संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१

 

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१

हामी यहाँ प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूका कामको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गर्नेछौं। अहिले यहाँ केही प्रमुख वैज्ञानिक र उनीहरूका आविष्कारको बारेमा उल्लेख गरिएको छ; बाँकीलाई क्रमशः राख्दै जानेछौं –

लेखन, संकलन, सम्पादन र अनुवाद – नारायण गिरी

संसारका धेरै वैज्ञानिकहरूले मानव जीवनलाई सहज र सरल बनाउनको लागि तथा अत्याधुनिक ढंगले जीवनलाई अगाडि बढाउनको लागि धेरै प्रकारका चमत्कारपूर्ण आविष्कार गरेका छन् र अझै गरिरहेका छन्। यी सबैले मानव जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्। वैज्ञानिकहरूले दैनिक जीवनयापनका सामग्री, स्वास्थ्य, शिक्षा, उद्योगधन्दा-कलकारखाना, विज्ञान-प्रविधि, सुरक्षासंयन्त्र, कृषि, यातायात, भौतिक पूर्वाधार, सूचना-संचार, आदि धेरै क्षेत्रमा धेरै आविष्कार गरेका छन्। वैज्ञानिकहरूले गरेका यी आविष्कारहरूबाट संसारले नयाँ रूप प्राप्त गर्दै गएको छ। वैज्ञानिकहरूमा संसार बदल्ने शक्ति हुन्छ। उनीहरू आफ्नो कल्पना र जिज्ञासालाई वास्तविकतामा बदल्ने हरप्रयत्न गरिरहेका हुन्छन्। वैज्ञानिकहरूले भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, जीव विज्ञान, चिकित्सा विज्ञान, गणितशास्त्र, आदि जस्ता अलग-अलग क्षेत्रहरूमा आफ्नो योगदान दिएका छन्। उनीहरूको रचनात्मकता र योग्यताले हामी सबैलाई एकखालको प्रेरणा प्रदान गरिरहन्छ। त्यसकारण यहाँ हामी केही प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूले गरेका आविष्कारहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गरौं।

सर आइज्याक न्यूटन (Sir Isaac Newton) र उनको आविष्कार

उनको जन्म ४ जनवरी १६४३ मा इंग्ल्याण्डको वूल्स्थोर्पेमा भएको थियो। जन्मिनुभन्दा पहिले नै उनका पिताको मृत्यु भएको थियो। उनी ३ वर्षको हुँदा आमाले अर्कोसँग विवाह गरिन् र न्यूटन १० वर्षको हुँदा आमाको दोस्रो पतिको पनि मृत्यु भयो। न्यूटनलाई शुरूमा वुल्सवर्थको एउटा ग्रामीण स्कूलमा पठाइयो तर उनको पढाई एकदमै निराशाजनक थियो तर शुरूदेखि नै उनी विज्ञानका किताब पढ्थे। पछि उनको पढाई सुध्रिदै गयो। उनी सानैदेखि वैज्ञानिक चिन्तनमा डुबिरहन्थे। पछि उनका मामाले उनलाई क्याम्ब्रिजको उत्कृष्ट कलेजमा भर्ना गरिदिए। यहाँ न्यूटनले जमेर पढ्नुका साथै चिन्तनमा लागे। उनले प्राचीन दार्शनिक प्लेटो, एरिस्टोटल, आदिका विचार पढे र एक शताब्दी पहिलेका वैज्ञानिक कोपरनिकस, केपलर, ग्यालिलियो, देकार्ट्स, आदिका कार्यहरूको पनि गहन अध्ययन गरे। उनी धार्मिक व्यक्ति थिए, त्यसैले बाइबलको पनि गहन अध्ययन गरे । उनी बाइबल र समकालीन दार्शनिकहरूको विचारको तुलना गरेर अध्ययन गर्दथे, यसबाट उनलाई स्पष्ट विसंगति देखा पर्दथ्यो।

न्यूटनले गुरूत्वाकर्षण र गतिका नियमहरूको खोज गरेका थिए । न्यूटनलाई एक महान वैज्ञानिक मानिन्छ। उनी भौतिकशास्त्री, गणितज्ञ, खगोलशास्त्री, प्राकृतिक दार्शनिक र रसायनशास्त्री थिए। न्यूटनका सिद्धान्तहरूले संसारलाई नयाँ रूपमा हेर्ने दृष्टिकोण पैदा गरिदिए र आधुनिक भौतिक विज्ञान र इन्जिनियरिङको आधार खडा गरिदिए। यान्त्रिक भौतिक विज्ञानको शुरूवात न्यूटनका गतिका नियमहरूबाट हुन्छ। साइकलदेखि लिएर रकेटसम्मको निर्माणमा कतै न कतै यी नियमहरू जोडिएका हुन्छन्। उनलाई विज्ञानको इतिहासमा सबैभन्दा प्रमुख व्यक्तित्वको रूपमा लिने गरिन्छ। उनले सैद्धान्तिक र प्रयोगात्मक दुवै प्रकारका गणित र भौतिक विज्ञानका शाखाहरूको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका छन्। उनले गतिका प्रसिद्ध तीन नियमहरूको अतिरिक्त सूर्यको प्रकाशमा सात प्रकारका रंग हुन्छन् भन्ने कुरा पनि प्रमाणित गरे। अहिलेसम्मका भौतिक विज्ञान र इन्जिनियरिङ न्यूटनका सिद्धान्तहरूमा नै अगाडि बढिरहेका छन्। न्यूटनले दुई वस्तुहरूले एक-अर्कोलाई आकर्षित गर्दछन् भन्ने कुरा पनि पत्ता लगाए। गुरूत्वाकर्षण र गतिका उनका नियमहरूबाट ग्रह र उपग्रहहरूको गतिलाई बुझ्न मद्दत मिल्यो। न्यूटनले आफ्ना सबै नियमहरूलाई सटीक गणितीय समीकरण पनि दिएका छन्। न्यूटनको समयमा गणितले त्यति धेरै प्रगति गरेको थिएन। उनले ‘क्यालकुलस र बाइनोमिल थियोरम’ (calculus and binomial theorem) को पनि खोज गरे। यद्यपि यो खोजमा न्यूटन र लाइब्निजको धेरै वर्षसम्म विवाद भयो। तर उनीहरूले यसको प्रयोग भने फरक तरीकाले गरेका थिए। न्यूटनको भौतिक विज्ञानको यो खोज अद्वितीय थियो। उनले सन् १६६१ देखि १६६५ सम्म क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमा शिक्षा ग्रहण गरेका थिए। त्यहाँ उनले रेने देकार्तका कामहरूको खोज गरे। उनले १६६५ देखि १६६८ को बीचमा क्यालकुलसका सिद्धान्तहरूको खोजी गरेका थिए। उनले सन् १६६८ मा पहिलो परावर्तक दुरवीन बनाए र सन् १६६९ मा क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयका प्रोफेसर बने। सन् १६८६ मा न्यूटनले गति र गुरूत्वाकर्षणको नियम पत्ता लगाएका थिए।  उनको सबभन्दा प्रसिद्ध पुस्तक ‘प्रिन्सिपिया म्याटम्याटिका’ सन् १६८७ मा प्रकाशित भएको थियो। उनी सन् १७०३ मा ‘रोयल सोसाइटी अफ लण्डन’ का अध्यक्ष चुनिए र १७०५ मा उनले नाइटको उपाधि पाए। केही दिनसम्म उनले संसदमा पनि काम गरे। न्यूटन पहिला वैज्ञानिक थिए, जसले प्रकाशलाई घटक रंगहरूमा विभाजन गरी त्यसलाई फेरि जोडिदिए।  ३१ मार्च १७२७ मा केन्सिंग्टनमा अविवाहित अवस्थामा नै पित्तको पथरीको कारणले उनको मृत्यु भयो।

न्यूटनले चार नियमहरूको आधारमा वैज्ञानिक तर्कशास्त्रको आधारशिला बनाए। जसानुसार,  i) कुनै प्राकृतिक घटनाको पछाडि एक र केवल एक पूर्णतः सत्य कारण हुन्छ। ii) एक प्रकारका घटनाहरूको लागि एकै प्रकारका कारण हुन्छन् । iii) वस्तुका गुण विश्वव्यापी रूपमा हरेक ठाउँमा समान हुन्छन्। र, iv) कुनै घटनाबाट निकालिएको निष्कर्षलाई त्यतिखेरसम्म सत्य मान्नुपर्दछ, जतिखेरसम्म कुनै अन्य घटनाले त्यसलाई गलत सिद्ध गर्दैन। न्यूटनले के बताए भने चीजहरू पृथ्वीमा झर्नु, चन्द्रमा पृथ्वीको वरिपरि घुम्नु, र ग्रहहरू सूर्यको वरिपरि घुम्नुको पछाडि एउटै कारण गुरूत्वाकर्षणको सर्वव्यापी बल हो। यसको साथै उनले पहिलोपटक द्रव्यमान र भारको बीचमा फरक बताए। प्रकाशको क्षेत्रमा काम गर्दा न्यूटनले के बताए भने सेतो प्रकाश वास्तवमा धेरै रंगहरूको मिश्रण हो। र, यसको साथै उनले प्रकाश धेरै सूक्ष्म कणिकाहरूको तेज प्रवाह हो भन्ने कुरा पनि बताए। तर हाइगेन्स र अन्य वैज्ञानिकहरूले प्रकाशको कणिका सिद्धान्तलाई नकार्दै तरंग सिद्धान्तमा बल दिएका थिए। तर आजसम्म आउँदा प्लांकको परिकल्पना र आइन्स्टाइनको प्रकाश विद्युत प्रभावले न्यूटनको सिद्धान्तलाई धेरै हदसम्म सही सावित गरेको छ। टेलिस्कोपको रंगदोष हटाउनको लागि न्यूटनले परावर्तक दूरदर्शक यन्त्रको आविष्कार गरेका हुन्।

ग्यालिलियो ग्यालिली (Galileo Galilei) र उनको आविष्कार

ग्यालिलियोको जन्म १५ फेब्रुअरी १५६४ मा इटलीको पिसामा भएको थियो। उनका पिता संगीतकार थिए र वैज्ञानिक विषयका जानकार पनि थिए। उनी एरिस्टोटलले प्रतिपादन गरेका सिद्धान्त र वर्णित तथ्यहरूको खुलेर आलोचना गर्थे। पिताको यो विज्ञानप्रेम पछि ग्यालिलियोमा सर्यो। उनी १० वर्षको हुँदा उनको परिवार फ्लोरेन्स गएको थियो र त्यहाँ उनले स्थानीय मठमा गएर धर्म, ल्याटिन भाषा, गणित, व्याकरण तथा तर्कशास्त्रको अध्ययन गरे। उनका पिता उनलाई डाक्टर बनाउन चाहन्थे तर ग्यालिलियोलाई गणितमा रूची थियो। यसपछि उनले गणितको अध्ययन र तर्क गर्न थाले। यसैगरी उनले प्राचीन मान्यताहरूलाई प्रयोगको कसौटीमा राख्न शुरू गरे। सन् १८८५ मा उनले डिग्रिबिना नै विश्वविद्यालय छोडे। त्यसपछि उनको पिताले घरमा बस्ने अनुमति दिएनन्। काम खोज्दै जाँदा उनले गणितको ट्यूटरको काम पाए र पछि पीसामा गणितका प्रोफेसर भए। आफ्नो क्षमताको कारणले उनलाई धेरैले चिने र साथीहरू पनि धेरै भए। ग्यालिलियोको स्वास्थ्य स्थिति र पारिवारिक स्थिति अत्यन्तै खराब थियो र पनि उनले आफ्नो अनुसन्धान कार्यलाई निरन्तर अगाडि बढाए।

ग्यालिलियो एक प्रतिभावान र प्रयोगात्मक वैज्ञानिक थिए। विज्ञान-प्रविधिलाई युरोपको अन्धकारबाट निकालेर प्रकाशित गर्ने काम ग्यालिलियोले गरेका थिए। ग्यालिलियो भौतिकशास्त्री, गणितज्ञ, खगोलशास्त्री र दार्शनिक समेत थिए। उनलाई आधुनिक विज्ञानका पिताको रूपमा चिनिन्छ। उनले पेन्डुलमको एक दोलनको लागि लिइएको समय केवल पेन्डुलमको लम्बाईमा निर्भर गर्दछ भन्ने कुरा प्रमाणित गरिदिएका थिए। ग्यालिलियोले कुनै वस्तुलाई उचाईबाट झार्दा त्यो वस्तु एक समान गतिले तल झर्दछ र  धेरै चिल्लो सतहमा कुनै वस्तुले धेरै समयसम्मा आफ्नो गति कायम राख्दछ भन्ने कुरा स्पष्ट पारेका थिए। सन् १५८९ मा ग्यालिलियो इटलीको पिसा विश्वविद्यालयमा गणितका प्रोफेसर भएका थिए। सन् १५९१ मा उनलाई विश्वविद्यालयबाट निकालयो, किनभने उनले गरूत्वाकर्षणको सिद्धान्तमा आफ्नो विचारबाट एरिस्टोटलका सिद्धान्तहरूमाथि प्रश्न उठाएका थिए। सन् १५९२ मा उनलाई पडुआ विश्वविद्यालयमा गणितको एक प्रोफेसर नियुक्त गरियो। ग्यालिलियो मुख्यगरी आफ्नो आविष्कार टेलिस्कोपको कारण संसारमा प्रसिद्ध भए। २५ अगस्ट १६०९ मा उनले आफ्नो आधुनिक टेलिस्कोपको सार्वजनिक प्रदर्शन गरेका थिए।  वृहस्पति ग्रहका ४ वटा चन्द्रमा छन् भन्ने कुरा पत्ता लगाउने ग्यालिलियो पहिलो वैज्ञानिक थिए। यहीँबाट टोलमी र एरिस्टोटलका परिकल्पनाहरूको जग हल्लियो। उनले आफ्नो दूरबीनको माध्यमबाट तत्कालिन मान्यताहरूको खण्डन गरेका थिए। उनले चन्द्रमाको सतहमा ठूला खाडल देखाए, त्यतिखेरसम्म मान्छेले नदेखेका ताराहरू देखाए,  शनी ग्रहको रिंग देखाए। ७ जनवरी १६१० मा उनले आफूले बनाएको टेलिस्कोपको माध्यमबाट पहिलो पटक वृहस्पतिका उपग्रहहरूलाई देखेका थिए। यसको साथै उनले सबभन्दा पहिले सूर्यका धब्बाहरू र शुक्र ग्रहका कलाहरू (phases) लाई देखेका थिए। आफ्ना परीक्षणहरूको क्रममा उनले सबै ग्रहहरूले सूर्यको परिक्रमा गर्दछन् भन्ने निष्कर्ष निकालेका थिए। ग्यालिलियोले करिब २०० टेलिस्कोप बनाए र तिनीहरूलाई विभिन्न शिक्षण संस्थानहरूमा खगोलीय अवलोकनको लागि प्रदान गरे। उनले इटाली भाषामा नै आफ्नो किताब लेखेका थिए। उनले मेकानिक्स र गतिसँग सम्बन्धित आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक Discoures & Mathematical Demonstrations Concerning two New Sciences लेखेका थिए। उनले चर्चका विचारहरूको खण्डन गरेका थिए, त्यसकारण उनले न्यायिक जाँच र कैयौं अन्य यातनाहरूको सामना गर्नुपरेको थियो। कैयौं पटक अदालत लगियो। आजिवन नजरबन्दमा राखियो।  ग्यालिलियो वैज्ञानिक सोचका एक महान प्रतिपादक थिए। सन् १६३७ मा उनका आँखाको ज्योति गुम्नपुग्यो। ग्यालिलियोले ग्रहहरूको गतिमाथि आफ्नो सिद्धान्त प्रतिपादन गरे, जुन कोपर्निकसकै सिद्धान्तमा आधारित थियो, जसानुसार सबै ग्रहहरूको गतिको केन्द्र सूर्य हो। उनले इनर्सियाका सिद्धान्तलाई प्रस्तावित गरे। उनले एरिस्टोटलका विचारहरूलाई चुनौती दिए। उनको मृत्यु ८ जनवरी १६४२ मा इटालीमा नै भएको थियो। उनलाई एक महान वैज्ञानिकको रूपमा सदैव संसारमा चिनिन्छ।

ग्यालिलियोले भौतिक विज्ञानमा गतिशास्त्रको समीकरण स्थापित गरे। उनको इनर्सियाको नियम विश्वप्रसिद्ध छ। उनले पीसाको मिनारमा आफ्नो प्रयोगबाट वस्तुहरू तल झर्ने गति तिनीहरूको द्रव्यमानमा निर्भर गर्दैन भन्ने कुरा प्रमाणित गरेका थिए। ग्यालिलियोले पहिलो पटक सबै प्राकृतिक नियमले गणितीय नियमहरूलाई पालना गर्दछन् भने। उनले एक ठाउँमा दर्शन यो विशाल किताब ब्रम्हाण्डमा लेखिएको छ…..र यो गणितीय भाषामा छ भने। यसका पात्र वृत्त, त्रिभुज र अन्य ज्यामितीय आकार हुन्। उनैले पहिलो पटक भ्याकुममा प्रक्षेपणको मार्ग प्यारावोलिक हुन्छ भन्ने कुरा प्रमाणित गरे। ग्यालिलियोले बनाएको उच्च कोटीको कम्पासले समुद्री यात्रीहरूको लागि धेरै ठूलो सहयोग पुर्यायो। उनका अन्य आविष्कारहरूमा धर्मामीटर, सूक्ष्मदर्शक यन्त्र, पेण्डुलम घडी, आदि हुन्। उनले भौतिक नियमहरूको बारेमा तिनीहरू सबै ठाउँमा निश्चित गतिमा चल्दछन् भन्ने कुरा बताएका थिए। यो सापेक्षताको सिद्धान्तको प्रारम्भिक झलक थियो।

अल्बर्ट आइन्स्टाइन (Albert Einstein) र उनको आविष्कार

आइन्स्टाइनको जन्म १४ मार्च १८७९ मा उल्मको दक्षिणी जर्मन शहरमा एक साधारण परिवारमा भएको थियो। उनका पिता बिजुलीको सामानको एउटा सानो कारखाना चलाउँथे, व्यापार गर्थे र सामान्य इन्जिनियर थिए। उनकी आमा सामान्य घरको काम गर्थिन्। सन् १८८० मा आइन्स्टाइन परिवार व्यापारको सिलसिलामा म्युनिख गयो। त्यहाँ पनि उनीहरूको व्यापारमा समस्या भएपछि उनीहरू सन् १८९४ मा इटली गए तर आइन्स्टाइन भने पढाइको लागि म्युनिख नै बसे। पछि उनी इटलीमा आफ्नो परिवारसँग भेट्न जाँदा एक चुम्बकीय क्षेत्रमा ईथरको अवस्थाको जाँच शीर्षकमा एक निबन्ध लेखेका थिए। सन् १८९५ मा उनी ज्यूरिखको ‘स्वीस फेडेरल पोलिटेक्निक स्कूल’ को सामान्य प्रवेश परीक्षामा असफल भए तर त्यहाँ उनले भौतिकशास्त्र र गणितमा असाधारण ग्रेड प्राप्त गरे। त्यसपछि उनी स्वीट्जरल्याण्डको ‘आर्गोभियन केन्टोनल स्कूल’ मा भर्ना भए। सन् १९०० मा उनले गणित र भौतिकशास्त्रको परीक्षा पास गरे र संघीय शिक्षण डिप्लोमाबाट सम्मानित भए। सन् १९०० मा आइन्स्टाइनको पहिलो शोधपत्र क्यापिलरी आकर्षणमाथि लेखिएको ‘आन्नालेन डर फिजिक’ थियो। यो सन् १९०१ मा “Inferences from Capillarity Phenomena” शीर्षकमा प्रकाशित भयो। सन् १९०२-१९०३ मा प्रकाशित दुई शोधपत्रमा उनले ताप गतिविज्ञानमा पारमाणविक घटनाको व्याख्या सांख्यिकीय माध्यमबाट गर्ने प्रयास गरे। यिनै शोधपत्र सन् १९०५ मा ब्राउनियन गतिमा शोधपत्रको लागि जग बने, जसमा अणुहरूको उपस्थितिमा ब्राउनियन गतिलाई ठोस प्रमाणक रूपमा उपयोग गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा थाहा भयो। सन् १९०३ र १९०४ मा उनका शोध मुख्यगरी प्रसार घटनामा सीमित परमाणुको आकारको असरमा सम्बन्धित रहे। 

आइन्स्टाइनलाई विश्वप्रसिद्ध सापेक्षतावादको सिद्धान्तको खोजको लागि संसारभर चिनिन्छ। उनले क्वान्टम भौतिक विज्ञानमा पनि महत्त्वपूर्ण खोज गरे। आइन्स्टाइनले प्लांकको क्वान्टम परिकल्पनाको आधारमा पहिलो पटक प्रकाश विद्युत प्रभावको व्याख्या गरे, जसानुसार प्रकाश ऊर्जाका साना-साना बंडलहरूको रूपमा अगाडि बढ्दछ। यो कार्यको लागि आइन्स्टाइनलाई सन् १९२१ मा भौतिकशास्त्रतर्फको नोवेल पुरस्कार प्राप्त भएको थियो। आइन्स्टाइनले पहिलो पटक आफ्नो विश्वप्रसिद्ध सूत्र E = MC²  (E = ऊर्जा, M = द्रव्यमान र C‍ = प्रकाशको गति) द्वारा पदार्थ र ऊर्जालाई परस्पर रूपमा बदल्न संभव छ भन्ने कुरा बताए। सन् १९०५ आइन्स्टाइनका पाँच शोध पत्र जर्मनीको भौतिक विज्ञानको जर्नलमा प्रकाशित भएका थिए। यिनीहरूले भौतिक संसारमा तहल्का मच्चाइदिए। पहिलो शोधपत्रले प्लांकको सिद्धान्तको आधारमा प्रकाशको विद्युत प्रभावलाई व्याख्या गर्दथ्यो। यसभन्दा पहिले प्रकाश किरण तरंगको रूपमा अगाडि बढ्दछ भन्ने मान्यता राखिन्थ्यो। तर आइन्स्टाइनको सिद्धान्तपछि प्रकाशको द्वैत प्रकृति सामुन्ने आयो र के थाहा भयो भने प्रकाशले तरंग र कण दुवै प्रकारको व्यवहार गर्दछ। दोस्रो शोधपत्र ब्राउनियन गतिमा आधारित थियो। यसमा अणुहरूको मुक्त गतिको व्याख्या गरिएको थियो। यो व्याख्याबाट पदार्थको आवणविक र पारमाणविक प्रतिरूपलाई बल मिल्यो। यो शोधमा आइन्स्टाइनले प्रोब्याबिलिटी सिद्धान्त (probability theory) लाई समावेश गरे, जसले क्वान्टम भौतिक विज्ञानलाई दृढ गणितीय आधार प्रदान गर्यो। तेस्रो शोधपत्र पदार्थ र ऊर्जाको प्रसिद्ध सम्बन्ध E = MC² थियो। यसबाट पहिलो पटक पदार्थलाई ऊर्जामा बदल्न सकिन्छ भन्ने कुराको रहस्योद्घाटन भयो। यहीँबाट संसार परमाणु ऊर्जाबाट परिचित भयो। आइन्स्टाइनको चौथो शोधपत्रमा विशेष सापेक्षतावादको सिद्धान्त (special theory of relativity) लाई स्पष्ट पारिएको थियो। यो एक जटिल सिद्धान्त हो। सामान्य भाषामा भन्ने हो भने ब्रम्हाण्डका सम्पूर्ण घटक एक-अर्कोसँगै  सापेक्ष गतिमा छन्। कुनै पिण्ड, तारा, इत्यादिलाई हेर्दा तिनीहरूको दृश्यमान स्थिति तिनको गति, दूरी र सयम (space-time) मा निर्भर गर्दछ। मानौं, कुनै तारा हाम्रो पृथ्वीबट पाँचसय प्रकाशवर्ष टाढा छ। यसको अर्थ के हुन्छ भने हामी त्यसको पाँचसय वर्ष पहिलेको स्थिति देखिरहेका छौं। वर्तमान त त्यो कहीँ अन्तै हुन्छ। र, यदि त्यसको गति धेरै तीव्र छ भने त्यसको आकार पनि त्यसको रोकिएको अवस्थाको आकारभन्दा भिन्न देखिन्छ। यो सिद्धान्तबाट धेरै चमत्कारिक निष्कर्ष निक्लिए। जस्तो कि कुनै पदार्थ प्रकाशको गति वा त्योभन्दा बढी गतिमा चल्न सक्दैन। यसको साथै अत्याधिक गतिमा चल्ने वस्तुहरूको द्रव्यमान (mass) बढ्दछ र लम्बाई घट्दछ। यो सिद्धान्तले शून्यमा विश्वव्यापी माध्यमबाट ईथरको परिकल्पनालाई रद्द गरिदियो। यी शोधपत्र प्रकाशनको दस वर्षपछि सन् १९१५ मा आइन्स्टाइनले एउटा अर्को आश्चर्यजनक सिद्धान्त सामान्य सापेक्षताको सिद्धान्त (general theory of relativity) प्रतिपादन गरे। यसमा उनले सापेक्षतामा गुरूत्वाकर्षणलाई पनि सामेल गरे। उनले के बताए भने प्रकाशको मार्गमा गुरूत्वाकर्षणको प्रभाव पर्दछ। परिणामस्वरूपमा हामीले सीधा देख्ने आकाश वास्तवमा वक्र (curve) हुन्छ। अथवा यसो भनौं, एक सीधा आकाशलाई हामी व्रक रूपमा देख्दछौं। र, यसलाई अझ व्यापक रूपमा उनले भने – गुरूत्वाकर्षण स्पेश-टाइमको वक्रता (distortion) हुन्छ, जुन पदार्थको कारणले पैदा हुन्छ। र, यो वक्रताले अन्य पदार्थको गतिमा प्रभाव पार्दछ। आइन्स्टाइनले आफ्नो जीवनको अन्तिम वर्ष एकीकृत क्षेत्र सिद्धान्त (unified field theory) मा काम गरेर विताए तर यो अधुरै रह्यो। यो सिद्धान्तमा प्रकृतिका चार आधारभूत बल (गुरूत्वाकर्षण बल, विद्युतचुम्बकीय बल, कमजोर आणविक बल र शक्तिशाली आणविक बल) को एकीकरण गर्ने थियो। अहिले पनि यो सिद्धान्तमा काम भइरहेको छ। उनका वैज्ञानिक योगदानहरूमा सापेक्ष ब्रम्हाण्ड, क्यापिलरी मोशन, क्रिटिकल पेनम्ब्रा, सांख्यिक मेकानिक्सका समस्याहरू, अणुहरूको ब्राउनियन गति, अणुहरूको उत्पपरिवर्तनीय समस्या, एक अणुयुक्त ग्यासको क्वान्टम सिद्धान्त, कम विकिरण घनत्वयुक्त प्रकाशको तापीय गति, विकिरणको सिद्धान्त, एकीकृत क्षेत्र सिद्धान्त र भौतिकशास्त्रको ज्यामितिकरण हुन्। आइन्स्टाइनले ३०० भन्दा बढी वैज्ञानिक शोधपत्रहरूको प्रकाशन गराएका थिए र ३० हजारभन्दा बढी अद्वितीय दस्तावेज र पत्र लेखेका थिए। ७६ वर्षको उमेरमा  १८ अप्रिल १९५५ मा अमेरिकाको न्यू जर्सीमा उनको देहान्त भयो।

चार्ल्स डार्विन (Charles Drawin)  र उनको आविष्कार

डार्विनको जन्म सन् १८०९ को १२ फेब्रुअरीमा इङ्ल्याण्डको श्रूजबरीमा भएको थियो। डार्विन एक असाधारण जीव वैज्ञानिक थिए। डार्विनको जीवहरूको उत्पत्ति र क्रमविकासको धारणाले मानिसहरूको दृष्टिकोण नै बदलिदियो। उनको विकासको अवधारणाले जीव र पृथ्वीमा तिनीहरूको विविधताप्रति बुझाइमा क्रान्ति ल्याइदियो। । उनलाई बचपनदेखि नै प्रकृतिप्रति अत्यन्तै लगाव थियो। यो गुण उनले आफ्ना हजुरबा इरेस्मस डार्विनबाट प्राप्त गरेका थिए। उनका पिता उनलाई चिकित्सा विज्ञानको शिक्षा दिलाउन चाहन्थे तर डार्विनको त्यसमा रूचि थिएन। उनले आफ्ना पिताको अर्को इच्छा अनुसार पादरी बन्ने कुरालाई पनि अस्वीकार गरे। डार्विन एक शिक्षित र धनी परिवारमा जन्मिएका थिए। उनका पिता रोबर्ट डार्विन एक प्रसिद्ध डक्टर थिए। उनी ८ वर्षको हुँदा प्रारम्भिक शिक्षाको लागि एक इसाई मिशनरी स्कूलमा भर्ना भएका थिए। डार्विनका पिता उनलाई डाक्टर बनाउन चाहन्थे; त्यसैले उनले आफूसँगै लगेर डाक्टरको प्रशिक्षण दिनलागेका थिए। सन् १८२५ मा डार्विनलाई एडिनबर्गको मेडिकल युनिभर्सिटीमा भर्ना गराइयो। तर उनलाई ‘मेडिकल साइन्स’ मा त्यति रूचि थिएन। उनी सँधै प्रकृतिको इतिहास जान्ने कोशिस गर्दथे। उनी धेरै विरूवाहरूको नाम जान्ने कोशिस गरिरहन्थे र विरूवाका टुक्राहरूलाई पनि जम्मा गर्थे। एडिनबर्ग युनिभर्सिटी पछि डार्विनलाई मेडिकल शिक्षाको अगाडिको पढाइ पूरा गरून् भनेर सन् १९२७ मा क्राइस्ट कलेजमा भर्ना गरियो। तर यहाँ पनि उनको मन मेडिकलमा कम र प्राकृतिक विज्ञानमा बढी लागिरहन्थ्यो। क्राइस्ट कलेजमा रहँदा डार्विन विज्ञानको कोर्स अध्ययन गरे। प्रकृति विज्ञानको साधारण अन्तिम परीक्षामा उनी १७८ विद्यार्थीमा दोस्रो भएका थिए। पछि उनले क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमा अध्यात्मविज्ञान पनि अध्ययन गरे।

सन् १८३१  मा डार्विनलाई एचएमएस बीगलमा एक प्रकृति वैज्ञानिकको रूपमा वैज्ञानिक अभियानमा सामेल हुने अवसर प्राप्त भयो, जसलाई उनले उत्साहपूर्वक स्वीकार गरे। बीगल यात्रा डार्विनको जीवनको एक महत्त्वपूर्ण मोड थियो। सन् १८३१ देखि १८३६ सम्मको आफ्नो यात्राको क्रममा उनले एन्डिज पर्वतमा दुर्लव जीवावशेष, ब्राजिलका एललान्टिक जंगलहरूबाट पशु र वनस्पतिहरूलाई जम्मा गरे र तिनीहरूको व्यापक अध्ययन गरे। उनले ग्यालापागोस द्वीपमा पाइने फिंचेजमा भौगोलिक विभिन्नताहरूको अवलोकन गरे। यी सबै अनुभवहरूबाट डार्विनवादको सिद्धान्तलाई वैज्ञानिक समर्थन प्राप्त भयो। उनले  विभिन्न देशहरूको भ्रमण गरे र हजारौं नमूनाहरू सङ्कलन गरे। यस यात्राको क्रममा डार्विनका अवलोकन र सङ्कलनहरू नै पछि क्रमविकास र प्राकृतिक छनौटका सिद्धान्तहरूको आधार बनेका हुन्। इङ्ल्याण्ड फर्किएपछि उनले आफ्ना वैज्ञानिक सिद्धान्त सम्बन्धित सामग्रीहरू जम्मा गर्न शुरू गरे। उनले आफ्ना विकासका सिद्धान्तहरूलाई प्राकृतिक छनौटको नाम दिए। सन् १८५९ मा डार्विनको “प्राकृतिक छनौटद्वारा जातिको उत्पत्ति” (The Origin of the Species) पुस्तक प्रकाशित भयो। यसले उनको क्रमविकास र प्राकृतिक छनौटको सिद्धान्तलाई विस्तृत रूपमा प्रस्तुत गर्‍यो। यो पुस्तकमाथि मिश्रित प्रतिक्रिया आयो तर चाँडै धेरै ठूलो संख्यामा विक्री भयो र यसले डार्विनलाई आफ्नो समयको सबैभन्दा प्रभावशाली वैज्ञानिकको रूपमा स्थापित गरिदियो। डार्विनले आफ्नो खोज कार्य निरन्तर जारी राखे । सन् १८६८ मा डार्विनको दोस्रो पुस्तक The variation of Animals and Plants under Domestication प्रकाशित भयो। यो पुस्तकमा चुनिएका जीवहरूको छनौट गरी परेवा, कुकुर र अन्य जनावरहरूका नस्ल पैदा गर्नसकिने कुरा बताइएको थियो। यसरी नै नयाँ बोटविरूवाहरूको पनि नस्ल पैदा गर्न सकिन्थ्यो।  सन् १८७१ मा उनको प्रसिद्ध पुस्तक “द डिसेन्ट अफ म्यान” प्रकाशित भयो । यसमा मानव जातिको विकासको सिद्धान्त उल्लेख गरिएको छ। यसरी नै उनले भूविज्ञान, वनस्पति विज्ञान र प्राणीविज्ञानको साथै अन्य वैज्ञानिक विषयहरूमा पनि धेरै काम गरे। डार्विन जीववैज्ञानिक, प्रकृति वैज्ञानिक र भूवैज्ञानिक समेत थिए। उनी क्रमविकास र प्राकृतिक छनौटको लागि विश्वप्रसिद्ध छन्। उनलाई प्रजातिहरूको विकासमा नयाँ अवधारणाहरू ल्याउने प्रथम वैज्ञानिक मानिन्छ। उनले सबभन्दा पहिले प्रजातिहरूको उद्भव क्रमविकासात्मक परिवर्तनको कारण भयो भन्ने सिद्धान्तको प्रतिपादन गरेका थिए। र, प्राकृतिक छनौटबाट यसप्रकारका परिवर्तन हुन्छन् भन्ने कुरा पनि उनैले सिद्ध गरेका थिए। डार्विनको अप्रिल १९, १८८२ मा डाउनहाउसमा देहान्त भयो।

डार्विनको जैव-विकास सम्बन्धी विचार विस्तारपूर्वक उनको पुस्तक प्राकृतिक छनौटद्वारा जातिहरूको विकासमा प्रकाशित भएको थियो। डार्विनवादका मुख्य सिद्धान्तहरूमा जीवहरूमा सन्तानोत्पत्तिको प्रचूर क्षमता एक हो। प्रत्येक जीव जातिमा सन्तानोत्पत्तिको क्षमता प्रचुर हुन्छ। उदाहरणको लागि ड्रोसोफिला (small fruit fly) ले एकपटकमा २०० अण्डा पार्छ, जसमा १० देखि १४ दिनमा तिनीहरू अन्य ड्रोसोफिला बन्दछन्। यदि सबै अण्डाबाट उत्पन्न ड्रोसोफिला जीवित रहे र प्रजनन गरे भने ४०-५० दिनमा यिनीहरूको संख्या लगभग २० करोड हुनेछन्। डार्विनवादको अर्को सिद्धान्त जीवन-संघर्ष हो। सन्तानोत्पत्तिको प्रचूर क्षमताको बाबजुद प्रकृतिमा प्रत्येक जातिका जीवहरूको संख्या लगभग स्थिर हुन्छ। यसको कारण के हो भने जीवहरूलाई आफ्नो अस्तित्व कायम राख्नको लागि, वृद्धि र प्रजनन गर्नको लागि खाना, प्रकाश, वासस्थान, प्रजनन-साथी, आदिको आवश्यकता हुन्छ। तर यी सबै प्रकृतिमा सीमित हुन्छन्। अर्थात् जीवले पैदा हुने वित्तिकै यिनीहरूको लागि संघर्ष गर्नुपर्दछ। यसैगरी डार्विनवादको अर्को सिद्धान्त विभिन्नता एवम् तिनीहरूको वंशानुगतता हो, जसानुसार सबै जीवहरूमा विभिन्नताहरू पाइन्छन्। एकै माता-पिताका सन्तानहरू पनि बिल्कुल एकै हुँदैनन्। विभिन्नताहरू केवल रंग-रूपमा मात्र होइन, बरू विभिन्न लक्षणहरूको लागि हुन सक्दछ, जस्तो कि दौडिने शक्ति, रोगहरूसँग लड्ने शक्ति, कार्यक्षमता, आदि। यी भिन्नताहरू कुनै जीवको अस्तित्व कायम राख्नको लागि सहयोगी हुन्छन्। यी लाभदायक विभिन्नताहरू पछिको पुस्तामा पुग्दछन्। डार्विनवादको अर्को सिद्धान्त योग्यतमको उत्तर-जीवन अथवा प्राकृतिक छनौट हो। जीवन-संघर्षमा तिनै जीवहरू सफल हुन्छन्, जसमा बढीभन्दा बढी अनुकूल लक्षणहरूयुक्त जीवहरू (योग्यतम्) को एकप्रकारले प्रकृतिद्वारा छनौट हुन्छ। यसैलाई योग्यतमको उत्तरजीवन वा प्राकृतिक छनौट भनिन्छ। यसलाई हरबर्ट स्पेन्सरले सामाजिक विकासको सन्दर्भमा योग्यतम अतिजीवन (survival of the fittest) भने। नयाँ जातिहरूको उत्पत्ति वातावण वा परिस्थितिहरूमा निरन्त बदलिरहेको हुन्छ। परिणामस्वरूप निरन्तर नयाँ लक्षणहरूको प्राकृतिक छनौट भइरहन्छ। उपयोगी विभिन्नताहरू पुस्तौं-पुस्ता एकत्रित भइरहन्छन् र धेरै समयपछि (सयौं-हजारौं वर्षपछि) उत्पन्न जीवहरूका लक्षण मूल जीवहरूभन्दा यति धेरै भिन्न हुन्छन् कि एक नयाँ जाति बन्दछ।

म्याक्स प्ल्यांक (Max Planck) र उनको आविष्कार

प्ल्यांकको जन्म २३ अप्रिल १८५८ मा जर्मनीको काइलमा भएको थियो। प्ल्यांकले प्रकाशका रहस्यहरूको समाधान गरेर एक नयाँ शाखालाई जन्म दिए, जसलाई क्वान्टम मेकानिक्स भनिन्छ। ग्र्याजुएशनपछि उनले भौतिकशास्त्रको क्षेत्र छनौट गरे तर उनका अध्यापकले यस क्षेत्रमा लगभग सबै खोज भइसकेकोले यसमा कार्य गर्नु निरर्थक हुन्छ भन्ने सल्लाह दिए। प्ल्यांकले उत्तर दिए – म पुराना चीजहरूबाट सिक्न चाहन्छु। त्यसपछि उनले भौतिकशास्त्रको यस्तो खोज गरे, जुन खोज विगत हजार वर्षमा भएको थिएन। प्ल्यांकले आफ्नो अनुसन्धानको शुरूवात ताप-गतिविज्ञान (thermodynamics) बाट गरे। उनले विशेष रूपले ‘थर्मोडाइनामिक्स’ को दोस्रो नियममा काम गरे। त्यसबेलाका केही इलेक्ट्रोनिक कम्पनीहरूले उनको सामु न्यूनतम् ऊर्जाको खपतमा बढीभन्दा बढी प्रकाश पैदा गर्नसक्ने प्रकाश-स्रोत बनाउने समस्या राखे। यो समस्याले प्ल्यांकको दृष्टिकोणलाई विकिरण (radiation) को अध्ययनतिर मोडिदियो। उनले विकरणको विद्युत-चुम्बकीय प्रकृतिको बारेमा जाने। यसरी के कुरा थाहा भयो भने प्रकाश, रेडियो तरंग, पराजवैजनी किरण, इन्फ्रारेड सबै विकिरणकै रूप हुन्, जुन वास्तवमा विद्युत-चुम्बकीय तरंग हुन्। प्ल्यांकले ‘ब्लक बडी रेडियसन’ मा काम गरेर एउटा नियम प्रतिपादन गरे, जसलाई वीन-प्ल्यांक नियम भनिन्छ। पछि उनले धेरै प्रयोगहरूको परिणाम अलग आउँछन् भन्ने थाहा पाए। उनले आफ्नो नियमको पुनर्विश्लेषण गरे र एक आश्चर्यजनक नयाँ खोजमा पुगे, जसलाई प्ल्यांकको क्वान्टम परिकल्पना भनिन्छ। यी प्याकेट्सलाई क्वान्टा भनिन्छ। हरेक क्वान्टाको ऊर्जा निश्चित हुन्छ र यो केवल प्रकाश (विकिरण) को आवृत्ति (रंग) मा निर्भर हुन्छ। यसको सूत्र  E=hv हो, जहाँ h नियतांक र v आवृत्ति हो। प्ल्यांकको यो परिकल्पनाले भौतिक जगतमा हलचल मच्चाइदियो। यहीँबाट भौतिक विज्ञानको नयाँ शाखा क्वान्टम भौतिकशास्त्रको जन्म भयो। पछि यही परिकल्पनाको प्रयोग गरेर आइन्स्टाइनले प्रकाश विद्युत प्रभावको खोज गरे। यो परिकल्पना अनुसार प्रकाश तथा अन्य विद्युत-चुम्बकीय विकिरण ऊर्जाको निरन्तर प्रवाह नभएर ऊर्जाका साना-साना प्याकेटको रूपमा अगाडि बढ्दछ। क्वान्टम भौतिकशास्त्रको  स्थापनाको लागि प्ल्यांकलाई सन् १९१८ मा नोवेल पुरस्कार प्राप्त भएको थियो। प्ल्यांक र आइन्स्टाइन एकदमै मिल्ने साथी थिए। अक्टुबर ४, १९४७ मा जर्मनीको गोटिंगजेनमा उनको मृत्यु भयो।

सन् १८८५ मा प्ल्यांकले कील विश्वविद्यालयमा सैद्धान्तिक भौतिकशास्त्रका सहायक प्रोफेसरका रूपमा काम गरेका थिए।  सन् १८८९ मा प्ल्यांकले किरचोपको स्थानमा भौतिकशास्त्रका प्रोफेसर भएका थिए। सन् १८९७ मा उनले थर्मोडाइनामिक्समाथि आफ्नो ग्रन्थ प्रकाशित गरेका थिए। सन् १८९८ मा उनी बर्लिनको फ्रेडरिक-विल्हेम्स-युनिभर्सिटीमा किर्चहोफको पद्वीको उत्तराधिकारी भएका थिए। सन् १९०९ मा प्ल्यांक कोलम्बिया विश्वविद्यालयमा सैद्धान्तिक भौतिशास्त्रको लेक्चर बन्नको लागि गए। त्यसपछि कोलम्बिया विश्वविद्यालयका प्रोफेसर ए. पी. विल्सले उनका व्याख्यानको एक श्रृंखलाको अनुवाद गरी सहप्रकाशन गरेका थिए।  सन् १९२६ मा प्ल्यांक ‘रोयल सोसाइटी’ को फेलो नियुक्त भएका थिए र सन् १९२८ मा उनलाई ‘रोयल सोसाइटी’ को कोप्ले पदक दिइएको थियो। पछि उनी ‘क्यान्सर सोसाइटी’ का अध्यक्ष पनि चुनिएका थिए। सन् १९२६ देखि मृत्यु नहुन्जेल उनले विज्ञानको अनुसन्धान कार्य गरिरहे।

रेने देकार्ट्स (Rene Descartes) र उनको आविष्कार

देकार्ट्सको जन्म ३१ मार्च १५९६ मा फ्रान्सको तुरेनमा भएको थियो। उनका पिता धनाढ्य थिए। देकार्ट्स बालककालदेखि नै धेरै कमजोर र अस्वस्थ थिए। उनको औपचारिक शिक्षा ८ वर्षको उमेरमा शुरू भएको थियो।  उनी वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक, रसायनविद, भौतिकशास्त्री, ब्रम्हाण्डवैज्ञानिक, शरीर वैज्ञानिक, ज्ञानशास्त्री, दार्शनिक र गणितज्ञ थिए। उनले विश्लेषणतात्मक ज्यामितिको आविष्कार गरी ज्यामिति र बीजगणितका पहिलेका भिन्न क्षेत्रहरूलाई जोड्ने काम गरे। यो उनको सर्वोत्तम देन हो। एक समय ओच्छ्यानमा पल्टिरहेको बेलामा उनले कोठाको भित्तामा एउटा झिंगा घस्रिरहेको देखे। त्यसपछि उनको दिमागमा झट्ट एक गणितीय समस्या उदायो। यो झिंगाको घस्रने मार्गलाई गणितीय भाषामा विवरण दिनु भनिन्छ। यो समस्याले उनको दिमागमा विश्लेषणात्मक ज्यामितिलाई जन्म दियो। देकार्ट्स आफ्नो समयका सुप्रसिद्ध गणितज्ञ थिए। यसकारणले गर्दा रचना गर्नमा उनी गणितीय विधिबाट धेरै प्रभावित भए। गणितमा सबभन्दा पहिले स्वयंसिद्धहरूको स्थापना गरिन्छ र त्यसपछि त्यसको आधारमा निगमनात्मक तरीकाबाट अन्य निष्कर्ष स्थापित गरिन्छ। देकार्ट्सले दर्शनमा पनि असाक्षात रूपले यही प्रणालीको अनुकरण गरिएको छ भने। त्यसकारण देकार्ट्सलाई आधुनिक गणितका पिता भनिन्छ। बुद्धिवाद र विज्ञानवाद पनि देकार्ट्सका मुख्य देन हुन्। उनी धार्मिक संस्थानको प्रभुत्व भएको बेलाका व्यक्ति थिए; त्यसलाई छोडेर बुद्धिको आधारमा सत्यताको स्थापना गर्ने प्रयास उनको निर्भिकता र स्वतन्त्रताको ठोस प्रमाण हो। सही अर्थमा भने देकार्ट्सको महत्त्व गणितीय विधिलाई अपनाउनुमा नै छ। गणितको सिद्धान्त अनुसार गणितको पद्धति तथा खोज कुनै पनि ज्ञानको एकमात्र पद्धति तथा सत्यताको कसौटी हो। देकार्ट्सको समयमा र खासगरी उनको लागि गणित नै विज्ञानको विशेष अंग थियो, त्यसकारण उनले दर्शनमा पनि गणितको परम्परालाई चलाउने कोशिस गरेका छन् र यो परम्परालाई प्रायः सबै आधुनिक दार्शनिकहरूले अपनाएका छन्।

देकार्ट्सले समीकरण सिद्धान्तका केही नियमहरूको पनि आविष्कार गरे, जसमा चिन्हहरूको नियम धेरै प्रसिद्ध छ। डेकार्ट्सलाई आधुनिक दर्शनशास्त्रको संस्थापकको रूपमा जानिन्छ। उनको एउटा भनाई – ‘मो सोच्छु, त्यसैले मेरो अस्तित्व छ’ – धेरै प्रसिद्ध छ। उनले जीवनका सबै सिद्धान्तहरूलाई गणितीय कसौटीमा जाँच्ने प्रणाली प्रस्तुत गरे। प्रकाश भौतिकविज्ञान (optical physics) को क्षेत्रमा कार्य गर्दा उनले प्रकाश परावर्तन सिद्धान्त (light reflection theory) को नियम बताए र इन्द्र धनुषको कोण (angel of rainbow) को खोज गरे। डेकार्ट्सले मानव शरीरको बारेमा यसको दुई भाग हुन्छन् भनेर परिकल्पना गरे। पहिलो मेशिन जसरी काम गर्ने र गतिका भौतिक नियमहरूको पालना गर्ने भौतिक शरीर हुन्छ र दोस्रो भाग भौतिक नियमभन्दा पर हुने मन वा आत्मा हुन्छ; यसले शरीरलाई नियन्त्रण गर्दछ। गणितको क्षेत्रमा उनको सर्वश्रेष्ठ उपलब्धि निस्सन्देह निर्देशांक ज्यामितिको आविष्कार (analytical geometry) हो। यो आविष्कारपछि ज्यामितीय रचनाहरूलाई बीजगणितीय समीकरणद्वारा दर्शाउन संभव भयो। परिणामस्वरूप ज्यामिति असीमित विस्तार भयो र गणितको एक नयाँ शाखा विश्लेषणात्मक ज्यामितिले जन्म लियो। यसले पछि विस्तार हुँदै क्यालकुलसलाई जन्म दियो। आज क्यालकुलस र विश्लेषणात्मक ज्यामितिबाट विज्ञानको कुनै पनि क्षेत्र अछुतो छैन, चाहे त्यो स्पेश अनुसन्धान होस्, इन्जिनियरिङको कुनै शाखा होस्, शुद्ध भौतिक विज्ञान होस्; यहाँसम्म कि जीवन विज्ञानमा पनि यसको उपयोग भइरहेको छ। विश्लेषणात्मक ज्यामितिसँग कुनै विद्यार्थी हाइस्कूलमा बीजगणितको एक समीकरण ग्राफपेपरमा सीधा रेखाको देखेपछि परिचित हुन्छ। त्यसपछि अगाडिको क्लासमा उसले बीजगणितका कुनै पनि समीकरण ग्राफ पेपरमा कुनै न कुनै वक्रको रूपमा देख्दछ। विस्तारै-विस्तारै यो ज्यामिति कति व्यापक छ भन्ने कुरा थाहा हुन्छ। यसैबाट नन-युक्लिडियन ज्यामिति (non-Euclidean geometry) को विकास भयो, जसको सहायताबाट आइन्स्टाइनले सापेक्षताको सिद्धान्त विकास गरे। डेकार्ट्सले सर्वप्रथम घातहरूलाई व्यक्त गर्नको लागि सुपरस्क्रिप्टको प्रयोग गरे। कुनै समीकरणमा आधारको प्रकृतिबारे जान्नको लागि उनले चिन्हको नियम बताए। उनले संवेग संरक्षण नियमको प्रारम्भिक अवस्थाको बारेमा जानकारी गराए। ११ फेब्रुअरी १६५० मा स्वीडेनको स्टकहोमा उनको मृत्यु भयो।