट्टा भरिएको, रुन्चे भावुकताको आँसुले भिजेको यस रहस्यमय पछ्यौराले ढाकेर बजारमा ल्याउँदा यस्ता ग्राहकहरुका बीच उनीहरुको मालको बिक्री मात्र खुब बढायो । आफ्नो तर्फबाट जर्मन समाजवादले यस कूपमण्डूकताको आडम्बरपूर्ण प्रतिनिधि हुने आफ्नो योग्यतालाई झन् बढी मात्रामा बुझ्यो । उसले जर्मन राष्ट्र नै आदर्श राष्ट्र हो र जर्मन कूपमण्डुक नै आदर्श मुनष्य हो भन्ने घोषणा गयो । यस आदर्श मनुष्यको हरेक नीचतालाई उसले एक यस्तो रहस्यमय र उच्च समाजवादी अर्थ दियो जुन वास्तविकताबाट बिल्कुलै विपरीत थियो । अन्त्यमा गएर उसले साम्यवादको “निर्मम विनाशकारी” प्रवृत्तिको खुला रुपले विरोध गर्यो र स्वयं आफ्नो महानतम निष्पक्षताले गर्दा ऊ हरप्रकारको वर्गसंघर्षभन्दा उच्चस्तरमा . रहेको छ भन्ने घोषणा गयो । जर्मनीमा आजकल समाजवादी र साम्यवाद साहित्यको नाममा जुन कुराको प्रचार भइरहेको छ त्यसमध्ये केही अपवादलाई छोडेर बाँकी सबै यसै घृणित र क्षयकारी साहित्यभित्र पर्दछ । (सन् १८४८ को क्रान्तिकारी हुरीले यी सबै तुच्छ प्रवृत्तिहरुलाई साफ गरिदियो र समाजवादको आडमा जालझेल गर्ने तिनका समर्थकहरुको मनसायलाई चकनाचुर पारिदियो । यस प्रवृत्तिका प्रमुख र प्रतिष्ठित प्रतिनिधि श्री कार्ल ग्युन (३४) हुन् (सन् १८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी)

२. रुढीवादी अथवा पूँजीवादी समाजवाद

पूँजीजीवीवर्गको एक हिस्साले पूँजीवादी समाजको अस्तित्व सुदृढ पार्नको लागि सामाजिक कुरीतिहरुलाई खत्तम गर्न चाहन्छ । अर्थशास्त्री, परोपकारी, मानवतावादी, श्रमजीवी वर्गहरुको सुखसमृद्धिका समर्थक, दान दातव्यका प्रवन्धकर्ता, पशुरक्षा समितिहरुका सदस्य, मदिरानिषेध संस्थाहरुका संस्थापक, विभिन्न प्रकारका सानातिना सुधारकहरु सबै यस श्रेणीमा पर्न आउँछन् । यो पूँजीजीवी समाजले पूरै प्रणालीहरुसम्म पनि विकास गरेको थियो । उदारहणको रुपमा पुडोनको “दरिद्रताको दर्शन” नै लिन सकिन्छ । पूँजीजीवी समाजवादीहरु आधुनिक समाजको अस्तित्वका अवस्थाहरुको सुरक्षा गर्न चाहन्छन् तर यसबाट अनिवार्यत: उत्पन्न हुने संघर्ष र खतराहरुबाट टाढा रहेर मात्र । उनीहरु आधुनिक समाजलाई सुरक्षित राख्न चाहन्छन् तर त्यसका क्रान्तिकारी र विघटक तत्वहरुलाई छोडेर । पूँजीजीवीवर्ग मात्र होस्, सर्वहारावर्ग नहोस् भन्ने उनीहरु चाहन्छन् । जुन संसारमा पूँजीजीवीवर्गको प्रभुत्व छ, स्वाभावत: त्यसै संसारलाई उ सर्वश्रेष्ठ मान्दछ । पूँजीजीवी समाजवादले यही सान्त्वनादायी धारणालाई कम वा बेसी मात्रामा पूरै प्रणालीको रुप दिन्छ । आफ्नो यस प्रणालीलाई कार्यान्वियत गर्न र यसप्रकार नयाँ जेरुसेलममा पस्न सर्वहारावर्गलाई आहवान गर्दै वास्तवमा ऊ सर्वहारावर्ग वर्तमान समाजभित्र नै रहोस् तर उसले. यस समाजसम्बन्धी आफ्ना समस्त घृणापूर्ण धारणाहरुलाई तिलाञ्जली देओस् भन्ने मात्र माग गर्दछ ।

कुनै राजनीतिक सुधारद्वारा होइन, बरु जीवनका भौतिक अवस्थाहरु र आर्थिक सम्बन्धहरुमा परिवर्तनहरुद्वारा मात्र केही लाभ हन सक्दछ भन्ने प्रमाणित गर्न खोज्दै यस समाजवादको अर्को कम व्यवस्थित तर बढी व्यावहारिक रुपले हरप्रकारको क्रान्तिकारी आन्दोलनप्रति मजदूरवर्गको नकारात्मक दृष्टिकोण पैदा गर्ने प्रयास गरेको छ । किन्तु यस समाजवादले जीवनका भौतिक अवस्थाहरुमा परिवर्तन भनेको पूँजीवादी उत्पादनसम्बन्धहरुको उन्मूलन हो भन्ने अर्थ कदापि लगाउँदैन । यो क्रान्तिकारी मार्गबाट मात्र सम्भव हुन्छ । तर उसको तात्पर्य चाहिं उत्पादनसम्बन्धहरुको आधारमा कार्यान्वित गरिने प्रशासनात्मक सुधारसँग छ अर्थात् यसले पूँजीजीवीवर्गको निम्ति उसको प्रभुत्वको प्रशासन खर्च कम गर्दछ र उसको शासन व्यवस्थालाई सरल पार्दछ ।

पूँजीजीवी समाजवादले आफ्नो निम्ति अति उपयुक्त अभिव्यक्ति त्यतिखेर प्राप्त गर्दछ जुनबेला त्यो केवल भाषाको मात्र अलंकार बन्न जान्छ । स्वतन्त्र व्यापार- मजदूरवर्गको हितको लागि ! संरक्षण शुल्क- मजदूरवर्गको हितको लागि । जेल सुधार- मजदूरवर्गको हितको लागि ! यहीमात्र गम्भीरतापूर्वक भनिएको पूँजीजीवी समाजवादको अन्तिम शब्द हो । पूँजीजीवी यदि पूँजीजीवी छ भने मजदूरवर्गको हितको लागि नै छ भन्ने कथनमा मात्र पूँजीजीवीवर्गको समाजवाद सन्निहित रहेको छ ।

३. आलोचनात्मक- काल्पनिक समाजवाद र साम्यवाद

हामी यहाँ त्यो साहित्यको चर्चा गर्दैनौं जसले आधुनिक युगका सबै महानतम कान्तिहरुमा सर्वहारावर्गको मागलाई सधै व्यक्त गरेको थियो । बाब्योफ (३५) र अन्य लेखकका कृतिहरु) आफ्ना वर्गीय हितहरुको प्राप्तिको लागि सर्वहारावर्गका पहिला प्रत्यक्ष प्रयासहरु सार्वत्रिक उत्तेजनाको समयमा भएका थिए जुनबेला सामन्तवादी समाजलाई उल्टाइदैनथ्यो । स्वयं सर्वहारावगका अपरिपक्व अवस्थाको साथै उसको मुक्तिको लागि भौतिक अवस्थाहरुको अभावलेसमेत गर्दा यी प्रयासहरुको असफलता अनिवार्य थियो, किनभने यी अवस्थाहरु पूँजीजीवी युगद्वारा मात्र उत्पन्न हुन सक्दथे । सर्वहारावर्गका प्रथम आन्दोलनहरुव न क्रान्तिकारी साहित्यको सृजना भयो त्यसको सार अनिवार्यत: प्रतिक्रियावादी छ । त्यसले आम वैराग्य र भद्दा किसिमको सामाजिक साम्यताको उपदेश दिन्छ ।

सेन-सिमोन, फुरिए, ओवेन (३६) आदिद्वारा प्रतिपादित पद्धतिहरु, जसलाई वास्तवमा नै समाजवादी र साम्यवादी पद्धति भन्न सकिन्छ, सर्वहारावर्ग र पूँजीजीवीवर्गका बीच संघर्षको प्रारम्भिक अविकसित समयावधिमा देखापरेका थिए । यसको चर्चा हामीले माथि गरिसकेका छौं । (हेर्नोस् ‘पूँजीजीवी र सर्वहारा’) निसन्देह, यी पद्धतिका प्रवर्तकहरुले तत्कालीन समाजभित्र वर्गहरुको प्रतिपक्षताको साथसाथै विघटनशील तत्वहरुको प्रक्रिया पनि देखेका थिए । किन्तु उनीहरुले सर्वहारावर्गको पक्षमा कुनै ऐतिहासिक आत्मनिर्भरता र उसको निम्ति स्वाभाविक कुनै स्वतन्त्र राजनैतिक आन्दोलन देखेका थिएनन् ।

वर्गीय अन्तर्विरोधको विकास औद्योगिक विकास सँगसँगै हुन्छ । यसैकारण उनीहरु अझै सर्वहारावर्गको मुक्तिको लागि भौतिक अवस्थाहरु पाउन सक्तैनन् । तसर्थ उनीहरु यस्तो सामाजिक विज्ञान, यस्ता सामाजिक नियमहरुको खोजी गर्दछन् जसले यी अवस्थाहरुलाई उत्पन्न गर्न सकून । उनीहरुका. विचारअनुसार सामाजिक क्रियाकलापको स्थान आफ्ना व्यक्तिगत आविस्कारसम्बन्धी क्रियाकलापले लिनुपर्दछ, मुक्तिका ऐतिहासिक अवस्थाहरुको ठाउँ कपोलकल्पित अवस्थाहरुले ओगट्नुपर्दछ, एक वर्गमा विस्तार विस्तार विकास गर्दैरहने सर्वहाराहरुको संगठनको ठाउँ आफले कल्पना गरेको खाकाअनुसार समाजको संगठनले ग्रहण गर्नुपर्दछ । उनीहरुको दृष्टिमा समस्त संसारको भावी इतिहास उनीहरुकै सामाजिक योजनाहरुको प्रचार र व्यावहारिक क्रियान्वयनमा गएर टुंगिन्छ ।

हुन त उनीहरु अवश्य बुझ्छन कि उनीहरुका यी योजनाहरुमा खास गरेर सर्वाधिक पीडित वर्ग हुनाले मजदूरवर्गका हितहरुको रक्षा गरिएको छ । उनीहरुको लागि सर्वहारावर्गको अस्तित्व नै सर्वाधिक पीडित वर्गको रुपमा मात्र छ । किन्तु वर्गसंघर्षको अविकसित रुप र जीवनमा उनीहरुको आफ्नै स्थितिले गर्दा उनीहरु आफूलाई यी वर्गीय अन्तर्विरोधहरुबाट धेरै माथि रहेको ठान्दछन् । उनीहरु समाजका सबै सदस्यहरुको, अझ सबभन्दा राम्रो स्थितिमा रहेका सदस्यहरुसमेत, अवस्था सुधार्न चाहन्छन् । त्यसैले उनीहरु वर्गभेद नगरीकन सम्पूर्ण समाजसँग, खासगरेर त अझ शासकवर्गसँग बारम्बार अपील गर्दछन् । उनीहरुको विचारअनुसार यथासम्भव सर्वश्रेष्ठ समाजको यो नै यथासम्भव सर्वश्रेष्ठ योजना हो भन्ने स्वीकार गर्न उनीहरुको प्रणालीलाई बुझनुमात्र पनि पर्याप्त छ ।

यसै उसले उनीहरु जनसकै राजनैतिक र मख्यत: जनसकै क्रान्तिकारी क्रियाकलापलाई अस्वीकार गर्दछन् । उनीहरु शान्तिमय तरिकाले आफ्नो उद्देश्य प्राप्ति गर्न चाहन्छन् । अनि सानातिना तथा अवश्यमेव असफल प्रयोगहरुको माध्यमद्वारा दृष्टान्तको जोडले उनीहरु आफ्नो नवीन सामाजिक दिव्यसन्देशको निम्ति बाटो प्रशस्त पार्ने कोशिस गर्दछन् । भावी समाजको यो काल्पनिक चित्र यस्तो समयमा प्रकट हुन्छ जुनबेला सर्वहारावर्ग अझै अति अविकसित अवस्थामा  रहेको हुन्छ र त्यसैले गर्दा उसलाई स्वयं आफ्नो स्थिति काल्पनिक लाग्दछ । त्यो चित्र समाजको आम परिवर्तनप्रति सर्वहारावर्गको प्रथम प्रस्फुरित मनोदेगको उपज हो । किन्तु यी समाजवादी र साम्यवादी रचनाहरुमा आलोचनाका तत्वहरु पनि समावेश छन् । यी रचनाहरुले वर्तमान समाजका सबै आधारहरुमाथि प्रहार गर्दछन् । यसैले गर्दा मजदूरहरुको प्रबोधनको लागि उनीहरुले अत्यन्त मूल्यवान सामग्रीहरु दिएका छन् । भावी समाजको बारेमा उनीहरुका सकारात्मक निष्कर्षहरु, उदाहरणस्वरुप, शहर र गाउँका बीचको प्रतिपक्षताको अन्त्य (ई. सं. १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा यस ठाउँमा “उनीहरुद्वारा प्रस्तावित व्यावहारिक कदमहरु, उदाहरणस्वरुप, शहर र गाउँकाबीचको अन्तरको उन्मूलन” भन्ने छापिएको थियो । सं.), परिवार, व्यक्तिगत शोषण, ज्यालादारी श्रमको उन्मूलन, सामाजिक सामन्जस्यको घोषणा, मात्र उत्पादनको सञ्चालनमा राज्यको रुपान्तरण- यी सबै स्थितिहरुले यस्तो वर्गीय प्रतिपक्षताको निराकरणको मात्रै अभिव्यक्ति गर्दछन् जन त्यसबेला भखरै विकसित हुन थालेको थियो । र प्रारम्भिक, अस्पष्ट तथा अपरिभाषित रुपमा मात्र उनीहरुलाई थाहा भएको थियो । यसैकारण यी स्थितिहरु अझ एकदमै काल्पनिक चरित्रका छन् ।

 ऐतिहासिक विकाससँग आलोचनात्मक काल्पनिक समाजवाद र साम्यवादको महत्त्व वैपरित्य सम्बन्धमा रहेको हुन्छ । जति जति यो वर्गसंघर्ष चर्कदै जान्छ र बढी निश्चित रुप ग्रहण गर्दै जान्छ त्यसैको अनुपातमा यस संघर्षदेखि माथि रहने काल्पनिक प्रयास र त्यसलाई वशमा राख्ने काल्पनिक तरिकाको सारा व्यावहारिक महत्त्व र सारा सैद्धान्तिक औचित्य पनि खत्तम हुँदै जान्छ । त्यसैले पद्धतिका संस्थापकहरु धेरै कुरामा क्रान्तिकारी थिए भने उनका शिष्यहरुले सदैव नै प्रतिक्रियावादी संकीर्ण गुटहरु बनाएका छन् । सर्वहारावर्गको क्रमिक ऐतिहासिक विकासलाई ध्यानै नदिई उनीहरु आफ्ना गुरुहरुका पुराना धारणाहरुमा जोरसँग टाँसिएका छन् । यसैकारण उनीहरु वर्गसंघर्षलाई निरन्तर चेतनाशून्य पार्न र परसारविरोधी वर्गहरुमा मेलमिलाप ल्याउन प्रयत्नशील छन् । उनीहरु अझै पनि आफ्ना सामाजिक स्वप्नलोकहरुलाई प्रयोगात्मक रुपमा चरितार्थ गर्ने, केही कल्पना नगरीहरुको स्थापना गर्ने, गृह उपनिवशहरु (Home Colonies) बैडा गर्ने, नयाँ जेरुसेलमको जेबी संस्करण अर्थात् सानो इकाइरिया (फुरिएको योजनामा आधारित समाजवादी गृहउपनिवेश फालान्स्टेर भनिन्थ्यो । कावेले आफ्नो कल्पनादेशलाई इकारिया” भन्ने नाम दिएका थिए र पछि अमेरिकाको आफ्नो साम्यवादी वस्तीलाई पनि उनले यही नाम दिए । (ई.सं. १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) ओवेन आफ्नो आदर्श साम्यवादी संस्थालाई /Home colonies) गृहउपनिवेश, भन्दथे । फालान्टेर ती सार्वजनिक भवनहरुको नाम थियो जसको योजना फुरिएले. बनाएका थिए । साम्यवादी संस्थाहरुको रुपमा काबेले चित्रण गरेको कल्पनादेशलाई इकारिया भनिन्थ्यो । (ई.सं. १८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) कायम गर्ने मीठो सपना देख्छन् र यी सब हावाका महलहरु निर्माण गर्नको लागि उनीहरुलाई पूँजीपतिहरुको हार्दिक सद्भावना र थैलीको आश्रय लिन कर लागेको छ । विस्तार विस्तार उनीहरु पनि माथि वर्णन गरिएको प्रतिक्रियावादी अथवा रुढीवादी समाजवादीहरुको जमातमा पुग्दछन् । अन्तर केवल यत्तिकै मात्र रहन्छ कि उनीहरुको पाण्डित्य ज्यादा व्यवस्थित हन्छ र उनीहरु आफ्नो सामाजिक विज्ञानको चमत्कारपूर्ण शक्तिमा अटल विश्वास राख्दछन् । यसै कारणले उनीहरु मजदूरहरुको जुनसुकै राजनैतिक आन्दोलनको उग्र विरोध गर्दछन् । उनीहरुको विचारमा यस्तो आन्दोलन नयाँ दिव्यसन्देशप्रति अन्ध अनास्थाको परिणाम मात्र हो । इंगल्याण्डमा ओवेनवादीहरु चार्टिष्टहरुको (३७) र फ्रान्समा फुरिएवादीहरु रिफर्मिस्टहरुको (३८) विरोध गर्दछन् ।

४

विभिन्न विरोधी पार्टीहरुसित कम्युनिष्टहरुको सम्बन्ध

दोस्रो अध्यायमा जे जति कुरा भनिएको छ त्यसपछि अन्य मजदूर पार्टीहरुसित अर्थात् इंगल्याण्डमा चार्टिष्टहरुसँग र उत्तरी अमेरिकामा कृषिसुधारका समर्थकहरुसँग कम्युनिष्टहरुको सम्बन्ध स्पष्ट हुन गएको छ । कम्युनिष्टहरु मजदूरहरुका तत्कालिक लक्ष्य र हितको लागि संघर्ष गर्दछन्, तर यसको साथै वर्तमान आन्दोलनमा उनीहरु यस आन्दोलनको भविष्यको पनि प्रतिनिधित्व गर्दछन् । फ्रान्समा रुढीवादी र उग्रवादी पूँजीजीवीहरुको विरुद्ध संघर्षमा कम्युनिष्टहरु समाजवादी प्रजातान्त्रिक पार्टी (त्यसबेला संसद्मा लेद्रु-रोलेन (३९), साहित्यमा लई ब्लान र दैनिक अखबारहरुमा (Reforme)ले यस पार्टीको प्रतिनिधित्व गरेका थिए । उनीहरुले अजमाएको नाउँ समाजवादी प्रजातान्त्रिक भन्नाले उनीहरु प्रजातान्त्रिक अथवा गणतन्त्रवादी पार्टीको त्यस हिस्सालाई सम्झन्थे जुन कम वा बेसी समाजवादको रंगमा रंगिएको थियो । (ई.सं. १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी)

फ्रान्समा त्यसबेला जुन पार्टी आफूलाई समाजवादी प्रजातान्त्रिक . भन्दथ्यो त्यसको प्रतिनिधित्व राजनैतिक जीवनमा लेदुरोलेन र साहित्यमा लुई ब्लानले गरेका थिए । यसप्रकार त्यो आजको जर्मन सामाजिक प्रजातन्त्रबाट आकाश र जमीन जत्तिकै भिन्न छ । (ई.सं. १८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) लाई साथ दिन्छन तर क्रान्तिकारी परम्पराको रुपमा चलिआएको कथन र भ्रमहरुको आलोचना गर्ने आफ्नो अधिकारलाई चाहिं उनीहरुले सुरक्षित नै राखेका छन् । स्वीटजरल्याण्डमा उनीहरु उग्रवादीहरुको समर्थन गर्दछन्, तर के कुरा विर्सदैनन् भने यो पार्टी परस्परविरोधी तत्त्वहरुको मेलले बनेको छ जसको एक हिस्सा फ्रान्सेली शैलीको प्रजातान्त्रिक समाजवादीहरुको छ भने अर्को हिस्साचाहिं उग्रवादी पूँजीजीवीहरुको छ ।

पोल्याण्डमा कम्युनिष्टहरु त्यस पार्टीको समर्थन गर्दछन् जो कृषिक्रान्तिलाई राष्ट्रिय मुक्तिको पहिलो शर्त मान्दछ । यो त्यही पार्टी हो जसले ई.सं. १८४६ मा काकभ विद्रोह (४०) मच्चाएको थियो । जर्मनीमा पूँजीजीवीवर्गको क्रियाकलाप क्रान्तिकारी भएको हुँदा कम्युनिष्ट पार्टीले उससँग मिलेर निरंकुश राजतन्त्र, सामन्तवादी भूस्वामित्व र प्रतिक्रियावादी निम्न पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध संघर्ष गर्दछ ।

किन्तु जर्मन मजदूरहरुले पूँजीजीवीवर्गको आधिपत्यको साथसाथै अनिवार्य रुपले लागू गरिने सामाजिक तथा राजनैतिक अवस्थाहरुलाई उसैको विरुड , अस्त्रको रुपमा प्रयोग गर्न सकून र जर्मनीमा प्रतिक्रियावादी वर्गहरुलाई उखेल्नेवित्तिकै स्वयं पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध तुरुन्त संघर्ष शुरु गर्न सकियोस् भन्ने उद्देश्यले यस पार्टीले मजदूरहरुलाई पूँजीजीवीवर्ग र सर्वहारावर्गका बीचको शत्रुतापूर्ण प्रतिपक्षताबारे यथासम्भव स्पष्ट रुपमा सचेत गराउन एकछिन पनि बिर्सेको हुँदैन । कम्युनिष्टहरु खास गरेर जर्मनीतर्फ विशेष ध्यान दिन्छन्, किनभने यो देश पूँजीजीवी क्रान्तिको संघारमा छ, किनभने उसले यो क्रान्ति युरोपेली सभ्यताको अति उन्नत अवस्थाहरुमा सम्पन्न गर्नेछ, किनभने इंगल्याण्डको सत्रौं शताब्दी र फ्रान्सको अठारौं शताब्दीको दाँजोमा यो क्रान्ति गर्ने जर्मन सर्वहारावर्ग अधिक विकसित अवस्थामा हुनेछ । तसर्थ जर्मनीको यो पूँजीजीवी क्रान्ति र त्यसपछि तुरुन्त हुने सर्वहारा क्रान्तिको भूमिका मात्र हुन जानेछ । संक्षेपमा भन्ने हो भने कम्युनिष्टहरु वर्तमान सामाजिक र राजनैतिक व्यवस्थाको विरोधमा सर्वत्र नै जुनसुकै क्रान्तिकारी आन्दोलनलाई पनि समर्थन गर्दछन् ।

कम अथवा बेसी जुन रुपमा विकसित भए पनि यी सबै आन्दोलनहरुमा उनीहरु सबभन्दा पहिले स्वामित्वको प्रश्नलाई राख्दछन् र त्यसलाई सर्वोपरी स्थान दिन्छन्, किनभने स्वामित्वको प्रश्न नै प्रत्येक आन्दोलनको मुख्य प्रश्न हो । अन्त्यमा, कम्युनिष्टहरु सर्वत्र नै सबै देशका प्रजातान्त्रिक पार्टीहरुका बीच एकता र सम्झौताको निमित्त प्रयत्नशील रहन्छन् । कम्युनिष्टहरु आफ्ना दृष्टिकोण र उद्देश्यहरुलाई लुकाउनु घृणास्पद कार्य ठान्दछन् । उनीहरु खुल्लमखुल्ला ‘ के घोषणा गर्दछन् भने सम्पूर्ण वर्तमान सामाजिक व्यवस्थालाई बलपूर्वक भताभुंग गरेर मात्र उनीहरुको उद्देश्य पूर्ति हुन सक्दछ । साम्यवादी क्रान्तिको डरले शासक वर्गहरु थर्कमान होउन् । सर्वहारावर्गले यसमा आफ्ना हथकडी शिवाय अरु केही गुमाउनुपर्दैन, बरु समस्त संसार नै उनीहरुले प्राप्त गर्न सक्दछन् । विश्वका मजदूर हो, एक होऊ !

फ्रेडरिख एंगेल्स

साम्यवादका सिद्धान्तहरू (४१)

०साम्यवाद भनेको के हो?

-सर्वहारावर्गको मुक्तिका अवस्थाहरुबारेको सिद्धान्तलाई साम्यवाद भन्दछन् ।

०सर्वहारावर्ग भनेको के हो ?

-सर्वहारावर्ग भनेको यस्तो सामाजिक वर्ग हो जो कुनै प्रकारको पूँजीबाट प्राप्त हुने नाफाको आधारमा बाँचेको हुँदैन । आफनो श्रम बेचेर मात्र उसले जीवनयापनका साधनहरु प्राप्त गर्दछ । यस वर्गको हर्ष र विस्मात, जीवन र मृत्यु सारा अस्तित्व नै श्रमको मागमा निर्भर रहन्छ अर्थात् हितकर तथा अहितकर अवस्थाको हेरफेरमा र अनियन्त्रित प्रतिष्पर्धाको उथलपुथलमा भर पर्दछ । संक्षेपमा भन्ने हो भने सर्वहारावर्ग अथवा मजदूरहरुको वर्ग भनेको उन्नाइसौं शताब्दीको श्रमजीवीवर्ग हो ।

० के त्यसो भए सर्वहारावर्ग सदैव अस्तित्वमा थिएन त?

-सदैव थिएन । गरिब र श्रमिकवर्गहरु सधै अस्तित्वमा रहिआएका थिए र प्रायश: श्रमिक वर्गहरु नै गरिब पनि हुनेगर्दथे । परन्तु भखरै बताइएको जस्तो . अवस्थामा बाँचेका यस्ता गरिबहरु र यस्ता मजदूरहरु अर्थात् सर्वहाराहरु संधै अस्तित्वमा थिएनन् । यसरी सदैव नै प्रतिष्पर्धा पनि पूर्णतया स्वतन्त्र र असीमित थिएन ।

०सर्वहारावर्गको प्रादुर्भाव कसरी भयो ?

-सर्वहारावर्गको प्रादुर्भाव औद्योगिक क्रान्तिको परिणामस्वरुप भयो । यस्तो क्रान्ति गत शताब्दीको उत्तरार्धमा इंगल्याण्डमा सम्पन्न भएको थियो र त्यसपछि संसारका सबै सभ्य मलकहरुमा पनि यो क्रान्ति दोहोरियो । किसिम किसिमका वाष्पयन्त्र, विभिन्न धागो कात्ने कल, लगा बन्ने यान्त्रिक तान र अन्य कैयौं यन्त्र उपकरणहरुको आविष्कारले गर्दा यो औद्योगिक क्रान्ति सम्पन्न हुन गएको थियो । यी मेसिनहरु ज्यादै नै महंगा हुन्थे, तसर्थ ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुले मात्र तिनलाई किन्न सक्दथे । मेसिनहरुले त्यस समयसम्म अस्तित्वमा रहेका सम्पूर्ण उत्पादनपद्धतिहरुमा हेरफेर ल्याइदिए र पहिलेका मजदूरहरुलाई विस्थापित गरिदिए । कारण के त भने मेसिनहरुले चाहिं भद्दा चर्खा र लुगा बुन्ने तानहरुको सहायताद्वारा मजदूरहरुले बनाउन सक्ने भन्दा राम्रोसँग र सस्तोमा समेत वस्तुहरुको निर्माण गरिदिन्थे । यस किसिमबाट यी मेसिनहरुले पूरा उद्योग व्यावसायलाई नै ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुको हातमा सुम्पिदिए र मजदूरहरुको स्वामित्वमा रहेको न्यो नगण्य सम्पत्ति (औजारहरु, लुगा बुन्ने तानहरु इत्यादि) एकदम मूल्यहीन तल्याइदिए । यसरी पँजीपतिहरुले छिटै नै सारा करा आफनो हातमा लिए. तर मजदूरसँग भने केही पनि बाँकी रहेन । यसैप्रकारले. कपडा बुन्ने काममासमेत कारखानाको प्रणाली लागू गरिएको थियो । मेसिनहरुलाई र कारखानाको पतिलाई उपयोगमा ल्याइने वित्तिकै उद्योगका अन्य सबै क्षेत्रहरुमा, खास गरीकन कपडामा बुट्टा छाप्ने, किताब छाप्ने, माटाका भाँडाकुँडा बनाउने र धातुका मालसामान तयार पार्ने काममा कारखानाको पद्धति ज्यादै नै छिटो फैलियो । विभिन्न मजदूरहरुको माझमा बढी भन्दा बढी मात्रामा श्रम पनि फरक फरक हुँदै गयो । यसप्रकार अघि अघि सबै काम आफू एक्लैले पूरा गर्ने मजदूरले अब त्यसको एक हिस्सा मात्र गरे पुग्ने हुन गयो । श्रमको यस्तो विभाजनले गर्दा वस्तुको उत्पादन छिटो हुने भयो र त्यसैले सस्तोसमेत पर्न गयो । यसले हरेक मजदूरको क्रियाकलापलाई कुनै एउटा. . ज्यादै सरल र निरन्तर दोहोरिइरहने यान्त्रिक काम तुल्याइदियो जुन काम त्यत्तिकै सफलतापूर्वक र अझ बढी राम्रो तबरसँग मेसिनले गर्न सक्दथ्यो । धागो कात्ने र कपडा बन्ने उद्योग जस्तै यी सबै औद्योगिक शाखाहरु पनि यसरी नै एकपछि अर्को गर्दै वाफ, मेसिन र कारखाना पद्धतिको नियन्त्रणमा पर्दै गए । परन्तु यसैको परिणामस्वरुप ती सबै नै पूर्णतया ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुको हातमा परे, अनि मजदूरहरु चाहिं यहाँ पनि बचेखुचेका आफ्नो आत्मनिर्भरताबाट बञ्चित भए । विस्तार विस्तार कारखाना पद्धतिले यस शब्दको ठेट अर्थमा आफ्नो प्रभुत्व कारखानामा मात्र फैलाउँदै लगेको नभइ बढी भन्दा बढी मात्रामा शिल्पकलामा समेत जमाउँदै लग्यो, किनभने यस क्षेत्रमा पनि ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुले सानातिना शिल्पकारहरुलाई ‘बढी मात्रामा पेल्दै लगे र यस्ता ठूल्ठूला शिल्पशालाहरु खडा गरियो जहाँ धेरै . प्रकारका खर्चहरुमा किफायत गर्न सकिन्थ्यो र यसको साथसाथै विस्तृत रुपमा श्रम विभाजनसमेत गर्न सकिन्थ्यो । यसको परिणामस्वरुप हामी अहिले कुन . स्थितिसम्म आइपुगेका छौं भने सभ्य मुलुकहरुमा श्रमका झण्डै सबै शाखाहरुमा कारखानाको उत्पादनपद्धति लागू भइसकेको छ र प्राय: यी सबै शाखाहरुमा शिल्प र कारखानाको ठाउँ बृहत् उद्योगले लिइसकेको छ । यसको परिणामस्वरुप .. पहिलेको मध्यमवर्ग र खासगरी सानातिना शिल्पकारहरु अझ बढी तबाह भइरहेका छन्, कामदारको पहिलेको स्थिति बिल्कलै बदलिएको छ र दुई नयाँ वर्गहरु देखापर्दैछन् जसले विस्तार विस्तार अरु सबैलाई निलिरहेका छन् । ती हुन:

१. ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुको वर्ग । यो वर्ग अहिले पनि सबै सभ्य मुलुकहरुमा जीवनयापनका सबै साधनहरु र तिनको उत्पादनको लागि नभइ नहने कोरा पदार्थ तथा औजारहरु (मेसिन, कलकारखाना इत्यादि) समेतको झण्डै एकमात्र मालिक रहेको छ । यो बुर्जुवाहरुको वर्ग हो अर्थात पूँजीजीवीवर्ग ।

२. केही पनि नहुनेहरुको वर्ग । यो वर्ग यसैले गर्दा नै पूँजीजीवीलाई आफ्नो श्रम बेच्न विवश छ । यसको सट्टामा उसले जीवन धान्नको निमित्त अत्यावश्यक साधन प्राप्त गर्दछ । यो वर्ग मजदूरहरुको वर्ग अथात् सर्वहारावर्ग भनिन्छ ।

० के कस्ता अवस्थाहरुमा पूँजीजीवीलाई सर्वहाराहरुले श्रम विक्री गर्दछन् ?

-श्रम पनि यस्तै वस्तु हो जस्तो अर्को कुनै वस्तु हुन्छ । श्रमको मूल्य पनि तिनै नियमहरुद्वारा निर्धारित हुन्छ जसरी जुनसुकै अर्को वस्तुको मूल्य तोकिन्छ । बृहत् उद्योगको आधिपत्य अथवा स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाअन्तर्गत जे भने पनि एउटै कुरा हो भन्ने हामी अगाडि देख्नेछौं- सदैव नै वस्तुको सालाखाला मूल्य त्यस वस्तुको उत्पादनमा लाग्ने लागतको बराबर हुन्छ । तसर्थ श्रमको मूल्य पनि उत्पादनको लागत बराबर नै हुन्छ । अनि श्रमको उत्पादनको लागत चाहिं जीवनयापनको निमित्त नभइ नहने साधनहरुको खास त्यो मात्रा हो जुन मजदूरको लागि उसको कार्यक्षमता जोगाएर राख्न र मजदूरवर्गको अस्तित्व कायम राख्न आवश्यक हुन्छ । यस उद्देश्यको निम्ति जति चाहिन्छ त्यसभन्दा बढी मजदूरले आफ्नो श्रमको निम्ति पाउँदैन । त्यसैले गर्दा श्रमको मूल्य अथवा ज्याला ज्यादै नै थोरै हुन्छ । र त्यस न्यूनतम साधनको बराबर हुन जानेछ जुन जीवन धान्नको निम्ति अत्यावश्यक हुन्छ । तर कारोबारमा कहिले फाइदा हुन्छ त कहिले नोक्सान पर्दछ । तसर्थ मजदूरले पनि कहिले धेरै त कहिले थोरै ज्याला पाउँछ । ठीक त्यसरी नै कारखाना मालिकले पनि आफ्नो वस्तुको निमित्त कहिले बढी त कहिले कम रकम पाउँछ । यदि नाफा र नोक्सानको सरदर हिसाब गर्ने हो भने जसरी कारखाना मालिकले आफ्नो वस्तुको निम्ति उत्पादनको लागत भन्दा कम वा वेशी पाउँदैन, ठीक त्यसरी नै मजदूरले पनि सालाखालामा त्यस न्यूनतम स्तर भन्दा कम वा बेशी पाउँदैन । जति बढी मात्रामा बृहत् उद्योगले श्रमका सबै शाखाहरुमा नियन्त्रण जमाउँदै लग्नेछ, त्यत्ति नै कडाइका साथ परिश्रमको यो आर्थिक नियम पनि लागू हुँदै जानेछ ।

०औद्योगिक क्रान्ति भन्दा पहिले के कस्ता श्रमिकवर्गहरु अस्तित्वमा थिए ?

-सामाजिक विकासका विभिन्न स्तरहरुको अनुरुप श्रमिक वर्गहरु विभिन्न अवस्थाहरुमा बाँचेका थिए र हुनेखाने र सत्तारुढ वर्गहरुको सम्बन्धमा भिन्दाभिन्दै स्थिति अपनाउँथे । प्राचीनकालमा श्रमिकहरु आफ्ना मालिकहरुका दास थिए । ठीक त्यसरी नै जसरी उनीहरु अहिले पनि कैयौं अविकसित मुलुकहरुमा र अझ संयुक्त राज्य अमेरिकाको दक्षिणी भागमासमेत दास नै रहेका छन् । मध्ययुगमा उनीहरु कुलीन भूमिपतिहरुका भूदास थिए, जस्तो आजसम्म हंगेरी, पोल्याण्ड र रुसमा छदैछन् । यसको अतिरिक्त मध्ययुगका शहरहरुमा औद्योगिक क्रान्ति हुनु अघिसम्म नैं निम्नपूँजीजीवी शिल्पकारहरुकहाँ काम गर्ने सिकारु शिल्पकारहरु अस्तित्वमा रहेका थिए । अनि कारखानाको विकासको साथसाथै विस्तार विस्तार कारखानाका मजदूरहरु देखापर्दै गए जसलाई ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुले काममा लगाउने गरेका थिए ।

०दास र सर्वहारावर्गको बीचमा के अन्तर छ?

-दासलाई सदाको निमित्त विक्री गरिएको हुन्छ । सर्वहाराले चाहिं आफूलाई हरेक दिन र हरेक घण्टा स्वयं विक्रि गरिरहनुपर्दछ । प्रत्येक निश्चित दास र निश्चित स्वामीको सम्पत्ति हो र आफ्नो सम्पत्तिप्रति स्वामीको दिलचस्पीले गर्दा दासको जीविका चलिरहन्छ, चाहे त्यो जतिसुकै दयनीय नै किन नहोस् : निश्चित सर्वहाराचाहिं, साँच्चै भन्ने हो भने, पूँजीजीवीहरुको पूरै वर्गको सम्पत्ति हुन्छ । उसको श्रमचाहिं त्यसैबेला मात्र किनिन्छ जब कसैलाई त्यसको आवश्यकता पर्न जान्छ । तसर्थ उसको जीविका अनिश्चित हुन जान्छ । केवल सर्वहाराहरुको पूरै वर्गको मात्र अस्तित्व कायम राखिएको हुन्छ । दास प्रतिष्पर्धाभन्दा बाहिर रहन्छ, परन्तु सर्वहाराले चाहिं प्रतिष्पर्धाका अवस्थाहरुमा रहनुपर्दछ र त्यसमा भइरहने सबै प्रकारका हलचलको असर पनि उसले स्वयं अनुभव गर्दछ । दासचाहिं चीजबीज जस्तै ठानिन्छ र उसलाई नागरिक समाजको सदस्यको रुपमा विचार गरिदैन । सर्वहारालाई भने व्यक्तित्व अर्थात् नागरिक समाजको सदस्य मानिन्छ । यसै उसले सर्वहाराको तुलनामा दासको जीविका बढी सुगम हुन्छ, तर सर्वहाराचाहिं यस्तो समाजको उपज हो जुन विकासको बढी उच्च खुड्किलोमा रहेको हुन्छ र स्वयं सर्वहारा पनि दासको भन्दा बढी उच्चस्तरमा रहन्छ । दासले आफूलाई त्यसबेला मुक्त तुल्याउँछ जब उसले व्यक्तिगत स्वामित्वका सबै सम्बन्धहरुमध्ये एउटा मात्र दासत्वको सम्बन्धलाई निर्मूल पार्दछ र यसको परिणामस्वरुप त्यतिखेर मात्र ऊ सर्वहारा बन्न पुग्दछ । सर्वहाराले चाहिं आफूलाई त्यसबेला मात्रै मुक्त गर्न सक्दछ जब उसले पूरै व्यक्तिगत स्वामित्वलाई नै निर्मूल पारिदिन्छ ।

०भूदास र सर्वहाराको बीचमा के अन्तर छ ?

-उत्पादनका साधन र सानो टुक्रा जग्गा भूदासको स्वामित्व र उपयोगमा रहन्छ । यसको निम्ति उसले आफ्नो आयस्ताको एक भाग दिन्छ अथवा केही काम पूरा गर्दछ । सर्वहाराले चाहिं अर्काको मातहतमा रहेका उत्पादनका . साधनहरुद्वारा काम गर्दछ र अर्कैको निमित्त काम गरेर यसको सट्टामा आम्दानीको एक हिस्सा पाउँछ । भूदासले दिन्छ, तर सर्वहारालाई चाहिं दिइन्छ । भूदासको जीविका सुनिश्चित छ, तर सर्वहाराचाहिं प्रतिष्पर्धाका अवस्थाहरुमा निर्भर रहन्छ । भूदासले आफूलाई मुक्त गर्नको निम्ति या त शहरमा भागेर जानुपर्दछ र त्यहाँ शिल्पकार बन्नुपर्दछ, या त स्वतन्त्र मोही बनेर आफ्नो भूमिपतिलाई  काम अथवा वस्तुको बदला पैसा बुझाउनुपर्दछ, या त उसले आफ्नो जग्गावाललाई निकालेर स्वयं नै जग्गाधनी बन्नुपर्दछ । छोटकरीमा भन्ने हो भने उसले आफूलाई त्यसबेला मात्र मुक्त तुल्याउन सक्दछ जुनबेला ऊ कुनै न कुनै रुपमा सम्पत्ति हुने वर्गको पंक्तिमा समावेश हुन जान्छ र प्रतिष्पर्धाको क्षेत्रमा प्रवेश गर्दछ । सर्वहाराले चाहिं आफूलाई त्यतिखेर मात्र मुक्त गर्दछ जब उसले प्रतिष्पर्धा, व्यक्तिगत स्वामित्व र सारा वर्गीय अन्तरहरुलाई नै नामेट पारिदिन्छ ।

०शिल्पकार र सर्वहाराबीचमा के अन्तर छ ?

 (एंगेल्सको पाण्डुलिपिमा यस प्रश्नका उत्तर लेख्नको निम्ति अगाडि खालि ठाउँ छोडिएको छ । -सं.)

०कारखानाको मजदुर र सर्वहाराको बीचमा के अन्तर छ ?

-सोहौं-अठारौं शताब्दीको कारखानाको मजदूरसित प्राय: जताततै नै उत्पादनका साधनहरु पनि हुन्थे- आफ्नो लागि कपडा बुन्ने तान, आफ्नो परिवारको लागि धागो कात्ने चर्खा, अनि कामबाट फुर्सद पाइएको समयमा खनजोत गर्नको लागि जमीनको सानो टुक्रा । सर्वहारासित चाहिं यस्तो कुनै कुरा हुँदैन । कारखानाको मजदूर प्रायश: सधै नै गाउँमा बस्दछ र आफ्नो भूमिपति अथवा कामदातासँग कम वा बेसी पैतृक सम्बन्धी रहेको हुन्छ । सर्वहाराचाहिं खासगरेर ठूल्ठूला शहरहरुमा बस्दछ र कामदातासँग पैसाको सम्बन्धले मात्र उसको नाता रहन गएको हुन्छ । बृहत् उद्योगले कारखानाको मजदूरलाई पैतृक सम्बन्धहरुबाट छुटकारा दिन्छ । उसले आफूसित बाँकी रहन गएको अन्तिम जायजेथा पनि गुमाउँछ र त्यसपछि मात्र ऊ यसैको प्रभावले गर्दा सर्वहारा बन्न पुग्दछ ।

०औद्योगिक क्रान्ति र पूँजीजीवीहरु तथा सर्वहाराहरमा समाजको विभाजनद्वारें के कस्ता तात्कालिक परिणामहरु निस्केका थिए ?

-प्रथमतः, यान्त्रिक श्रमले औद्योगिक वस्तुहरुको मूल्य झन् झन् घटाउँदै लगेको हुनाले संसारका सबै मुलुकहरुमा शारीरिक श्रममा आधारित पहिलेको कारखाना पद्धति अथवा उद्योग पूर्णतया नष्ट हुन गयो । सबै अर्धबर्बर मुलुकहरु, जो त्यतिन्जेलसम्म ऐतिहासिक विकासबाट केही न केही अलग्गिएर रहेका थिए, र जहाँको उद्योग पनि त्यतिन्जेलसम्म कारखाना पद्धतिमा आधारित रहेका थिए । यसप्रकारले बलपूर्वक आफ्नो संकीर्ण घेराबाट बाहिर निकालिएका थिए । तिनीहरुले अंग्रेजहरुका ज्यादै नै सस्ता वस्तुहरु किन्न थालेका थिए र आफ्ना कारखाना मजदूरहरुलाई मृत्युको घाटमा पुयाएका थिए । यसप्रकारले, उदाहरणार्थ, भारतजस्तो हजारौं वर्षसम्म प्रगति भनेको के हो थाहा नपाउने मुलुकहरुलाई क्रान्तिले पूरै प्रभावित पार्यो र चीनसमेत अहिले क्रान्तिको स्वागत गर्न लम्किदैछ । कतिसम्म हुन थालिसकेको छ भने आज इंगल्याण्डमा आविष्कार गरिने नयाँ मेसिनले एक वर्षभित्र चीनमा दश लाख मजदूरहरुको रोटी नै खोसिदिन्छ । यसरी बृहत् उद्योगले पृथ्वीका सबै जनताहरुलाई एक सूत्रमा बाँधेको छ, सबै सानातिना स्थानीय बजारहरुलाई विश्व बजारसित जोडेको छ, जताततै सभ्यता एवं प्रगतिको निमित्त आधार तयार पारेको छ र सभ्य मुलुकहरुमा जे जति कुरा हुन्छ ती सबैले अन्य सारा अविकसित मुलुकहरुमा प्रभाव पार्नुपर्दछ भन्ने स्थिति उत्पन्न गरेको छ । तसर्थ यदि अब इंगल्याण्डमा अथवा फ्रान्समा मजदूरह मुक्त तुल्याउँछन् भने अन्य सबै मुलुकहरुमा पनि यसले क्रान्ति उत्पन्न गर्नुपर्दछ जुन क्रान्तिले चाँडो अथवा ढिलो त्यहाँ पनि यसरी नै मजदूरहरुलाई मुक्ति प्रदान गर्नेछ ।

द्वितीयः ती सब ठाउँहरुमा जहाँ कारखानाको स्थान बृहत् उद्योगले लिएको थियो त्यहाँ औद्योगिक क्रान्तिले ज्यादै नै छिटो पूँजीजीवीवर्गको सम्पत्ति र शक्ति बढाइदियो र यसै वर्गलाई देशमा पहिलो वर्ग तुल्याइदियो । यसको परिणाम के भयो भने जहाँ जहाँ यस्तो प्रक्रिया चल्यो ती सबै ठाउँहरुमा राजनैतिक सत्ता । पूँजीजीवीवर्गको हातमा पर्न गयो र उसले घरानियाँहरु एवं शिल्पशालाका नाइकेहरु र यी दुवैको प्रतिनिधित्व गर्ने निरंकुश राजतन्त्र अर्थात् ती वर्गहरुलाई पछाडि धकेलिदियो जसले त्यतिन्जेलसम्म प्रभुत्व जमाइराखेका थिए । पूँजीजीवीवर्गले जेष्ठताधिकार अथवा जग्गाजमीनमा स्वामित्वको अखण्डीयता तथा सबै सामन्ती विशेषाधिकारहरु उन्मलन गरेर घरानियाँ र भारदारहरुको शक्ति नष्ट गरिदियो । सबै कार्यशालाहरु र शिल्पकारहरुका सबै विशेषाधिकारहरु निर्मूल पारेर उसले शिल्पशालाका नाइकेहरुको शक्तिमा ठूलो आघात पुयायो । यी दुवैको ठाउँमा उसले स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धा अर्थात् समाजमा यस्तो अवस्था खडा गरिदियो जसअन्तर्गत प्रत्येकले औद्योगिक क्रियाकलापको जुनसुकै शाखामा भाग लिने अधिकार पाउँछ र यसको निम्ति चाहिने पूँजीको अभावलेबाहेक अरु कुनै कुराले पनि उसलाई यस कार्यमा बाधा पुयाउन सक्दैन । यसप्रकारले स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धा लागू गरिनु भनेको के कुरा प्रत्यक्ष घोषणा गर्नु हो भने अब … उप्रान्त समाजका सदस्यहरु आपसमा केवल त्यत्तिकै मात्र समान नहुनेछन् जति हदसम्म उनीहरुको पूँजीमा समानता हुँदैन अर्थात् पूँजी नै निर्णायक शक्ति हुन… जानेछ र पूँजीपतिहरु तथा पूँजीजीवीहरु यसैले गर्दा नै समाजमा पहिला वर्ग बन्नेछन् । तर स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धा बहत् उद्योगको विकासको प्रारम्भिक अवधिको निम्ति अनिवार्य हुन्छ, किनभने त्यसले समाजको एक मात्र त्यस्तो अवस्थाको प्रतिनिधित्व गर्दछ जसअन्तर्गत बृहत् उद्योगले विकास गर्न सक्दछ । पूँजीजीवीवर्गले यस किसिमबाट घरानियाँहरु र.शिल्पशालाका नाइकेहरुको सामाजिक शक्तिलाई निर्मूल पारेर उनीहरुको राजनैतिक सत्तालाई समेत निर्मल पारिदियो । समाजमा पहिलो वर्ग बनेर उसले आफलाई राजनैतिक क्षेत्रमा पनि पहिलो वर्ग घोषित गयो । उसले यो काम यस्तो प्रतिनिधित्वपूर्ण व्यवस्था लागू गरीकन गयो जुन व्यवस्था कानूनको समक्ष पूँजीजीवी समानतामा र स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाको वैज्ञानिक मान्यतामा आधारित रहेको छ । युरोपेली मुलुकहरुमा यो व्यवस्था संवैधानिक राजतन्त्र अन्तर्गत मताधिकारको उपयोग केवल पूँजीजीवीहरुले मात्र अर्थात् जससित निश्चित पूँजी हुन्छ तिनले मात्र गर्दछन् । यिनै पूँजीवाल मतदाताहरुले प्रतिनिधिहरु छान्दछन्, अनि यिनै पूँजीजीवी प्रतिनिधिहरुले कर बहिस्कारसम्बन्धी अधिकारको प्रयोग गरेर पूँजीजीवी सरकार चुन्दछन् ।

तृतीयः, औद्योगिक क्रान्तिले जताततै सर्वहारावर्गको विकासमा त्यत्तिकै योगदान पुयाएको थियो जति मात्रामा पूँजीजीवीवर्गको विकासमा पुयाएको थियो । पूँजीजीवीवर्ग जति सम्पन्न हुँदै जान्छ त्यसैको अनुपातमा सर्वहाराहरुको संख्या पनि बढ्दै जान्छ । सर्वहाराहरुलाई केवल पूँजीले मात्र काम दिलाउन सक्छ र । पूँजीको बृद्धि पनि केवल त्यसबेला मात्र हुन्छ जब त्यसले श्रमलाई उपयोगमा ल्याउँछ । यसैले गर्दा ठीक पूँजीको बृद्धिकै अनुरुप सर्वहारावर्गको पनि बृद्धि हुन्छ । यसको साथसाथै औद्योगिक क्रान्तिले पूँजीजीवीहरु र सर्वहाराहरुलाई ठूल्ठूला शहरहरुमा एकत्रित गरिदिन्छ जहाँ उद्योगको विकास गर्नु बढी लाभदायी हुन्छ । एकै ठाउँमा धेरै मानिसहरुको यस्तो जमघटले सर्वहाराहरुलाई आफ्नो शक्तिको बोध गराउँछ । अनि औद्योगिक क्रान्तिले विकास गर्दै गएअनुसार शारीरिक श्रमको सट्टामा काम गर्ने नयाँ मेसिनहरुको आविष्कारको साथसाथै बृहत् उद्योगले ज्यालामा झन् झन् बढी दबाब पार्दै लग्दछ र त्यसलाई, हामीले माथि नै भनेझै, न्यूनतम स्तरसम्म घटाइदिन्छ । यसको परिणामस्वरुप सर्वहारावर्गको अवस्था झन् झन् असह्य हुँदै जान्छ । यसप्रकारले एकातर्फ सर्वहारावर्गको असन्तोस बढ्नु र अर्कोतर्फ उसको शक्ति पनि बढ्नुको कारणले गर्दा औद्योगिक क्रान्तिले सामाजिक क्रान्तिको तयारी गर्दछ जन क्रान्ति सर्वहारावर्गले सम्पन्न गर्नेछ ।

०औद्योगिक क्रान्तिका भावी परिणामहरु के कस्ता थिए ?

-वाष्पयन्त्र र अन्य मेसिनहरुको रुपमा बृहत् उद्योगले यस्ता साधनहरुको निर्माण गर्यो जसले छोटो समयभित्र थोरै खर्चमा पनि असीमित स्तरसम्म औद्योगिक उत्पादन बढाउने सम्भावना दियो । उत्पादनको विस्तार यति सहजैसित हन सक्ने हुँदा बृहत् उद्योगको अनिवार्य परिणामस्वरुप रहेको स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाले छिटै नै अति चर्को रुप लियो । तमाम पूँजीपतिहरु उद्योगमा ओइरिए र छिटै नै उत्पादन कति बढ्यो भने त्यसको खपत हुन नसक्ने भयो । यसको परिणामस्वरुप उत्पादित वस्तुहरु विक्री गर्न सकिएन र तथाकथित व्यापारिक संकट उत्पन्न भयो । कलकारखानाहरु बन्द गर्नुपर्ने भयो, कारखाना मालिकहरुको टाट पल्टियो र मजदूरहरुले खान पाएनन् । जताततै घनघोर गरिबी देखापयो । केही समय वितेपछि उब्रेका वस्तुहरु बेचिए र कलकारखानाहरुले फेरि काम गर्न थाले । ज्याला पनि बढ्यो र विस्तार विस्तार कारोबार पनि पहिलेभन्दा राम्रोसित चल्न थाल्यो । त यस्तो स्थिति धेरै समयसम्म रहेन, किनभने चाँडै नै फेरि प्रचुर मात्रामा वस्तुहरुको उत्पादन भयो र नयाँ संकट देखापयो जुन ठीक अघिल्लोपल्ट जस्तै नै दोहोरियो । यसप्रकारले यस शताब्दीको शुरुदेखि उद्योगको अवस्थामा निरन्तर कहिले उन्नति त कहिले संकटको आलोपालो चलि नै रह्यो । प्रायश: नियमित रुपमा प्रत्येक पाँच सात वर्षको समयान्तरपछि यस्तो संकट देखापर्दथ्यो । फेरि प्रत्येकपल्ट त्यसले मजदूरहरुको माझमा ठूलो आपद् विपद् ल्याउँथ्यो, आम क्रान्तिकारी लहर चलाउँथ्यो र सम्पूर्ण विद्यमान व्यवस्थाको निम्ति भयंकर खतरा उत्पन्न गर्दथ्यो ।

० निरन्तर दोहोरिइरहने यस्ता व्यापारिक संकटहरुको नतिजा के हुन्छ ?

-प्रथमतः हुन त आफ्नो विकासको प्रारम्भिक युगमा बृहत् उद्योगले स्वयं नै स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धालाई जन्माएको थियो, तर आज यो स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाबाट निकै माथि उठिसकेको छ । प्रतिष्पर्धा र आम तबरले अलग अलग व्यक्तिहरुद्वारा उद्योगको सञ्चालन बृहत् उद्योगको निम्ति बाधा अड्चन बन्न पुगेका छन् । यी बाधा अड्चनहरुलाई उसले चकनाचुर पार्नुपर्दछ र पार्ने पनि छ । वर्तमान रुपमा सञ्चालन गरिएसम्म प्रत्येक सात वर्षमा आम उथल पुथल नदोहोरिइकन बृहत् उद्योग अस्तित्वमा रहन सक्दैन । अनि यसले हरेकपल्ट सम्पूर्ण सभ्यतालाई नै खतरामा पार्दछ केवल सर्वहाराहरुलाई मात्र गरिबीको गर्त्तमा हुयाइदिने नभई कैयौं पूँजीजीवीहरुलाई समेत कंगाल बनाइदिन्छ । यसै उसले कि त बहत् उद्योगलाई बहिस्कार गर्नुपर्दछ । (जुन विल्कुलै असम्भव छ) कि त के कुरा स्वीकार गर्नुपर्दछ भने त्यसले एकदमै नयाँ सामाजिक संगठनको निर्माण गर्नु नितान्त जरुरी तुल्याइदिन्छ । यस्तो. सामाजिक संगठनअन्तर्गत औद्योगिक उत्पादनको नेतृत्व आपसमा एक अर्कासित प्रतिष्पर्धा गरिरहने अलग अलग कारखाना मालिकहरुले क्रियान्वित गर्दैनन्, बरु ठोस योजनाअनुसार तथा समाजका सबै सदस्यहरुको आवश्यकताअनुरुप सम्पूर्ण समाजले नै गर्दछ ।

द्वितीयः, बृहत् उद्योग तथा उत्पादनको असीमित विस्तार गर्ने त्यसको सामर्थ्यले गर्दा यस्तो सामाजिक व्यवस्थाको निर्माण गर्ने सम्भावना पाइनेछ जहाँ . . जीवनयापनको निमित्त आवश्यक वस्तुहरु कति बढी मात्रामा उत्पादन गरिनेछन् भने समाजको प्रत्येक सदस्यले आफ्ना सबै शक्ति र क्षमतालाई एकदमै स्वतन्त्रतापूर्वक विकसित गर्न र उपयोगमा ल्याउन सक्नेछ । यसरी बृहत् उद्योगको खास त्यो गुण जसले वर्तमान समाजका सारा गरिबी र सारा व्यापारिक संकटहरुलाई जन्माउँछ । सो अझै सामाजिक संगठनअन्तर्गत चाहिं यस्तो गण बन्न पुग्दछ जसले यस गरिबीलाई र आपद् विपद् लिएर आउने यस हेरफेरलाई नामेट पारिदिनेछ । यसप्रकारले एकदमै स्पष्ट हुन गएको छ –

१. वर्तमान समयमा यी सबै आपद् विपद्को कारण केवल यस्तो सामाजिक व्यवस्था मात्र हो जुन समयानुकुल रहन गएको छैन ।

२. यी आपद् विपद्हरुलाई पूर्ण रुपले हटाउनको निम्ति चाहिने साधनहरु मौजूद छन् र यसको निम्ति नयाँ सामाजिक    व्यवस्था सृजना गर्नुपर्दछ ।

०यो नयाँ सामाजिक व्यवस्था कस्तो हुनुपर्दछ ?

-सर्वप्रथम उद्योग व्यावसाय र उत्पादनका सबै शाखाहरुको सञ्चालन एक अर्कासित प्रतिष्पर्धा गरिरहने विभिन्न व्यक्तिहरुको हातबाट खोसेर लिइनेछ । यसको सट्टा उत्पानका सबै शाखाहरु सम्पूर्ण समाजकै नियन्त्रणमा रहनेछन् अर्थात् समाजका हितहरुलाई ध्यानमा राखेर सामाजिक योजना अनुरुप तिनको सञ्चालन गरिनेछ जसमा समाजका सबै सदस्यहरुले भाग लिनेछन् । यसरी यो नयाँ सामाजिक व्यवस्थाले प्रतिष्पर्धालाई निर्मूल पारिदिनेछ र त्यसको ठाउँमा एउटा संस्था नै खडा गरिदिनेछ । विभिन्न व्यक्तिहरुद्वारा उद्योग व्यावसायको सञ्चालन गरिनुको अनिवार्य परिणाम नै व्यक्तिगत स्वामित्व हो, अनि प्रतिष्पर्धा चाहिं उद्योग व्यावसाय चलाउने यस्तो पद्धति हो जहाँ त्यसको विभिन्न व्यक्तिगत सम्पत्तिवालाहरुले गर्दछन् । यसै उसले व्यक्तिगत स्वामित्व उद्योग व्यावसायको व्यक्तिगत सञ्चालनबाट र प्रतिष्पर्धाबाट अभिन्न हुन्छ । यसैकारणले गर्दा व्यक्तिगत स्वामित्व पनि निर्मुल पारिनु जरुरी छ । त्यसको ठाउँ उत्पादनका सबै साधनहरुको साझा उपयोग र सबैको सरसल्लाहअनुसार वस्तुहरुको वितरण अर्थात् सम्पत्तिको साझा स्वामित्वले लिनेछ । व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन नै सम्पूर्ण सामाजिक व्यवस्थाको त्यस परिवर्तनको सबभन्दा छोटो र अति नै सामान्यीकृत अभिव्यक्ति हो जुन औद्योगिक विकासको परिणामस्वरुप अनिवार्य नै हुन गएको थियो । तसर्थ कम्युनिष्टहरुले व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलनलाई नै आफ्नो मुख्य मागको रुपमा प्रस्तुत गर्नु बिल्कूलै सही छ ।

० त्यसो हो भने के व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन पहिले असम्भव थियो त ?

 -हो, असम्भव थियो । सामाजिक व्यवस्थामा जुनसुकै परिवर्तन र स्वामित्वको सम्बन्धमा जुनसुकै हेरफेर पनि यस्ता नयाँ उत्पादक शक्तिहरुको निर्माणबाट उत्पन्न हुने अनिवार्य परिणाम थियो जुन स्वामित्वका पुराना सम्बन्धहरुको अनुरुप छोडिसकेका थिए । यसैप्रकारले नै स्वयं व्यक्तिगत स्वामित्वको पनि . प्रादुर्भाव भएको थियो । कुरा के हो भने व्यक्तिगत स्वामित्व सदासर्वदा अस्तित्वमा

रहिआएको थिएन । मध्ययुगको अन्त्यतिर कारखानाको रुपमा उत्पादनको यस्तो | नयाँ पद्धति देखापयो जुन तत्कालीन सामन्ती तथा शिल्पशालाको स्वामित्वको अन्तर्गत समाविष्ट हुन सकेन । त्यसैबेला नै स्वामित्वका पुराना सम्बन्धहरुलाई पार गरिसकेको यस कारखानाले आफ्नो निम्ति स्वामित्वको नयाँ रुप सिर्जना गर्यो । त्यो थियो- व्यक्तिगत स्वामित्व । कारखानाको निमित्त र बृहत् उद्योगको विकासमा प्रारम्भिक चरणको निमित्त व्यक्तिगत स्वामित्वबाहेक अरु कुनै पनि किसिमको स्वामित्व सम्भव हुँदैनथ्यो, न त व्यक्तिगत स्वामित्वमा आधारित व्यवस्थाबाहेक अर्को कुनै सामाजिक व्यवस्था नै सम्भव थियो । सबैको निमित्त पुग्ने मात्र होइन कि सामाजिक पूँजीमा अभिवृद्धि र उत्पादक शक्तिहरुको भावी विकासको निमित्त समेत चाहिने किसिमबाट जगेरा बाँकी रहने गरी प्रचुर मात्रामा वस्तुहरुको उत्पादन गर्न नसकियुन्जेलसम्म सदैव नै समाजका उत्पादक शक्तिहरुमा नियन्त्रण राख्ने सत्तारुढं वर्ग अर्को चाहिं पददलित तथा उत्पीडित वर्ग पनि कायमै रहनुपर्दछ । यी वर्गहरु कस्ता हुनेछन् भन्ने कुरा चाहिं उत्पादनको विकास स्तरमा निर्भर रहन्छ । कृषिमा आधारित रहेको मध्ययुगमा हाम्रो सक्षम भूमिपति र भूदास हुन्छन्, उत्तरवर्ती मध्ययुगका शहरहरुमा कार्यशालाको शिल्पकार, सिकारु शिल्पी तथा ज्यामी हुन्छन्, सत्रौं शताब्दीमा कारखानामा मालिक र कारखानाका मजदूर हुन्छन्, उन्नाइसौं शताब्दीमा ठूल्ठूला उद्योगपति र सर्वहारा हुन्छन् । के कुरा प्रष्ट छ भने अहिलेसम्म उत्पादक शक्तिहरुको विकास यति हदसम्म भइसकेको छैन जसले गर्दा सबैको निम्ति पर्याप्त पुग्ने परिणाममा वस्तुहरुको उत्पादन गर्न सकियोस् र व्यक्तिगत … स्वामित्व नै यी उत्पादक शक्तिहरुको विकासमा बाधा अड्चन र बन्धन बन्न जाओस् परन्तु अहिले बृहत् उद्योगको विकासले. गर्दा प्रथमत: पहिले सुनिदै . नसुनिएको स्तरमा पूँजी र उत्पादक शक्तिहरुको निर्माण भएको छ र छोटो अवधिभित्र नै यी उत्पादक शक्तिहरुको असीमित बुद्धिको निमित्त चाहिने साधनहरु मौजूद छन्, दोस्रो, यी उत्पादक शक्तिहरु केही मात्र पूँजीजीवीहरुको हातमा केन्द्रित छन्, जब कि व्यापक जनसमुदायहरु बढीभन्दा बढी संख्यामा सर्वहारामा परिणत हुँदैछन् । फेरि उनीहरुको अवस्था पनि त्यत्तिकै बढीमात्रामा दयनीय र असहनीय हुँदै गइरहेको छ जति बढी मात्रामा पूँजीजीवीहरुको धनसम्पत्ति बढ्दै गएको छ । तेस्रो, यी सबल र सजिलैसित बढेर जाने स्वभाव भएका उत्पादक शक्तिहरुले कति हदसम्म व्यक्तिगत स्वामित्व र पूँजीजीवीलाई उछिनिसकेका छन् भने तिनले सामाजिक व्यवस्थामा निरन्तर नै ठूल्ठूला उथलपुथलहरु ल्याइदिन्छन् । यसै उसले अहिले त व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन गर्नु सम्भव मात्र नभई एकदमै अनिवार्यसमेत हुन गएको छ ।

०के शान्तिपूर्ण तरिकाले व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन गर्न सकिन्छ ?

-यस्तो सम्भव होओस् भन्ने इच्छा गर्न सकिन्छ । अनि नि:सन्देह नै कम्युनिष्टहरु यस कुराको विरोध गर्नेहरुमध्ये अन्तिम व्यक्ति हुनेछन् । जुनसुकै षड्यन्त्र अनि अनुपयोगी मात्र हुने. नभइ अहितकर समेत हुन्छ भन्ने कुरा कम्युनिष्टहरुलाई राम्रोसँग थाहा छ । इच्छा र चाहनाअनुसार क्रान्ति गर्न सकिदैन भन्ने कुरा उनीहरुलाई राम्रो थाहा छ भने झण्डै सबैजसो सभ्य मुलुकहरुमा सर्वहारावर्गको विकासलाई बलजफ्ती दबाइन्छ र यसैद्वारा कम्युनिष्टहरुका दुस्मनहरु जोडतोडले क्रान्तिको पक्षमा काम गरिरहेका हुन्छन् । यदि यी सबै कुराले अन्ततोगत्वा उत्पीडित सर्वहारावर्गलाई क्रान्तिमा धकेलिदियो भने हामी त्यसबेला पनि . सर्वहारावर्गको कार्यलाई अहिले शब्दद्वारा जसरी रक्षा गरिरहेका छौं त्यसभन्दा पनि बढ्ता राम्रोसँग कामद्वारा नै रक्षा गर्नेछौं ।

० के व्यक्तिगत स्वामित्वलाई तरुन्तै निर्मल पार्न सकिन्छ र ?

 -सकिदैन । ठीक त्यसै प्रकारले यो असम्भव छ जसरी सामाजिक अर्थतन्त्रको । निर्माणका लागि अत्यावश्यक स्तरसम्म विद्यमान उत्पादक शक्तिहरुलाई तुरुन्तै बढाउन सकिदैन । यसै उसले सबै लक्षणहरुअनुसार नजिकिदै आइरहेको सर्वहारावर्गको क्रान्तिले वर्तमान समाजलाई केवल विस्तारै विस्तारै मात्र परिवर्तन गर्न सक्दछ र केवल त्यसबेला मात्रै व्यक्तिगत स्वामित्व निर्मूल पारिनेछ । जब . यसको निम्ति चाहिने तमाम उत्पादनका साधनहरुको निर्माण गरिनेछ ।

० यस क्रान्तिको गतिविधि कस्तो हुनेछ ?

-मुख्यतया त्यसले जनतान्त्रिक व्यवस्था कायम गर्नेछ र यसप्रकार प्रत्यक्षत: अथवा अप्रत्यक्षत: सर्वहारावर्गको राजनैतिक आधिपत्य कायम हुन जानेछ । प्रत्यक्षत: इंगल्याण्डमा जहाँ अहिले पनि बहुसंख्यक जनता सर्वहाराहरु नै छन्, अनि अप्रत्यक्षत: फ्रान्समा र जर्मनीमा जहाँ बहुसंख्यक जनता सर्वहाराहरु मात्र नभई सानातिना किसानहरु र शहरीया निम्न पूँजीजीवीहरु पनि छन् जो अझै पनि खालि सर्वहारावर्गमा संक्रमणको स्तरमा रहेका छन् । आफ्ना सबै राजनैतिक हितसाधनको निम्ति उनीहरु बढी भन्दा बढी मात्रामा सर्वहारावर्गमाथि आश्रित रहन्छन् र यसैकारणले गर्दा छिट्टै नै सर्वहारावर्गका मागहरुको पक्ष समर्थन गर्न पनि बाध्य हुनेछन् । हुन सक्छ, यसको लागि अझ नयाँ संघर्ष गर्न परोस् । परन्तु त्यो संघर्ष निश्चय नै सर्वहारावर्गको विजयद्वारा टुंगिनेछ ।

व्यक्तिगत स्वामित्वमा प्रत्यक्ष आघात पुयाउने र सर्वहारावर्गको अस्तित्व कायम राख्ने व्यापक कदमहरु चाल्नको निम्ति चाहिने साधनको रुपमा यदि तुरुन्तै उपयोग नगर्ने हो भने सर्वहारावर्गको लागि प्रजातन्त्रको उपयोगिता एकदमै रहने थिएन । हाल विद्यमान अवस्थाहरुबाट अनिवार्यत: उत्पन्न हुने यी मुख्य मुख्य कदमहरुको सार निम्नप्रकार छः

१. व्यक्तिगत स्वामित्वको सीमितीकरण: प्रगतिशील कर, उत्तराधिकारमा उच्चस्तरीय कर, शाखासन्तान (भाइहरु, भतिजाहरु इत्यादि) मा उत्तराधिकारको उन्मूलन अनिवार्य कर्जा इत्यादि ।

२. केही हदसम्म राजकीय उद्योगको तर्फबाट प्रतिष्पर्धाको माध्यमद्वारा र केही हदसम्म सोझै ऋणपत्रहरुले किन्ने        माध्यमद्वारा जग्गाधनीहरु, कारखानाका मालिकहरु,  रेलमार्गका मालिकहरु र जहाजमालिकहरुको सम्पत्तिको क्रमश: अपहरण ।

३. सबै प्रवासीहरुको र बहुसंख्यक जनताको विरुद्ध विद्रोह गर्ने विद्रोहीहरुको सम्पत्तिको अपहरण ।

४. राष्ट्रिय फार्महरु, कारखानाहरु र शिल्पशालाहरुमा श्रमको संगठन अथवा सर्वहाराहरुलाई काम दिलाउने व्यवस्था ।   यसको परिणामस्वरुप मजदूरहरुका बीच आपसमा प्रतिष्पर्धाको अन्त्य       हुन जानेछ र कारखानाका मालिकहरु, जो अझै अस्तित्वमा रहनेछन्, राज्यले जस्तै उच्चस्तरीय ज्याला दिन बाध्य      हुनेछन् ।

५. व्यक्तिगत सम्पत्तिको पूर्ण उन्मूलन नहुन्जेलसम्म समाजका सबै सदस्यहरुको लागि श्रमको समान दायित्व । औद्योगिक सैन्यको निर्माण, विशेषत: कृषिव्यवस्थाको निमित्त ।

६. राजकीय पूँजीसहित राष्ट्रब्यांकको माध्यमद्वारा राज्यको हातमा मुद्रा व्यापार र ऋणप्रणालीको केन्द्रीकरण । हरप्रकारका निजी ब्यांक र सराफी पसलहरुको खारेजी ।

७. राष्ट्रिय कारखानाहरु, शिल्पशालाहरु, रेलमार्गहरु, जहाजहरुको संख्यामा बृद्धि, बाँझा रहेका सबै जग्गाजमीनहरुको आवादी र राष्ट्रमा विद्यमान – मजदूरहरुको संख्यामा बृद्धि तथा पूँजीमा अभिवृद्धिको अनुरुप आवाद भइसकेका   जग्गाजमीनको खनजोतमा सुधार ।

८. आमाबाट हेरचाहको आवश्यकता नरहने समयदेखि नै राजकीय संस्थाहरुमा र राज्यकै खर्चमा सबै केटाकेटीहरुको    शिक्षादीक्षा । कारखानाको श्रमसित शिक्षादीक्षाको सहमेल ।

९. उद्योग तथा कृषिव्यवस्थामा काम गर्ने नागरिकहरुको कम्युनको निम्ति साझा घरको रुपमा राष्ट्रिय स्वामित्वअन्तर्गत   ठूल्ठूला दरबारहरुको निर्माण र शहरिया एवं ग्रामीण जीवनपद्धतिका एकलकाटपन र त्रुटिहरुबाट मुक्त .. रहीकन   दुवैका उत्कृष्टताहरुमा सामन्जस्यता ल्याउनु ।

१०.शहरमा बस्नको निम्ति राम्रो ढंगबाट नबनाइएका र अस्वस्थकर सबै  घरहरु र आवास क्षेत्रहरुको उन्मूलन ।

११. ब्याहिते अथवा ल्याइते दुवै पट्टिका छोराछोरीहरुको निम्ति अंशसम्बन्धी  समान उत्तराधिकार ।

१२. राष्टको हातमा समस्त यातायात कार्यको केन्द्रीकरण ।

 अवश्य पनि यी सबै कार्यहरु, एकैपल्ट सम्पन्न गर्न सकिदैनन् । परन्तु एउटा कदमद्वारा अर्कोलाई मद्दत पुग्न जानेछ । व्यक्ति स्वामित्वमा . पहिलो ठोस आघात पुयाउनेवित्तिकै सर्वहारावर्गले अझ अगाडि बढ्न र सम्पूर्ण पूँजी, सम्पूर्ण कृषिव्यवस्था, सम्पूर्ण उद्योग, सम्पूर्ण यातायात र सम्पूर्ण . व्यापार अझ बढी मात्रामा राज्यको हातमा संकेन्द्रित गर्न बाध्य हुनुपर्नेछ ।उपरोक्त सबै कदमहरुले यसैतर्फ डोयाउँछन् । सर्वहारावर्गको श्रमद्वारा देशका उत्पादक शक्तिहरुको अभिवृद्धि जुन हदसम्म हुँदै जानेछ ठीक त्यसकै अनुरुप यी कदमहरुको कार्यान्वयन र तिनको परिणामस्वरुप उत्पन्न हुने केन्द्रीकरण पनि बढ्दै जानेछ । अन्त्यमा जुनबेला सम्पूर्ण पूँजी, सम्पर्ण उत्पादन र सम्पूर्ण व्यापार राष्ट्रको हातमा संकेन्द्रित हुनेछ, त्यसैबखत व्यक्तिगत स्वामित्व स्वत: नै नामेट भएर जानेछ, पैसाको कुनै आवश्यकता रहनेछैन, अनि उत्पादन पनि त्यस स्तरसम्म बढ्नेछ र मानिसहरु पनि त्यस हदसम्म बदलिनेछन् जहाँ पुरानो समाजका अन्तिम रुपहरु समेत नामेट भएर जानेछन् ।

० के यो क्रान्ति कुनै एउटा देशमा सम्पन्न हुन सक्दछ ?

 -सक्दैन । बृहत् उद्योगले विश्वबजारको सृजना गरेको छ । यसैद्वारा उसले भूमण्डलका सबै जातहरु खास गरि सभ्य जनताहरुलाई आपसमा कसरी एकबद्ध गरेको छ भने उनीहरु एक अर्काको स्थितिमाथि निर्भर रहन्छन् । फेरि बृहत् उद्योगले सबै सभ्य मुलुकहरुमा सामाजिक विकासलाई कुन किसमबाट सरोबर तुल्याएको छ भने जताततै पूँजीजीवी वर्ग र सर्वहारावर्ग नै समाजका निर्णायक वर्ग बनेका छन् र उनीहरुकाबीचको संघर्ष नै हाम्रो जमानाको मुख्य संघर्ष रहेको छ । यसै उसले साम्यवादी क्रान्ति राष्ट्रव्यापी मात्र हुनेछैन अपितु .. – एकैचोटि नै सभ्य मुलुकहरुमा अर्थात् इंगल्याण्ड अमेरिका, फ्रान्स र जर्मनीमा सम्पन्न हुने छ (४२) । यी मुलुकहरुमध्ये प्रत्येकमा छिटो अथवा ढिलो त्यसको विकास अवस्यम्भावी छ । यी मुलुकहरुमध्ये कुन चाहिंमा उद्योगले बढी विकास गरेको छ, धनसम्पत्ति बढी मात्रामा सञ्चित छ र उत्पादक शक्तिहरुको मात्रा बढी त्यसमा यो निर्भर रहनेछ । यसै कारणले गर्दा जर्मनीमा विस्तारै र ज्यादै कठिनतापूर्वक, तर इंगल्याण्डमा चाहिं छिटो र सजिलैसँग त्यो सम्पन्न हुनेछ । त्यसले संसारका अन्य मुलुकहरुमा समेत निकै ठूलो प्रभाव पार्नेछ, साथै तिनीहरुको पहिलेको विकासगतिलाई एकदमै बदलिदिनेछ र निकै द्रुत तुल्याउनेछ । त्यो विश्वव्यापी क्रान्ति हो र त्यसैकारणले त्यसको क्षेत्र पनि विश्वव्यापी नै हुनेछ ।

० व्यक्तिगत स्वामित्वको पूर्ण उन्मूलनका परिणामहरु के कस्ता हुनेछन् ?

-समाजले व्यक्तिगत पूँजीपतिहरुको हातबाट सारा उत्पादक शक्तिहरु र संचारका साधनहरुको उपयोग, अनि व्यापार र वस्तुहरुको वितरणसमेत खोसेर लिनेछ । पूर्णतया समाजका विद्यमान स्रोतहरु र आवश्यकताहरुको आधारमा तयार पारिने योजनाअनुसार यी सबैको परिचालन गरिनेछ । यसले गर्दा सर्वप्रथम बृहत् उद्योगलाई सञ्चालन गर्ने वर्तमान प्रणालीसित सम्बन्धित सबै अहितकर परिणामहरु निमिट्यान्न हुन जानेछन् । आर्थिक संकटहरु बिलाउनेछन् । विस्तारित उत्पादन, जसले वर्तमान सामाजिक व्यवस्थाअन्तर्गत अति उत्पादनलाई उत्पन्न गर्दछ र जो गरिबीको यस्तो शक्तिशाली कारण पनि बनेको छ, त्यसबेला ज्यादै नै अपर्याप्त हुन जानेछ र अझ बढी व्यापक स्तर लिन बाध्य हुनेछ । फलत: समाजको निकटतम आवश्यकताभन्दा बढ्ता हुने उत्पादनको प्रचूरताले गरिबीलाई जन्माउनुको बदला समाजका सबै सदस्यहरुको आवश्यकतालाई पूर्ति गर्नेछ र नयाँ आवश्यकताहरुको सजना गर्नुको साथसाथै तिनको पर्तिको निम्ति चाहिने साधनहरुको सृजना गर्नेछ । त्यो भावी प्रगतिको निम्ति आवश्यक शर्त र उत्प्रेरक बन्नेछ र पहिलेझै सम्पूर्ण सामाजिक व्यवस्थामा समय समयमा उथलपुथल नल्याईकनै यस प्रगतिलाई सुसम्पन्न गरिनेछ । व्यक्तिगत स्वामित्वको बन्धनबाट निर्मुक्त पारिएको बृहत् उद्योगले कस्तो स्तरसम्म विकास गर्नेछ भने त्यसको तुलनामा अहिलेको त्यसको स्थिति पनि त्यस्तै नगण्य प्रतीत हुनेछ जस्तो हाम्रो जमानाको बृहत् उद्योगसँग कारखानाको तुलना गर्दा हामीलाई लाग्दछ । उद्योगको यस्तो विकासले समाजलाई प्रचूर मात्रामा वस्तुहरु प्रदान गर्नेछ । यसद्वारा समाजका सबै सदस्यहरुको आवश्यकता पूर्ति गरिनेछ । यसैगरी कृषिले पनि, जसको निमित्त व्यक्तिगत स्वामित्वद्वारा उत्पीडनको परिणामस्वरुप र जग्गाजमीनको विखण्डनको परिणामस्वरुप अहिले विद्यमान रहेका परिस्कृत साधनहरु र विज्ञानका उपलब्धिहरुको उपयोग ज्यादै कठिन हुन गएको छ, विकासको एकदमै नयाँ स्तरमा प्रवेश गर्नेछ । यसको फलस्वरुप समाजको निम्ति चाहिने वस्तुहरुको प्रचुर मात्रा कृषिबाट प्राप्त हुनेछ । यसरी समाजले आफ्ना सबै सदस्यहरुको आवश्यकताको पूर्तिको निम्ति चाहिने किसिमबाट वितरणको व्यवस्था मिलाउन पर्याप्त मात्रामा वस्तुहरु उत्पादन गर्नेछ । यसले गर्दा अर्काको विरुद्ध शत्रता राख्ने विभिन्न वर्गहरुमा समाजको विभाजन अनावश्यक हुन जानेछ । अझ यो अनावश्यक मात्र हुने नभई नयाँ सामाजिक व्यवस्थासित अमिल्दो समेत हुनेछ । श्रम विभाजनले गर्दा वर्गहरु अस्तित्वमा रहन गएका थिए । परन्तु वर्तमान रुपमा विद्यमान श्रमविभाजन विल्कूलै बिलाएर जानेछ, किनभने उपरोक्त स्तरसम्म औद्योगिक तथा कृषि उत्पादनको विकासार्थ केवल यान्त्रिक एवं रासायनिक सहायक साधनहरु मात्र पर्याप्त हुँदैनन् । यसैअनुरुप यी। साधनहरुलाई गति प्रदान मानिसहरुको श्रमता पनि विकसित तुल्याउनु जरुरी हुन्छ । जसरी गत: शताब्दीमा वितानहरु तथा कारखानाका मजदूरहरुले आफू बृहत् उद्योगमा सरिक भएपछि आफ्नो सम्पूर्ण जीवनपद्धति नै बदलेका थिए, ठीक त्यसैगरी सम्पूर्ण समाजका शक्तिहन्दारा उत्पादनको साझा परिचालन र यसबाट उत्पन्न हुने यस उत्पादनको नयाँ विकासलाई एकदमै नयाँ किसिमका मानिसहरुको खाँचो पर्नेछ र तिनीहरुलाई जन्माइने पनि छ । अहिलेका मानिसहरु अर्थात् यस्ता मानिसहरुबाट उत्पादनको सामाजिक परिचालन गर्न सकिदैन जसमध्ये प्रत्येक नै उत्पादनको कुनै न कुनै एक शाखामा संलग्न रहन्छ, त्यसमा नै टाँस्सिएको हुन्छ, त्यसद्वारा शोषित हुन्छ, आफ्ना क्षमताहरुका अन्य सबै पक्षहरुलाई गुमाइकन केवल एउटा पक्षको मात्र विकास गर्दछ र सम्पूर्ण उत्पादनको केवल एक शाखा अथवा कुनै निश्चित शाखाको पनि एक भागको मात्र जानकारी राख्दछ । वर्तमान उद्योगमा नै यस्ता मानिसहरुको उपयोगको सम्भावना झन् झन् कम हुँदै गएको छ । समाजद्वारा साझा रुपमा र सुनियोजित ढंगबाट सञ्चालित गरिने उद्योगमा त यस्ता मानिसहरुको आवश्यकता अझ बढ्न जानेछ जसका क्षमताहरुले बहुमुखी रुपमा विकास गरेका हुन्छन् र जो उत्पादनको सम्पूर्ण प्रणालीको भेउ पाउन सक्षम हुनेछन् । फलत: त्यस किसिमले श्रम विभाजन जसले कुनै एक व्यक्तिलाई किसान त दोस्रोलाई जुत्ता सिउने सार्की, तेस्रोलाई कारखानाकों मजदूर त चौथोलाई कालाबजारिया बनाइरहेको छ सो एकदमै विलाएर जानेछ । त्यसलाई अहिले पनि यन्त्रले छयान्नब्यान्न पारिरहेको छ । शिक्षादीक्षाले तन्नेरी मानिसहरुलाई व्यावहारिक रुपमा सम्पूर्ण उत्पादन प्रणालीलाई छिटो बुझ्ने सम्भावना दिन्छ । त्यसले उनीहरुलाई समाजको आवश्यकताअनुरुप अथवा उनीहरुको आफ्नै अभिरुचिअनुरुप उत्पादनको एउटा शाखाबाट अर्को शाखामा क्रमश: सर्दै जाने सम्भावना दिन्छ । फलत: शिक्षादीक्षाले उनीहरुलाई त्यस एकलकाँटेपनबाट मुक्त तुल्याउँछ जुन वर्तमा श्रमविभाजनले … प्रत्येक मानिसमाथि थोपरिदिएको हुन्छ । यसप्रकार साम्यवादी सिद्धान्तअनुसार संगठित भएको समाजले आफ्ना सदस्यहरुलाई बहुमुखी रुपमा विकसित आफ्ना क्षमताहरुको चौतर्फी उपयोगको सम्भावना प्रदान गर्नेछ । परन्तु यसको साथसाथै विभिन्न वर्गहरु पनि अनिवार्यत: बिलाएर जानेछन् । यसको अर्थ के हुन्छ भने एकातर्फ साम्यवादी सिद्धान्तअनुसार संगठित भएको समाजमा वर्गहरुको अस्तित्व रहन सक्दैन भने अर्कोतर्फ स्वयं यस समाजको निर्माणले नै वर्गीय विभेदको उन्मूलनको लागि चाहिने साधनहरु दिन्छ ।

यसबाट के निस्कन्छ भने शहर तथा गाउँका बीचको प्रतिपक्षता पनि बिलाएर जानेछ । कृषि र उद्योगमा दुई विभिन्न वर्गहरुले काम गर्नुको सट्टा उही मानिसहरुले काम गर्नेछन् । खुद भौतिक कारणहरुले गर्दा नै यो साम्यवादी व्यवस्थाको अनिवार्य शर्त हो । ठूल्ठूला शहरहरुमा औद्यौगिक जनसंख्याको एकत्रीकरणको साथसाथै गाउँहरुमा कृषिमा संलग्न जनसंख्याको तितरवितरता समेत कृषि तथा उद्योगको विकासस्तर अझै आवश्यक रुपमा उच्च नहुनुको द्योतक हो । यसले जुनसुकै भावी विकासको निम्ति बाधा पुयाउँछ । अहिले पनि यसको अनुभव अति राम्रोसँग भइ नै रहेको छ । उत्पादक शक्तिहरुको समुचित तथा योजावद्ध दोहनको उद्देश्यले समाजका सबै सदस्यहरुको सार्वजनिक संगठन, सबैको आवश्यकताहरुको पूर्ति हुने किसिमबाट उत्पादनको विकास, एकथरीका मानिसहरुको आवश्यकताको पर्तिले अरुको हितमा बाधा पुग्न जाने जुन स्थिति छ त्यसको उन्मूलन, पहिलेको श्रमविभाजनलाई नामेट पार्ने माध्यमद्वारा उत्पादनात्मक शिक्षादीक्षा, क्रियाकलापका प्रकारहरुमा हेरफेर, सबैको श्रमबाट उत्पादन गरिने सम्पत्तिको उपभोगमा सबैको सहभागिताको माध्यमद्वारा र अन्त्यमा गाउँहरुसित शहरहरुलाई एकाकार तुल्याउने माध्यमद्वारा समाजका सबै सदस्यहरुको प्रतिभाको चौतर्फी विकास- यी सबै व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलनका महत्त्वपूर्ण परिणाम हुन् ।

० साम्यवादी सामाजिक व्यवस्थाले परिवारमाथि कस्तो असर पार्दछ ?

-स्त्री-पुरुषबीचको सम्बन्ध उनीहरुको निजी मामिला बन्न जानेछ । सम्बन्धित व्यक्तिहरुलाई मात्र त्यसको चासो रहनेछ । समाजले त्यसमा कुनै हस्तक्षेप गर्नेछैन । व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन र केटाकेटीहरुको सामाजिक शिक्षादीक्षाले गर्दा यो सम्भव हुन गएको छ । यसको परिणामस्वरुप व्यक्तिगत स्वामित्वसित . सम्बन्धित आधुनिक विवाहका दुवै आधारहरु अर्थात् पतिमाथि पत्नीको निर्भरता . र आमाबाबुमाथि केटाकेटीहरुको निर्भरता बिलाएर जानेछन् । यसैको आधारमा नै उच्चतम नैतिकताको डिङ हाँक्ने कूपमण्डुकहरु साम्यवादी साझा पत्नीत्वको सम्बन्धमा डाँको छोड्छन् । साझा पत्नीत्व त यस्तो स्थिति हो जुन पूर्णतया , पूँजीवादी समाजमा मात्र पाइन्छ र अहिले त्यो बेश्यावृत्तिको रुपमा पूरापूर अस्तित्वमा रहेको छ । किन्तु बेश्यावृत्ति व्यक्तिगत स्वामित्वमा आधारित हुन्छ र व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मलनको साथै त्यो पनि बिलाएर जानेछ । यसप्रकारले साम्यवादी व्यवस्थाले साझा पत्नीत्वलाई अस्त्विमा ल्याउँदैन, बरु, यसको उल्टो त्यसलाई नष्ट गरिदिन्छ ।

० विद्यमान जनजातिहरुप्रति साम्यवादी व्यवस्थाले कस्तो व्याबहार गर्नेछ ?

-त्यही (४३)

० विद्यमान धर्महरुप्रति त्यसको व्यावहार कस्तो हुनेछ ?

 -त्यही ।

० कम्युनिष्टहरु र सोसियालिष्टहरुको बीचमा के अन्तर छ ?

-तथाकथित सोसियालिष्टहरु तीन थरीमा विभाजित छन् । पहिला थरीका । सोसियालिष्टहरु सामन्तवादी तथा रुढिगत समाजका समर्थकहरुमध्येबाट निस्कन्छन् । त्यस समाजलाई बृहत् उद्योग, विश्वबजार र त्यसद्वारा निर्मित पूँजीजीवी समाजले नष्ट गरिदिएको थियो र दिनानुदिन नष्ट गरिदै पनि छ । यसथरीका सोसियालिष्टहरु वर्तमान समाजका आपदहरुको आधारमा कस्तो निष्कर्ष निकाल्दछन् भने सामन्तवादी तथा रुढिगत समाजको पुनस्थापना गरिनु जरुरी छ, किनकि त्यो समाज यी सबै आपदहरुबाट मुक्त रहेको थियो । उनीहरुले दिने तमाम सुझावहरु प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्ष रुपमा यसै उद्देश्यपूर्तिको दिशामा निर्दिष्ट हुन्छन् । कम्युनिष्टहरु सदैव नै यसप्रकारका प्रतिक्रियावादी सोसियालिष्टहरुको विरुद्ध निर्णायक संघर्ष गर्दैरहनेछन्, यद्यपी उनीहरुको तर्फबाट  सर्वहारावर्गको गरिबीप्रति फोस्रो सहानुभूति रहन्छ र यस सन्दर्भमा आँसुको बलिन्द्रधरा चुहाइन्छ । कारण सोसियालिष्टहरु –

१. कुनै एकदमै असम्भव कुराको चाहना राख्छन्,

२. घरानियाँहरु, निपूर्ण शिल्पकारहरु र कारखानाका मालिकहरुको, अनि आफ्ना

लावालस्करहरुसहित निरंकुश अथवा सामन्ती राजाहरु, पदाधिकारीहरु, सिपाहीहरु र पादरीहरुको आधिपत्य पुन:स्थापित गर्ने प्रयास गर्दछन्, उनीहरु यस्तो समाजको पुनर्स्थापना गर्न चाहन्छन् जुन हुन त आधुनिक समाजका अवगुणहरुबाट मुक्त रहनेछ, परन्तु जसले आफ्नो साथमा कम्तिमा पनि त्यत्तिकै अरु आपदहरु ल्याउनेछ, साथै त्यसले पददलित मजदुरहरको मुक्तिको निम्ति साम्यवादी व्यवस्थाको माध्यमद्वारा कुनै सम्भावनाको पनि ढोका खोलिदिनेछैन,

३. सधै त्यसबेला उनीहरुले आफनो वास्तविक मनसाय चाल पाउँछन जन बखत सर्वहारावर्ग क्रान्तिकारी र साम्यवादी हुन पुग्दछ । यस्तो अवस्थामा उनीहरु तुरुन्त नै सर्वहाराहरुको विरुद्ध पूँजीजीवीहरुसँग एकगठ भइहाल्दछन् ।

-दोस्रो थरीका सोसियालिष्टहरु वर्तमान समाजका समर्थकहरुमध्येबाट निस्कन्छन् । यस समाजले अनिवार्य रुपमा उत्पन्न गर्ने आपदहरुले गर्दा उनीहरु त्यसको अस्तित्वको निम्ति चिन्ता लिने गर्दछन् । तसर्थ उनीहरु वर्तमान समाजको रक्षार्थ प्रयत्नशील हुन्छन्, परन्तु त्यससित सम्बन्धित आपद्हरुलाई चाहिं हटाउन चाहन्छन् । यसको निम्ति उनीहरुमध्ये कोही खालि सत्कार्यको सुझाव दिन्छन् त कोहीचाहिं सुधारसम्बन्धी यस्ता भव्य योजनाहरु प्रस्तुत गर्दछन् जसमा समाजको पुनर्गठनको बहानाले विद्यमान समाजकै रक्षा गरिन्छ । यस्ता पूँजीजीवी सोसियालिष्टहरुको विरुद्ध पनि कम्युनिष्टहरुले अथक संघर्ष गर्नुपर्नेछ किनकि उनीहरुको कार्य कम्युनिष्टहरुका दुस्मनहरुको हितानुकुल हुन्छ र उनीहरुले यस्तो सामाजिक व्यवस्थाको रक्षा गर्दछन् जसलाई कम्युनिष्टहरु चकनाचुर पार्न चाहन्छन् ।

अन्त्यमा, तेस्रो थरीको सोसियालिष्टहरु चाहिं प्रजातन्त्रवादी सोसियालिष्ट हुन् । कम्युनिष्टहरुसँग एउटै बाटोमा लम्कदै उनीहरु प्रश्न….मा (पाण्डुलिपिमा खालि ठाउँ छ । प्रश्न १८ को यहाँ चर्चा गरिएको हो । सं.) उल्लिखित कार्यहरुमध्ये केही हिस्सालाई कार्यन्वित गर्न चाहन्छन्, तर साम्यवादतर्फ डोर्याउने संक्रमणकालीन कार्यहरुको रुपमा होइन कि वर्तमान समाजमा व्याप्त गरिबी हटाउन र आपद् मिटाउनको निम्ति पर्याप्त हुने क्रियाकलापको रुपमा । यी प्रजातन्त्रवादी सोसियालिष्टहरु या त यस्ता सर्वहाराहरु हुन् जसले आफ्नो निम्ति अझै पनि निम्न पूँजीजीवीवर्ग अर्थात् यस्तो वर्गका प्रतिनिधि हन जसको स्वार्थ पनि प्रजातन्त्रको विजय भइनसकेसम्म र त्यसबाट उत्पन्न हुने समाजवादी क्रियाकलापको कार्यान्वयन नहुन्जेलसम्म अधिकांशत: त्यस्तै नै रहन्छ जस्तो सर्वहारावर्गको हुन्छ । तसर्थ कम्युनिष्टहरुले कार्यका क्षणहरुमा प्रजातन्त्रवादी सोसियालिष्टहरुसँग सम्झौता गर्नेछन् र यदि ती सोसियालिष्ट सत्तारुढ पूँजीजीवीवर्गको चाकरी गर्न जाँदैनन् र कम्युनिष्टहरुमाथि आइलाग्दैनन् भने सामान्यत: त्यस समयमा यथासम्भव उनीहरुसँग मिल्दोजुल्दो नीति नै निर्धारित पनि गर्नुपर्दछ । नि:सन्देह, सम्मिलित क्रियाकलापहरुले सोसियालिष्टहरु र कम्युनिष्टहरुको बीचमा रहने मतभेदहरुमाथि छलफल गर्नमा कुनै बाधा पुयाउँदैनन् ।

० हाम्रो जमानाका अन्य राजनैतिक पार्टीहरुप्रति कम्युनिष्टहरुको व्यवहार कस्तो हुन्छ ?

-विभिन्न देशहरुमा यो व्यवहार विभिन्न प्रकारको हुन्छ । इंगल्याण्ड, फ्रान्स र बेल्जियममा, जहाँ पूँजीजीवीवर्गको आधिपत्य छ, विभिन्न प्रजातान्त्रिक पार्टीहरुसँग कम्युनिष्टहरुको हितमा अझै निकै समानता छ । फेरि यी हितहरुमा यस्तो समानता त्यत्तिकै बढी महत्त्वपूर्ण पनि हुन्छ जति बढी मात्रामा प्रजातन्त्रवादीहरु ती समाजवादी कदमहरुमा, जुन प्रजातन्त्रवादीहरुले हाल जताततै रक्षा गरिरहेका छन्, कम्युनिष्टहरुका उद्देश्यहरुका निकट रहन्छन् अर्थात् जति बढी स्पष्टतासाथ र निश्चित रुपमा उनीहरु सर्वहारावर्गका हितहरुको भरोसा राख्दछन् । उदाहरणार्थ, इंगल्याण्डमा प्रजातन्त्रवादी निम्नपूँजीजीवीहरु अथवा तथाकथित रेडिकलहरुभन्दा मजदूरहरुमध्येबाट निस्केका चार्टिष्टहरु कम्युनिष्टहरुको निकै निकट छन् ।

अमेरिकामा, जहाँ प्रजातान्त्रिक संविधान लागू गरिएको छ, कम्युनिष्टहरुले जो यस संविधानलाई पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध उपयोग गर्न र सर्वहारावर्गको हितानुकूल त्यसको प्रयोग गर्न चाहन्छ, त्यस पार्टीलाई अर्थात् राष्ट्रिय भूमिसुधारका पक्षसमर्थकहरुको पार्टीलाई समर्थन गर्नुपर्नेछ । स्वीटजरल्याण्डमा रेडिकलहरु मात्र यस्ता छन् जससँग कम्युनिष्टहरुले सम्झौता गर्न सक्दछन्, यद्यपी उनीहरुले अझै पनि विभिन्न तत्वहरु समावेश भएको पार्टीकै प्रतिनिधित्व गर्दछन् । त्यसमा पनि फेरि यी रेडिकलहरुमध्ये पनि भाआद र जेनेभाका रेडिकलहरु बढी प्रगतिशील छन् ।

अन्त्यमा, जर्मनीमा पूँजीजीवीवर्ग र निरंकुश राजतन्त्रका बीच निर्णायक संघर्ष अझै भविष्यको गर्भमा छ । परन्तु कम्युनिष्टहरुले पूँजीजीवीवर्गको आधिपत्य कायम हुनुभन्दा पहिले नै पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध निर्णायक संघर्षमा उत्रनुपर्ने कुराको आशा राख्न सक्तैनन् । तसर्थ यथासम्भव छिटो पूँजीजीवीवर्गको आधिपत्य कायम गर्नमा पूँजीजीवीवर्गलाई मद्दत पुयाउनु कम्युनिष्टहरुको हितानुकुल हुन्छ, ताकि त्यसपछि क्रमश: यथासम्भव छिटो पूँजीजीवीवर्गलाई सत्ताच्यूत गर्न सकियोस् । यसप्रकारले सरकारहरुका विरुद्ध सुधारवादी पूँजीजीवीवर्गको संघर्षमा कम्युनिष्टहरुले सदैव दोस्रोको पक्ष लिनुपर्दछ, तर त्यस्तो आत्मभ्रममा पर्नुहुँदैन जसमा पूँजीजीवीवर्ग परेको हुन्छ । फेरि पूँजीजीवीवर्गको विजयद्वारा सर्वहारावर्गले निकै नै लाभदायक परिणाम प्राप्त गर्नेछ भन्ने पूँजीजीवीवर्गको मीठो मीठो आश्वासनमा पनि विश्वास गर्नुहुँदैन । पूँजीजीवीवर्गको विजयबाट कम्युनिष्टहरुले प्राप्त गर्ने आधारभूत फाइदाहरु हुन्-

 १. विभिन्न प्रकारका छटहरु जसले गर्दा कम्युनिष्टहरुलाई आफना सिद्धान्तहरुको रक्षा गर्न, छलफल गर्न र प्रचार गर्न सजिलो पर्न जानेछ र यसको फलस्वरुप सर्वहारावर्गलाई संघर्षको निम्ति तत्पर, घनिष्ठ रुपले एकबद्ध र … संगठित वर्गमा एकजुट पार्न सजिलो हुनेछ,

 २. निरंकुश सरकारहरुको पतन भएकै दिनदेखि पूँजीजीवीहरु र विहाराहरुका बीच संघर्षको क्रम शुरु हुनेछ भन्ने दृढ विश्वास । त्यसै दिनदेखि यहाँ पनि कम्युनिष्टहरुको पार्टी नीति त्यस्तै हुनेछ जस्तो ती देशहरुमा छ जहाँ पूँजीजीवीवर्गको आधिपत्य कायम छ ।

-कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिख एंगेल्स – रुसी संस्करण-२ खण्ड ४, -. पृष्ठ ३२२-३३९

सन् १८४७ को अक्टवर -नोभेम्वरमा फ्रेडरिख एंगेल्सद्वारा लेखिएको । सन् १९१४ मा सर्वप्रथम अलग पुस्तिकाको रुपमा प्रकाशित

टिपाणीहरु

१. फ्रान्समा ई.सं. १८४८ को फरवरी क्रान्तिको यहाँ चर्चा गरिएको हो ।

२. ई.सं. १८४८ को २३-२६ जुनमा पेरिसका सर्वहारावर्गले गरेको विद्रोहको यहाँ .. चर्चा गरिएको हो । युरोपमा ई.सं. १८४८-४९ को क्रान्तिको विकासमा यो जुनविद्रोह चरमविन्दू हुन पुगेको थियो ।

३. ई.सं. १८७१ को पेरिस कम्युन- पेरिसमा सर्वहारा क्रान्तिको फलस्वरुप संस्थापित भएको मजदूरवर्गको क्रान्तिकारी सरकार । यो इतिहासमा सर्वहारावर्गको अधिनायकत्वको पहिलो अनुभव थियो । पेरिस कम्युन ई.सं. १८५७ को १८ मार्च देखि २८ मईसम्म जम्मा ७२ दिन अस्तित्वमा रहेको थियो ।

४. यहाँ उल्लिखित संस्करण ई.सं. १८६९ मा प्रकाशित भएको थियो । ई.सं… .. १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सले लेख्नुभएको भूमिका ‘घोषणापत्र’को यस रुसी अनुवादको प्रकाशन मिति गलत दिइएको छ । हेर्नोस् रुसी संस्करणको – पृष्ठ १३)

५. कोकोकोल (घण्टी) क्रान्तिकारी प्रजातन्त्रवादीहरु अलेक्सान्द्र इभानोभिच गर्चेन :: तथा निकोलाइ प्लातोनोभिच ओगयोभद्वारा ई.सं. १८५७ देखि १८६७ सम्म प्रकाशित रुसी क्रान्तिकारी प्रजातन्त्रवादी अखवार जुन ई.सं. १८६५ भन्दा पहिले लण्डनबाट र त्यसपछि जेनेभाबाट छापिने गरेको थियो ।

६. ई.सं. १८८१ को १ मार्चका दिन जनमुक्तिवादीहरुद्धारा रुसी सम्राट अलेक्सान्द्र द्वितीयको हत्या गरिएपछि उत्पन्न हुन गएको स्थितिको यहाँ चर्चा गरिएको । हो । त्यसबेला राजगद्दीमा आरुढ भएका अलेक्सान्द्र तृतीय ‘नारोदनाया . भोल्या’ अर्थात् ‘जनमुक्ति’ नारोदनिक आतंकवादीहरुको गुप्त संगठन)को तर्फबाट नयाँ आतंककारी क्रियाकलाप र क्रान्तिकारी धावाको सम्भावनासमक्ष  तर्सेर गाटचीन (पिटर्सवर्गको नजिकै रहेको जारको निवास स्थान)मा बसिरहेका थिए ।

७. डार्विन, चाल्र्स रोबर्ट (ई.सं. १८०९-८२) अंग्रेज वैज्ञानिक, भौतिकवादी जीवशास्त्रका प्रवर्तक । डार्विनले नै सर्वप्रथम विपुल वैज्ञानिक सामग्रीहरुको आधारमा सजीव प्रकृतिको विकाससम्बन्धी सिद्धान्तको प्रतिपादन गरेका.. थिए । आणिक जगत्को विकास सरलतम रुपहरुबाट बढी जटिलतम रुपहरुतर्फ.. भएको थियो र पुराना रुपहरु लोप भएर जानु जस्तै नयाँ रुपहरुको प्रादुर्भाव हुन पनि स्वाभाविक ऐतिहासिक विकासकै प्रतिफल हो भन्ने उनले सिद्ध  गरिदिएका थिए ।प्राकृतिक तथा कृतिम छनौटको माध्यमद्वारा विभिन्न प्रवर्गहरुको उत्पत्ति भएको हो भन्ने सिद्धान्त नै डार्विनको सिद्धान्तको मूल सार हो । डार्विनले के सिद्ध गरिदिएका थिए भने जीवांगको निम्ति परिवर्तनशीलता र आनुवांशिकता स्वाभाविक हुन्छ तथा अस्तित्वको लागि संघर्षमा जीवजन्तुको निम्ति अथवा  वनस्पतिको निम्ति जुन परिवर्तन उपयोगी हुन्छ सो सुदृढ हुँदै जान्छ र नयाँ ……नयाँ जीवजन्तुहरु एवं वनस्पतिहरुको प्रादुर्भावको लागि सहायक पनि बन्दछ । यस सिद्धान्तका प्रमुख आधारहरु र प्रमाणहरुबारे ‘प्रवर्गहरुको उत्पत्ति’ (ई.सं. १८५९) भन्ने आफ्नो पुस्तकमा डार्विनको विस्तृत व्याख्या गरेका  छन् ।

८. हेर्नुहोस् टिप्पणी नं. १

९. प्रडोन, प्येर जोजेफ (ई.सं. १८०९-६५) फ्रान्सेली पत्रकार, अर्थशास्त्री र

समाजशास्त्री, निम्नपूँजीजीवीवर्गका सिद्धान्तकार, अराजकतावादका एक जना प्रवर्तक । प्रडोनले सानातिना व्यक्तिगत स्वामित्वलाई सदासर्वदा कायमै राखिराख्ने कल्पना गरेका थिए र निम्नपूँजीजीवी दृष्टिकोणबाट बृहत् पूँजीवादी | स्वामित्वको आलोचना गरे । उनले यस्तो एउटा विशेष ‘जनकोष’को स्थापना गर्ने सुझाउ दिएका थिए जसले ‘निर्व्याजी ऋण को सहायता दिएर मजदूरहरुलाई उत्पादनका आफ्नै साधनहरु किन्ने र शिल्पकार बन्ने सम्भावना दिनेछ । विशेष ‘विनिमय कोष’ खडा गर्नेबारे प्रडोनको परिकल्पना पनि यस्तै प्रतिक्रियावादी चरित्रको थियो । मानौं यस्तो कोषले श्रमिकहरुलाई आफ्नो श्रमद्वारा उत्पादित वस्तुहरुको न्यायोचित’ खपतको सम्भावना दिनुको साथै .. उत्पादनका यन्त्रहरु र साधनहरुमा पूँजीवादी स्वामित्व पनि ज्यूँ का त्यूँ नै कायम राख्नेछ । पुडोनले सर्वहारावर्गको ऐतिहासिक भूमिका बुझेनन् र वर्गसंघर्ष, सर्वहारा क्रान्ति तथा सर्वहारावर्गको अधिनायकत्वप्रति नकारात्मक … दृष्टि राखे, साथै अराजकतावादी दृष्टिकोणअनुसार राज्यको आवश्यकतालाई ….. समेत इन्कार गरे । मार्क्स एंगेल्सले प्रथम इन्टरनेशनलमाथि आफ्नो विचार .. थोपर्ने पूडोनवादीहरुको प्रयासको विरुद्ध अथक संघर्ष गर्नुभएको थियो । कार्ल मार्क्सको ‘दर्शनशास्त्रको दरिद्रता’ भन्ने कृतिमा प्रडोनवादको आलोचनागरिएको थियो ।

१०. लासालवादीहरू- जर्मनीका निम्नपूँजीजीवी समाजवादी फेर्डिनान्ड लासाल ( ई.सं. १८२५-६४) का समर्थक तथा अनुयायीहरु, लेइपचिममा ई.सं. १९६३ मा मजदूर संगठनहरुको अधिवेशनमा स्थापित गरिएको अखिल जर्मन मजदूर संघका सदस्यहरु । यस संघका प्रथम अध्यक्ष थिए- फेर्डिनान्ड लासाल। उनैले यस संघको कार्यक्रम तथा कार्यनीतिका आधारहर निर्धारित गरेका थिए । मजदूरवर्गको आम राजनैतिक पार्टीको स्थापना गरिनु निश्चय नै जर्मनीमा मजदूर आन्दोलनको विकासमा एक नयाँ पाइला थियो । परन्तु सिद्धान्त र राजनीतिका आधारभूत प्रश्नहरुमा फेर्डिनान्ड लासाल र लासालवादीहरुले अवसरवादी स्थिति अपनाउने गरेका थिए । लासालवादीहरुले . सामाजिक प्रश्नको समाधनाको लागि प्रशियाली राज्यको उपयोग गर्नु सम्भव ठानेका थिए र प्रशियाली सरकारका प्रधान विस्मार्कसँग वार्ता गर्ने कोसिस गरेका थिए । कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिख एंगेल्सले जर्मन मजदूर आन्दोलनमा अवसरवादी धाराको रुपमा लासालवादका सिद्धान्त, कार्यनीति र संगठनात्मक सिद्धान्तहरुको निरन्तर तथा दृढतापूर्वक आलोचना गर्नुभएको थियो ।

 ११. ओवेनवादीहरु- अंग्रेजी काल्पनिक समाजवादी रोबोर्ट ओवेन (ई.सं. १७७१- १८५८) का समर्थक तथा अनुयायीहरु । रोबर्ट ओवेन पूँजीवादी व्यवस्थाका कट्टर आलोचक थिए । तर उनले पूँजीवादका अन्तर्विरोधहरुको वास्तविक जराहरु खोतल्न सकेनन् । सामाजिक असमानताको मूल कारण स्वयं पूँजीवादी उत्पादनपद्धतिमा निहित छैन, बरु शिक्षाको पर्याप्त प्रचार नहुनुमा नै निहित छ र ज्ञानको प्रचार एवं सामाजिक सुधारहरुद्वारा त्यसलाई हटाउन सकिन्छ भन्ने उनको ठम्याइ थियो । उनले यसको निम्ति व्यापक कार्यक्रम पनि प्रस्तुत गरेका थिए । परन्तु व्यवहारमा आफ्नो विचारलाई साकार तुल्याउने रोबर्ट ओवेनका प्रयासहरु निष्फल हुन गएका थिए ।

१२. फुरिएवादीहरु- फ्रान्सेली काल्पनिक समाजवादी शार्ल फरिए (ई.सं. १७७२-: १८३७) का समर्थक तथा अनुयायीहरु । शार्ल फरिए पूँजीवादी व्यवस्थाका कट्टर तथा कडा आलोचक थिए र उनले मानवीय आकांक्षाहरुको आधारमा निर्मित भावी ‘सामन्जस्यतापूर्ण मानव समाजको चित्रण गरेका थिए । उनी … सशस्त्र क्रान्तिका विरोधी थिए र आदर्श फालान्स्टेरहरु (श्रमिक संघहरु) को शान्तिपूर्ण प्रचारको परिणामस्वरुप भावी समाजवादी समाजमा संक्रमण गर्न सकिनेछ जहाँ स्वेच्छिक तथा आकर्षक श्रम मानिसको आवश्यकता बन्न जानेछ भन्ने विचार गर्दथे । परन्तु फुरिएले व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलनगरेका थिएनन् र उनका फालान्स्टेरहरुमा धनी र गरिबहरु कायमै थिए ।

१३. काबे, एटएन (ई.सं. १७८८-१८५६) फ्रान्सेली निम्नपूँजीजीवी पत्रकार, काल्पनिक  साम्यवादका एकजना प्रसिद्ध प्रवक्ता । समाजको शान्तिपूर्ण पुनर्निर्माणको माध्यमद्वारा पूँजीवादी व्यवस्थाका अवगुणहरुलाई हटाउन सकिन्छ भन्ने काबेको विचार थियो । ‘इकारियाको यात्रा’ (ई.सं. १८४०) नामक आफनो पुस्तकमा उनले आफ्ना धारणाहरुको उल्लेख गरेका छन् । अमेरिकामा साम्यवादी – समुदायहरुको स्थापनाद्वारा उनले व्यावहारमा नै ती धारणाहरुलाई क्रियान्वितः गर्न खोजेका थिए तर उनको यो प्रयोग पूर्णत: असफल हुन गयो । बेटलिंग, विल्हेम (ई.सं. १८०८-७१)- जर्मनीमा मजदुर आन्दोलनको प्रारम्भिक समयमा त्यसको प्रसिद्ध कार्यकर्ता, काल्पनिक ‘समतात्मक’ साम्यवादका  एकजना सिद्धान्तकार। एंगेल्सको भनाइअनुसार वेटलिंगको धारणाहरुले ‘जर्मन सर्वहारावर्गको प्रथम आत्मनिर्भर सैद्धान्तिक आन्दोलनको रुपमा’  सकारात्मक भूमिका खेलेका थिए ।

 १४. हेर्नोस् टिप्पणी नं. ७,

१५. हेर्नोस् टिप्पणी नं. ३

१६. हेर्नोस् टिप्पणी नं. २

१७. ई.सं. १८५२ को ४ अक्टुवरदेखि १२ नोभेम्वरसम्म,प्रशियाको सरकारद्वारा । आयोजना गरिएको उत्तेजनात्मक मुद्दामामिलाको यहाँ चर्चा गरिएको हो ।’राष्ट्रप्रति विश्वासघातको चरित्र भएको षड्यन्त्र’को अभियोगमा अन्तर्राष्ट्रिय साम्यवादी संगठन कम्युनिष्ट संघ (ई.सं. १८४७-५२)का ११ जना सदस्यहरुलाई अदालतसमक्ष खडा गराइएको थियो । अभियुक्तहरुमध्ये ७जनालाई साक्षीहरुको अठा बयान र किर्ते काजगपत्रहरुको आधारमा किल्लाभित्र ३ देखि ६ वर्षसम्मकैदको सजाय तोकिएको थियो ।

१८. हेर्नोस कार्ल मार्क्स, ‘अन्तर्राष्ट्रिय मजदूर संघको मूल विधान’ पृष्ठ २१ ।

१९. हेर्नोस् टिप्पणी नं. १३

२०. कांग्रेसी पोल्याण्ड- पोल्याण्डको त्यो हिस्सा जुन ई.सं. १८१४-१५ मा भियना कांग्रेसको निर्णयअनुसार “पोल्याण्ड राज्य” भन्ने औपचारिक नामले रुसमा पर्ने भएको थियो ।

२१. नेपोलियन तृतीय, लुई बोनापार्ट (ई.सं. १८०८-७३) नेपोलियम प्रथमका । भतिजा, द्वितीय गणतन्त्रका राष्ट्रपति (ई.सं. १८४८-५१), फ्रान्सेली सम्राट ( ई.सं. १८५२-७०)

। विस्मार्क, ओट्टो (ई.सं. १८१५-९८) प्रशिया र जर्मनीका राजकीय कार्यकर्ता तथा कुटनीतिज्ञ । आन्तरिक तथा वैदेशिक नीतिमा उनले युन्केरहरु र ठूल्ठूला पूँजीजीवीहरुको स्वार्थलाई ध्यानमा राख्ने गरेका थिए । आक्रमणकारी युद्धहरु र सफलतापूर्ण कुटनैतिक कदमहरुको माध्यमद्वारा उनले ई.सं. १८७१ तिर प्रशियाको नेतृत्वमा जर्मनीको एकीकरण गरेका थिए । उनी ई.सं. १८७१-९० सम्मम जर्मन साम्राज्यका चान्सलर रहे । “पहिले पहिलेका । कैयौ क्रान्तिहरु जस्तो ई.सं. १८४६ को क्रान्तिको पनि आफ्नै प्रकारका सहयात्रीहरु र उत्तराधिकारीहरु थिए । कार्ल मार्क्सले भन्ने रुचाउनेगरेझै ती व्यक्तिहरु नै जसले उक्त क्रान्तिलाई दवाएका थिए, क्रान्तिका सन्देशबाहक भइटोपलेका थिए । लुई नेपोलियन एकीकृत तथा स्वतन्त्र इटलीको निर्माण 3. गर्न बाध्य भएका थिए । विस्मार्क पनि जर्मनीमा आफ्नै पाराको परिवर्तन गर्न र हंगेरीलाई आत्मनिर्भरता प्रदान गर्न विवश हुन गएका थिए…” । – एंगेल्स, इंगल्याण्डमा मजदूरवर्गको अवस्थाको अंग्रेजी संस्करणको लागिभूमिका, पृष्ठ २५)

२२. रुसी साम्राज्यअन्तर्गत पर्ने पोल्याण्डका इलाकाहरुमा ई.सं. १८६३ मा शुरु भएको राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनको यहाँ चर्चा गरिएको हो । जारशाही फौजले यो विद्रोह निर्ममतापूर्वक दबाइदिएको थियो । यस विद्रोहका कतिपय नेताहरुले पश्चिमी युरोपेली देशहरुका सरकारहरुको तर्फबाट हस्तक्षेपकोआशा राखेका थिए । परन्तु ती सरकारहरु कुटनैतिक चालबाजीमा मात्र सीमित रहेका थिए र वास्तवमा भन्ने हो भने तिनले विद्रोहीहरुप्रति विश्वासघात गरेका थिए ।

२३. पोप पिई नवम-ई.सं.१८४६ मा पोप निर्वाचित भएका थिए जुनबेला उनी “उदारवादी ठानिन्थे । परन्तु समाजवादप्रति उनको धारणा रुसी जार निकोलाई प्रथमको भन्दा कम शत्रुतापूर्ण थिएन जसले ई.सं. १८४८ को कान्तिभन्दा पहिलेदेखि नै युरोपका प्रहरीको भूमिका खेल्न थालिसकेका थिए । अष्ट्रिया साम्राज्यका चान्सलर र सम्पूर्ण युरोपव्यापी प्रतिक्रियावादका सर्वमान्य नेता क्लेमेन्स मेंटर्निख ठीक त्यसैताका फ्रान्सेली ईतिहासशास्त्री तथा फ्रान्सका मन्त्री फ्रान्सुआ प्येर जीगोका ज्यादै घनिष्टतम व्यक्ति बन्न पुगेका थिए । वित्तीय तथा औद्योगिक पूँजीजीवीवर्गका सिद्धान्तकार गीजो सर्वहारावर्गका कट्टर शत्रु थिए । प्रशियाली सरकारको मागअनुसार गिजोले . मार्क्सलाई पेरिसबाट निकाला गरिदिएका थिए । जर्मन पुलिसहरुले

कम्युनिष्टहरुलाई जर्मनीमा मात्र नभइ फ्रान्स, बेल्जियम र अझ स्वीटजरल्याण्डमा समेत खेदो खन्नेगरेका थिए तथा सारा शक्ति र हरसम्भवउपायद्वारा कम्युनिष्टहरुको प्रचारकार्यमा बाधा हाल्ने गरेका थिए ।

 २४. हैक्स्टजाउजन, अगष्ट (ई.सं. १७९२-१८६६) प्रशियाका भारदार जसले निकोलाई

प्रथमबाट रुसको कृषिव्यवस्था तथा रुसी किसानहरुको रहनसहनको अध्ययनार्थ रुसमा आउने अनुमति पाएका थिए । उनले रुसको भूमिसम्बन्धमा सामुदायिक व्यवस्थाका अवशेषहरुको वर्णन गरिएका कृतिहरु लेखेका थिए ।

२५. माउरेर, गेओर्ग लुदभिग (ई.सं. १७९०-१८७२) जर्मन इतिहासशास्त्री, प्राचीन तथा मध्ययुगीन जर्मनीको सामाजिक व्यवस्थाका अनुसन्धानकर्ता । उनले । मध्ययुगीन समुदाय ‘मार्कीको ऐतिहासिक अध्ययनमा ठूलो योगदान पुुर्याएका थिए ।

२६. मोर्गान, लुइस हेनरी (ई.सं. १८१८-८१) अमेरिकी नृवंशशास्त्री, पुरातत्वविद्त था इतिहासकार । अमेरिकी रेडइन्डियनहरुको सामाजिक व्यवस्था र रहनसहनको अध्ययन गर्ने सिलसिलामा प्राप्त भएका विपुल नवंशात्मक सामग्रीहरुको आधारमा उनले आदिम सामाजिक व्यवस्थाको मूल रुप अर्थात वंशव्यवस्थाको विकाससम्बन्धी सिद्धान्तको प्रतिपादन गरे । मोर्गनले. वर्गविभावित समाजभन्दा पहिलेको मानव इतिहासको कालविभाजन गर्ने पनि प्रयास गरेका थिए । मार्क्स र एंगेल्सले मोर्गानका कृतिहरुको ठूलो मूल्यांकन .गर्नुभएको थियो । मार्सले ‘प्राचीनतम समाज (ई.सं. १८७७) नामक मोर्गानको पुस्तकको संक्षिप्त विवरण तयार पार्नुभएको थियो, अनि एंगेल्सले चाहिं ‘परिवार, व्यक्तिगत स्वामित्व र राज्यको उत्पत्ति’ नामक माफ्नो पुस्तकमा मोर्गानद्वारा संग्रहित इतितथ्यात्मक सामग्रीहरुको उल्लेख गर्नुभएको छ ।

२७. धार्मिक अभियान-जेलसेलम तथा अन्य पवित्र स्थलहरुमा मुसलमानहरुको आधिपत्यबाट ईसाई तीर्थस्थानहरुको मुक्तिको धार्मिक भण्डामुनि एघारौं- तेहौं शताब्दीतिर पश्चिमी युरोपका सामन्तहार सरकारहरुद्वारा पूर्वतर्फ  गरिने औपनिवेशिक सशस्त्र अभियान ।

२८. आफ्ना पछिल्ला कृतिहरुमा कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिख एंगेल्सले श्रमको मूल्य’, “श्रमको मोल’ भन्ने अवधारणाको ठाउँमा मार्क्सवास प्रतिपादित ‘श्रमशक्तिको मूल्य’, ‘श्रमशक्तिको मोल’ भन्ने बढी अचूक अवधारणाको प्रयोग गर्नुभएको थियो।

२९. लम्पट सर्वहारावर्ग (जर्मन भाषाको लुम्पेन शब्दको अर्थ हुन्छ ‘झुत्रो’)- वर्गबहिस्कृत तत्वहरु- आवारा, भीखमंगा, चोर आदि । संगठनात्मक राजनैतिक संघर्षमा लम्पट सर्वहाराहरुको अक्षमता, नैतिक अस्थिरता, अवसरवादी प्रवृत्तिले गर्दा पूँजीजीवीवर्गले लापट सर्वहाराहरुलाई हडतालतोडुवा, गुण्डागिरी इत्यादिको रुपमा प्रयोग गर्ने संभावना पाउँछ।

३०. मताधिकारमा सुधारको यहाँ चर्चा गरिएको हो । जनसमुदायको दबाउमा परेर ई.सं. १८३१ मा इंगल्याण्डको हाउस अफ कमन्सले यससम्बन्धी एउटा विधेयक पारित गरेको थियो र ई.सं. १८३२ मा हाउस अफ लर्ड्सले अन्तिम रुपमा त्यसको अनुमोदन गरेको थियो । यो सुधार भूमिपति र वित्तीय अभिजातवर्गको राजनैतिक एकाधिकारको विरुद्ध निर्दिष्ट थियो र यसले औद्योगिक पूँजीजीवीवर्गका प्रतिनिधिहरुको निम्ति संसद्को ढोका खोलिदिएको थियो । सुधारको लागि संघर्षमा प्रमुख शक्तिको रुपमा रहेका सर्वहारावर्ग तथा निम्नपूँजीजीवीवर्गले चाहिं मताधिकार पाएनन्, किनभने उनीहरु सुधारवादीपँजीजीवीवर्गद्वारा ठगिएका थिए ।

३१. लेजिटिमिष्ट- ई.सं. १८३० मा अपदस्त गरिएको, ठूल्ठूला भूमिपतिहरुको स्वार्थको रक्षक बर्बोन राजवंशका समर्थकहरु । वित्तीय अभिजातवर्ग तथा – ठूल्ठूला पूँजीजीवीहरुमाथि निर्भर रहेको सत्तारुढ ओर्लेथान राजवंशको विरुद्ध संघर्षमा लेजिटिमिष्टहरुको एक हिस्साले सामाजिक नारावाजीको सहारा लिने गरेको थियो र आफूलाई शोषक पूँजीजीवीहरुबाट श्रमिकहरुको रक्षकको रुपमा प्रस्तुत गर्ने गरेको थियो । तरुण इंगल्याण्ड’- कन्जर्भेटिभ (टोरी) पार्टीका सदस्य रहेका ब्रिटिस राजनैतिक कार्यकर्ताहरु र साहित्यकारहरुको एक दल जुन उन्नाइसौं शताब्दीको चौथो दशकको प्रारम्भमा देखापरेको थियो । पूँजीजीवीवर्गको आर्थिक तथा राजनैतिक क्षमतामा अभिवृद्धिको कारणले गर्दा असन्तुष्ट भूस्वामी अभिजातवर्गको मनोभावनाको अभिव्यक्ति गर्दै ‘तरुण इंगल्याण्ड’ दलका कार्यकर्ताहरुले मजदूरवर्गलाई आफ्नो प्रभावमा पार्न र पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध आफ्नो संघर्षमा उसको उपयोग गर्न नाराबाजी तौरतरिकाहरको सहारा लिने गरेका थिए ।

३२. सिस्मोन्डी, जाँ शार्ल सिमोन्ड दे (ई.सं. १७७३-१८४२) स्वीटजरल्याण्डका अर्थशास्त्री र इतिहासशाली, निम्नपूँजीवादी समाजा प्रवक्ता । सिस्मोन्डीले बृहत् पूँजीवादी उत्पादनका प्रगतिशील प्रवृत्तिहरुलाई बुझेका थिएनन् र बदलिएको आर्थिक अवस्थाहरुसँग एकदमै अमिल्दो खालका पुराना रीतिथिति र परम्पराहरुमा, शिल्पशाला ढर्राको औद्योगिक संगठन र वंशगत कृषि व्यवस्थामा आदर्श रुपहरुको खोजी गर्ने प्रयासमा लागेका थिए।

३३. यन्केरहरु- प्रशियाली कुलीन भूमिपतिहरु ।

३४. ग्यूम, कार्ल (ई.सं. १८१७-१८८७) जर्मनीका निम्नपूँजीजीवी पत्रकार ।

३५. बाब्योफ, ग्राक्ख (वास्तविक नाम फ्रान्सुआ नोएल) (ई.सं. १७६०-९७) फ्रान्सेली .. क्रान्तिकारी, काल्पनिक साम्यवादका प्रसिद्ध प्रवक्ता । उनले सशस्त्र विद्रोहको … तयारी गर्ने एउटा गुप्त संगठनको स्थापना गरेका थिए । यस षड्यन्त्रको भेद ५. खुल्यो र ई.सं. १७९७ को २७ मईका दिन बाब्योफलाई प्राणदण्ड दिइयो ।

३६. सेन-सिमोन, आनरी क्लोद (ई.सं. १७६०-१९२५) फ्रान्सेली काल्पनिक समाजवादी । सेन-सिमोनले पूँजीवादी व्यवस्थाको आलोचना गर्दै संघको  सिद्धान्तमा आधारित समाजद्वारा त्यसलाई विस्थापित गर्ने कार्यक्रम प्रस्तुत गरेका थिए । नयाँ समाजमा सबैले काम गर्नुपर्नेछ र मानिसहरुको भूमिका श्रममा उनीहरुको सफलताको अनुरुप हनेछ भन्ने सेन-सिमोनको भनाइ थियो । उनले उद्योग र विज्ञानको सहयोगको साथै केन्द्रीय एवं योजनावद्ध उत्पादनसम्बन्धी विचार प्रकट गरेका थिए । परन्तु सेन-सिमोनले व्यक्तिगत स्वामित्व पूँजीको व्याजलाई यथावत् कायम रहन दिएका थिए । राजनैतिक संघर्ष र क्रान्तिप्रति उनको धारणा नकारात्मक थियो र सर्वहारावर्गको ऐतिहासिक भूमिकालाई समेत नबुझेको हुँदा नयाँ धर्मको भावनाअनुसार समाजको नैतिक शिक्षादीक्षा तथा सरकारको तर्फबाट गरिने सुधारकार्यद्वारा वर्गीय अन्तर्विरोधहर निर्मूल भएर जानेछन् भन्ने विचार लिएका थिए ।   फुरिए र ओवेनको बारेमा क्रमश: हेर्नोस्- टिप्पणी नम्बर ११ र १२ ।

३७. चार्टिष्ट आन्दोलन- ब्रिटिस मजदूरहरुको व्यापक क्रान्तिकारी आन्दोलन जुन आर्थिक दुरावस्था तथा राजनैतिक अधिकारहीनताको परिणामस्वरुप उत्पन्न  हुन गएको थियो । यो आन्दोलन उन्नाइसौं शताब्दीको तेस्रो दशकको अन्त्यतिर विशाल सभा र जुलुस प्रदर्शनहरुद्वारा शुरु भएको थियो र पाँचौं दशकको प्रारम्भसम्म चालू रहेको थियो ।

३८. ई.सं. १८४३-५० सम्म पेरिसबाट प्रकाशित अखवार (सुधाराको नीतिका  समर्थकहरुको यहाँ चर्चा गरिएको हो । उनीहरु गणतन्त्रको स्थापना गर्ने र प्रजातान्त्रिक एवं सामाजिक सुधारकार्यहरु सम्पन्न गर्ने माग गर्दथे ।

३९. लेद्र-रोलेन, अलेक्जेण्डर ओग्युस्ट (ई.सं. १८०७-७४) फ्रान्सेली पत्रकार र राजनैतिक कार्यकर्ता, निम्नपूँजीजीजी प्रजातन्त्रवादीहरुका एक जना नेता, फ्रान्सेली अखवार ‘ला रिफर्म’ का सम्पादक ई.सं. १८४८ मा अन्तरिम सरकारका सदस्य। ब्लान, लुई (ई.सं. १८११-८२)- फ्रान्सेली निम्नपूँजीवादी समाजवादी, इतिहासशास्त्री, ई.सं. १८४८-४९ को क्रान्तिका कार्यकर्ता जसले पूँजीजीवीवर्गसँग सम्झौतापरक स्थिति अपनाएका थिए ।

४०. पोल्याण्डका क्रान्तिकारी प्रजातन्त्रवादी नै ई.सं. १८४६ को फरवरीमा  पोल्याण्डको राष्ट्रिय मुक्तिको उद्देश्यले पोल्याण्डका इलाकाहरुमा तयार गरिएको विद्रोहको मुख्य आयोजक थिए ।

४१. ‘साम्यवादका सिद्धान्तहरु’ भन्ने कति संघको कार्यक्रमको मस्यौदा हो जुन फ्रेडरिख एंगेल्सले पेरिसमा कम्युनिष्ट संघको प्रादेशिक समितिको आदेशअनुसार लेख्नुभएको थियो । यसलाई प्रारम्भिक मस्यौदाको रुपमा विचार गर्दै एंगेल्सले मार्क्सलाई सन् १८४७ को २३-२४ नोभेम्बरका दिन लेख्नुभएको प्रश्नोत्तरीको रुप बहिस्कार गर्ने र कम्युनिष्ट घोषणाको रुपमा कम्युनिष्ट संघको कार्यक्रम तयार पार्ने सुझाव दिनुभयो । कम्युनिष्ट संघको दोस्रो कांग्रेस (२९ नोभेम्बर ८ दिसम्बर) मा मार्क्स र एंगेल्सका दृष्टिकोणहरुको पूर्ण अनुमोदन गरियो । । उहाँहरुलाई संघको कार्यक्रम ‘कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र’ तर्जुमा गर्ने । कार्यभार सुम्पियो । मार्क्सवादका प्रवर्तकहरूले ‘घोषणा’ लेखिंदा ‘साम्यवादका सिद्धान्तहरुमा प्रस्तुत गरिएका धेरै प्रस्थापनाहरुको उपयोग गर्नुभएको थियो । ‘साम्यवादका सिद्धान्तहरूमा एंगेल्सले सैद्धान्तिक रुपमा सर्वहारा पार्टीका केही महत्त्वपूर्ण कार्यक्रमसम्बन्धी र कार्यनीतिसम्बन्धी सिद्धान्तहरुको आधार – प्रस्तुत गर्नुभयो र ती कदमहरुतर्फ औल्याउनुभयो जसलाई कार्यान्वित गरेर सत्ता विजय गर्ने सर्वहारावर्गले पूँजीवादबाट समाजवादतर्फ संक्रमणको तयारी गर्दछ ।

४२. अग्रगामी पूँजीवादी मुलुकहरुमा एकैचोटी नै सर्वहारा क्रान्तिको विजयकोसम्भाव्यताबारे रतदनुसार एउटा देशमा क्रान्तिको विजयको असम्भाव्यताबारे । यो निष्कर्ष एकाधिकार पूर्वको समयावधिमा पंजीवादको निम्ति सही थियो । भ्ला.इ. लेनिनले साम्राज्यवादको युगमा पूँजीवादको असमान आर्थिक तथा – राजनैतिक विकाससम्बन्धी नियम पत्ता लगाउनुभयो । यसै नियमअनुसार । उहाँले नयाँ ऐतिहासिक अवस्थाहरुमा अर्थात् एकाधिकारी पूँजीवादको समयावधिमा शुरुमा केही अथवा एउटै मात्र पनि मुलुकमा समाजवी क्रान्तिको विजयको सम्भाव्यताबारे र एकैबाजी सबै मुलुकहरुमा अथवा बहुसंख्यक मुलुकहरुमा क्रान्तिको विजयको बसम्भाव्यताबारे नयाँ निष्कर्ष निकाल्नुभयो । यो नयाँ निष्कर्ष ‘संयुक्त राज्य युरोपको नासबारे (ई.सं. १९१५) भन्ने भ्ला.इ. लेनिनको लेखमा सर्वप्रथम सूत्रबद्ध गरिएको थियो ।

४३. पाण्डुलिपिमा प्रश्न २२ र त्यसपछिको प्रश्न २३ को उत्तरो ठाउँमा ‘त्यही’ भन्ने शब्द लेखिएको छ । सम्भवतः उत्तर त्यही रुपमा रहनेछ भन्ने यसको तात्पर्य हो जुनरुपमा हामीसम्म आइनपुगेको कम्युनिष्ट संघको कार्यक्रमका । खेसा मस्यौदाहरुमध्ये कुनै एउटामा सूत्रबद्ध गरिएको थियो ।

समाप्त

fromm https://schoolofepistemology.wordpress.com/2024/08/16/%e0%a4%95%e0%a4%ae%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a5%81%e0%a4%a8%e0%a4%bf%e0%a4%b7%e0%a5%8d%e0%a4%9f-%e0%a4%aa%e0%a4%be%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%9f%e0%a5%80%e0%a4%95%e0%a5%8b-%e0%a4%98%e0%a5%8b%e0%a4%b7%e0%a4%a3/