नवप्राविधिक वा माइक्रो–इलेक्ट्रोनिक क्रान्ति

 

नवप्राविधिक वा माइक्रो–इलेक्ट्रोनिक क्रान्ति

स्रोत – अनिल राजिमवालेको एक प्रसिद्ध हिन्दी पुस्तक ‘वैज्ञानिक-तकनीकी क्रान्ति और उत्तर-औद्योगिक समाज’

अनुवादक

–रमेश सुनुवार

–नारायण गिरी

विगत चार दसकदेखि चलिरहेको प्राविधिक क्रान्तिलाई विभिन्न नाम दिइएको छ, जस्तै वैज्ञानिक–प्राविधक क्रान्ति (Scientific-Technical Revolution), नव–प्राविधिक क्रान्ति, तेस्रो प्राविधिक क्रान्ति, इलेक्ट्रोनिक वा माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्ति, इत्यादि । यी सबैमा वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्ति सबभन्दा उपयुक्त नाम प्रतीत हुन्छ, किनभने यसबाट विज्ञान तथा प्रविधि दुवै क्षेत्रहरूमा भइरहेका सबै परिवर्तनहरूको प्रतिनिधित्व हुन्छ ।

के बुझ्नु अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ भने आज चलिरहेको वैज्ञानिक प्राविधिक क्रान्ति औद्योगिक कालका परिवर्तनहरूभन्दा गुणात्मक रूपले भिन्न छ । आम रूपमा मानिसहरू वर्तमान प्राविधिक क्रान्तिलाई औद्योगिक क्रान्तिकै एउटा विकसित रूप, त्यसको उच्च चरण मान्दछन् र त्यसैकारण त्यसमा उनीहरू कुनै विशेष नयाँ कुरा देख्दैनन् । हाम्रो बुझाइमा यो एउटा धेरै ठूलो गल्ती हो ।

नव–प्राविधिक क्रान्ति मुख्य रूपले परमाणुभित्रका शक्तिहरूमाथि, उदाहरणको लागि इलेक्ट्रोनको गति तथा अन्यप्रकारका क्वान्टम शक्तिको उपयोगमाथि आधारित छ । इलेक्ट्रोन शक्तिको प्रयोगमाथि आधारित प्रविधिलाई इलेक्ट्रोनिक वा माइक्रोइलेक्ट्रोनिक प्रविधि भनिन्छ । यसप्रकार यो त्यस औद्योगिक क्रान्तिभन्दा गुणात्मक रूपले भिन्न छ, जसले वाफ र विद्युतको शक्तिको प्रयोग गर्दथ्यो ।

वर्तमान क्रान्तिलाई कम्प्युटर क्रान्ति पनि भनिन्छ । यो नामाकरण कम्युटर नामक प्रविधि तथा यन्त्रमाथि आधारित छ । “कम्प्युटर” को सामान्य अर्थ हो – गणना, यद्यपि यसले सम्पूर्ण भाव दिंदैन, न पूरा व्याख्या गर्न सक्दछ । कम्प्युटर, विशेषगरी आधुनिक इलेक्ट्रोनिक कम्प्युटरले सबै प्रक्रियाहरू, घट्नाहरू, कार्यहरू, इत्यादिलाई केही अंकहरूका समूहहरू तथा ती समूहहरूको समन्वयको रूपमा ग्रहण गर्दछ, त्यस रूपमा बदल्दछ; कम्प्युटरको लागि हरेक संवेदन वा संकेत बराबर हुन्छ, चाहे त्यो कुनै पनि प्रक्रियाबाट आएको होस् । यी संकेतहरूमा पुनः परिवर्तन गरेर कम्प्युटरले तिनीहरूलाई अक्षरहरू, चित्रहरू, आकृतिहरूको रूपमा आफ्नो स्क्रीनमा प्रस्तुत गर्दछ । यहाँ हामी प्रविधि र विज्ञानको सम्पूर्ण विकासमा नगएर केवल केही ती पक्षहरूलाई मात्र हेर्नेछौं, जुन औद्योगिक कालभन्दा भिन्न छन् र जसको प्रत्यक्ष परिणाम आधुनिक समाज र चेतनामाथि परिरहेको छ । केवल यही सन्दर्भमा मात्र हामी वर्तमान प्राविधिक क्रान्तिका केही विशेषताहरूमाथि विचार गर्नेछौं । यो क्रान्तिको तयारी लगभग एक शताब्दीका वैज्ञानिक परिवर्तनहरूको माध्यमले भइरहेको छ । १९औं शताब्दीका बावेज नामक वैज्ञानिकले एउटा यान्त्रिक कम्प्युटर तयार गरे, जुन चक्काहरू, पुलीहरू, गियर, दाँतीयुक्त पुर्जाहरू, इत्यादिबाट चल्दथ्यो र गणना गर्दथ्यो । यसलाई कम्प्युटर र कम्प्युटर विज्ञान तथा प्रविधिको आरम्भिक रूप मानिन्छ ।

आधुनिक संचार क्रान्तिको शुरुवात रेडियोको आविष्कारबाट भयो । रेडियोको जन्म प्रत्यक्ष रूपमा विज्ञानको सबभन्दा बढी सैद्धान्तिक विषयबाट भयो, अर्थात् पदार्थ विज्ञानको विद्युत–चुम्बकीय क्षेत्रबाट । म्याक्सवेल र फेराडेले विद्युत विकिरणको खोज गरे, जसको एउटा रूप प्रकाश हो ।

जर्मन वैज्ञानिक हेनिरिख हर्टज (१८५७–१८९४) ले विद्युत–चुम्बकीय (electro-magnetic) विकिरणको खोज गरे । यसप्रकार उनी नै रेडियो तरंगहरूको खोजकर्ता थिए; रेडियो तरंगहरू विद्युत–चुम्बकीय तरंगहरूकै भाग हुन् । हर्ट्जले प्रयोगको  माध्यमबाट सावित गरे कि दुई इलेक्ट्रोड्सको बीचमा उत्पन्न गरिएको विद्युतको झिल्काले २० मीटर पर रहेका आपसमा तारले जोडिएका त्यस्तै दुई इलेक्ट्रोड्सको बीचमा झिल्का उत्पन्न गर्दछ । यसको अर्थ के थियो भने इलेक्ट्रोड्सको एउटा जोडाबाट प्रकाशको गतिले अर्को जोडासम्म शक्ति स्थानान्तरित हुन्छ, जसलाई हर्ट्जले इलेक्ट्रो–म्याग्नेटिक विकिरण भने ।^१ हर्ट्जको यही खोजको सम्मानमा फ्रिक्वाइन्सीको मूल इकाईलाई “हर्ट्ज” भनिन्छ, जसलाई रोडियो, ट्रान्जिस्टर तथा अन्य यन्त्रहरूमा प्रयोग गरिन्छ ।

रेडियोतरंगहरू विद्युत यान्त्रिकी (electro-mechanical) तरीकाहरूबाट उत्पन्न गरिन्छन्, अर्थात् विद्युत धाराको ओसिलेशनबाट ।^२ यो हाम्रो बहसको लागि महत्वपूर्ण प्रश्न हो, जसमाथि हामी पछि कुरा गर्नेछौं ।

१८८८ मा एडवर्ड ब्रेनलीले रेडियो कन्डक्टरको आविष्कार गरे, जसको सहायताबाट विद्युत–चुम्बकीय तरंगको उपस्थितिमा विद्युत प्रवाहित गर्न सकिन्थ्यो । यसको माध्यमले कैयौं मीटर टाढाबाट नै तरंगहरूलाई पत्ता लगाउन सकिन्थ्यो, यहाँसम्म कि ठोस वस्तुहरूमा पनि, र विद्युतीय घण्टी र टेलिग्राफ रिले पनि चलाउन सकिन्थ्यो ।^३ सन् १८९४ मा ओलिभर लजले ट्रान्समीटरको फ्रिक्वाइन्सीलाई घट्बढ् गरेर संकेत र संदेश पठाउने कामलाई परिस्कृत बनाए ।^४ उनले ब्रेनली कण्डक्टरको सहायताबाट हर्ट्ज रेजोनेटरमा सुधार ल्याए ।

१८९५ मा ए. एस. पोपोवले एउटा लामो उभिएको तारको सहायताबाट विद्युत–चुम्बकीय तरंग ग्रहण गर्ने कामलाई विकसित बनाए । यसप्रकार एन्टेनाको जन्म भयो । पोपोवले लजको जेनेरेटरमा थप विकास^५ गरेर त्यसको शक्ति २५० मीटरसम्म बढाए । रेडियो–इलेक्ट्रिक मोर्सको प्रयोग गरेर उनी “हेनरिख हर्ट्ज” शब्दलाई प्रसार गर्न सफल भए । त्यही वर्ष गुग्लेल्मो मार्कोनीले मार्सको प्रयोगबाट २४०० कि. मी. सम्म रेडियो संकेत पठाउनमा सफलता पाए ।

रेडियो संदेश पठाउने यो पद्धतिलाई  “वायरलेश” भनियो, किनभने इलेक्ट्रोड्सको एउटा जोडाबाट अर्को जोडासम्म तारबिना नै सूचना पठाउन सकिन्थ्यो ।

“भल्व”  वा “ट्यूव” को आविष्कार

यस बीचमा एउटा यस्तो आविष्कार भयो, जसले रेडियो संचारमाथि महत्वपूर्ण र गहिरो प्रभाव पार्यो । १९औं शताब्दीको अन्तमा इलेक्ट्रिक भल्व वा क्याथोडबाट ट्यूवको आविष्कार गरियो । यसमा शून्य (vacuum) मा इलेक्ट्रोन किरणहरू छोडिन्छ, जुन एउटा इलेक्ट्रोन स्रोत वा क्याथोडबाट निस्किन्छन् र एनोडमा पुग्दछन् । यस्तो शून्यलाई डायोड भनिन्छ, जसलाई विकसित रूपले जोड फ्लेमिङ्ले १९०४ मा निर्माण गरेका थिए । यो रेडियो यन्त्रको एउटा महत्वपूर्ण पुर्जा हो, जसले ए. सी. धारालाई डी. सी. मा बदल्दछ । १९०६ मा लि. डी. फोरेस्टले के पत्ता लगाए भने यदि डायोडको बीचमा इलेक्ट्रोन किरणहरूको मार्गमा एउटा ग्रिड राखियो भने, त्यसले एम्प्लीफायरको काम गर्दछ । यसबाट रेडियो संकेत सुन्न संभव भयो । यसलाई ’ट्रायोड‘ भनियो । यसबाट ओसिलेटर सर्किटको विकास भयो, जसको फलस्वरूप विशेष फ्रिक्वेन्सीका रेडियो संकेत उत्पन्न गर्न सकिन्थ्यो ।^६

पहिलेका रेडियो ट्रान्स्मीटर ‘स्पार्क–ग्याप’ प्रकारका हुन्थे । तिनीहरूको स्थानमा क्याथोड रे ट्यूव आए । यिनीहरूको सहायताबाट व्यापक श्रेणीका तरंगहरूमध्ये विशेष तरंगहरू सुन्न सकिन्थ्यो । साथसाथै बढी शक्तिशाली ट्रान्समीटर र रिसिभर बनाउन सकियो । लाउडस्पिकरको प्रयोग संभव भयो । माइक्रोफोनको प्रयोग गरेर व्यक्तिहरू र समुदायहरूको बीचमा लामो दूरीसम्म आवाजको आदान–प्रदान गर्न सकियो, र यो महत्वपूर्ण विषय हो । ट्रायोडको प्रयोगबाट केवल रेडियो मात्र होइन, बरु पछि गएर टि. भी., रडार, प्रारम्भिक कम्प्युटरको पनि आविष्कार संभव भयो । ट्रायोडको कारण यो शताब्दीको आरम्भमा आवाजको संचार हुन सक्यो ।^७

कम्प्युटरका आरम्भिक कदम

विज्ञान तथा प्रविधिमा क्वान्टम, इलेक्ट्रोनिक्स तथा कम्प्युटरको दिशामा तीव्र परिवर्तनहरूबाट विद्युतविज्ञान र विद्युत तथा विद्युत चुम्बकीय यन्त्रको लागि अत्यन्तै ठूलो खतरा पैदा भयो : यिनीहरूको साम्राज्य तथा प्रभुत्वमा चिराहरू पर्न लागे र समाजमाथि इलेक्ट्रोनिक्सको प्रभुत्वको आधार तयार हुनलाग्यो ।

यो प्राविधिक क्रान्तिको बौद्धिक, सैद्धान्तिक तथा वैज्ञानिक आधार गणक वा कम्प्युटर विज्ञानको विकासबाट निर्माण भयो । गणित यसको अभिन्न अंग थियो । जर्ज बुलले आधुनिक अंक कम्प्युटरका केही गणितीय सिद्धान्त पेश गरे । क्लाउड शनन (१९३७) ले के कुरा सिद्ध गरे भने बुलद्वारा पेश गरिएको तर्कप्रणालीको सहायताले यस्तो विद्युत यान्त्रिकीय परिपथ बनाउन सकिन्छ, जसमा धेरै रिले वा “स्विच” हुन्छन् । यसको प्रयोग गणितीय, तुलनात्मक तथा तार्किक अध्ययनमा गर्न सकिन्छ । यस दृष्टिले कम्प्युटर केवल एउटा गणनयन्त्र वा इलेक्ट्रोनिक यन्त्र मात्र नभएर एउटा तर्कयन्त्र हो । शननको खोजपछि सम्पूर्ण संसारमा सामान्य अंक कम्प्युटर बनाउने प्रतिस्पर्धा भयो ।

यस क्रममा एलन ट्यूरिंगको नाम प्रसिद्ध छ । ट्यूरिंगले १९३६ मा एउटा यस्तो कम्प्युटर यन्त्रको विचार प्रस्तुत गरे, जसलाई ट्यूरिंग यन्त्र भनियो । उनले के सिद्ध गरे भने यदि कुनै समस्या वा प्रश्नलाई सांकेतिक भाषाको अल्गोरिद्म वा ’प्रोग्राम‘ को रूपमा पेश गरियो भने  त्यसलाई कम्प्युटरद्वारा समाधान गर्न सकिन्छ । प्रकाशयन्त्रबाट कागजको टेपमा प्वाल वा “पन्च” गरेर निर्देश गर्न सकिन्छ र परिणाम पनि “पन्च” गरिएको कागजमा लेख्न सकिन्छ । ट्यूरिंगले १९४३ मा विश्वयुद्धको अवधिमा ब्रिटिश सेनाको लागि कोड खोल्ने भएको कम्प्युटर “कोलोसस” बनाएका थिए ।

इलेक्ट्रोनिक अंक कम्प्युटरको सम्बन्धमा जोन वान न्वायम्यानको नाम लिइन्छ । उनले मेमोरीको साथै आधुनिक उच्च गतिको अंक कम्प्युटरको डिजाइन १९४५ मा तयार गरे । यसमा सबै निर्देश र आँकडाहरू बाइनरी भाषा अर्थात् १ र ० को भाषामा एकत्रित गरेर राखियो । यसको आन्तरिक भाग इलेक्ट्रो–मेकानिकल होइन, बरु इलेक्ट्रोनिक पुर्जाहरूबाट बनेका थिए । हो, आजको तुलनामा ती पुर्जाहरू धैरै बढी विस्तृत र ठूला थिए । यो यन्त्रको लगभग सबै काम केन्द्रीय मेमोरी युनिट (CPU) बाट चल्दथ्यो र यसप्रकार यो मानवहस्तक्षेपबाट लगभग मुक्त थियो । त्यसकारण आधुनिक कम्प्युटरलाई वान न्वायम्यान कम्प्युटर भनिन्छ । धेरैको विचार के छ भने वान न्वायम्यान कम्प्युटरको तुलनामा आजसम्म कुनै विशेष नयाँ बन्नसकेको छैन ।

सन् १९४४ मा हावर्ड आइटकिनले आई. बी. एम. को सहायताले मार्क I कम्प्युटरको निर्माण गरे, तर त्यसमा मेमोरी थिएन । १९४७ मा आई. बी. एम. ले एस. एस. ई. सी. (Selective Sequence Electronic Computer) को निर्माण गरे ।

यसभन्दा पहिले एउटा ऐतिहासिक कम्प्युटरको निर्माण प्रेस्पर ईकर्ट तथा जोन–माउच्लेले गरे : यसलाई इनियाक (ENIAC) वा Electronic Numerical Integrater and Computer भनियो । यो भ्याक्यूम ट्यूव वा भल्वमा आधारित प्रथम पूर्ण इलेक्ट्रोनिक अंक कम्प्युटर थियो । तर यसमा मेमेरी थिएन । इनियाकमा १९,००० भ्याक्यूम ट्यूव थिए, र त्यसको वजन ३०  टन थियो । यसले १५०० वर्गफीटको क्षेत्र ओगट्थ्यो अर्थात् करीब ४–५ तल्ला अग्लो घर बराबर थियो, जसमा कैयौं किलोमीटर लामा बिजुलीका तार लागेका थिए । र, यसलाई त्यस बेला  “सानो कम्प्युटर” मानिन्थ्यो ।

सन् १९४९ मा जर्मन वैज्ञानिक कोनराड जुसेले z-3  कम्प्युटर बनाए । यो प्रथम कम्प्युटर थियो, जसमा प्रोग्राम नियन्त्रण सामेल थियो । यसको भाषा बाइनरी र प्रोग्राम “प्लांकाल्कुल” थियो ।

न्वायम्यानले १९४९ मा एडभाक (EDVAC) इलेक्ट्रोनिक डिस्क्रिट अटोमेटिक कम्प्युटर बनाउन आरम्भ गरे, जुन १९५२ मा तयार भयो । यसमा बाइनरी भाषामा आँकडाहरू तथा प्रोग्राम थिए र यसलाई चलाउनको लागि ४,००० भ्याक्यूम र १०,००० क्रिस्टल डायोडको प्रयोग गरिएको थियो ।  

कम्प्युटर निर्माणको क्षेत्रमा अन्य कैयौं प्रयोग गरिए, जसको फलस्वरूप यसमा लगातार सुधार र साथसाथै यसको तीव्र गतिले प्रसार हुँदै गयो ।

ट्रान्जिस्टर वा सेमीकंडक्टर प्रविधिको विकास

हामीले पहिले भ्याक्यूम ट्यूव वा भल्वको कुरा गरेका छौं । तिनीहरू अत्यन्तै महत्वपूर्ण पुर्जा थिए, र हुन् पनि । तिनीहरूको काम थियो विद्युतको धारा, संकेत, रेडियो तरंगहरू, इत्यादिलाई पार हुन दिनु वा रोक्नु, त्यसकारण तिनीहरूलाई स्वीच वा भल्व पनि भनियो । यदि आवश्यकतानुसार यस्ता धेरै स्वीच वा भल्व एकत्रित गरियो भने, र यदि तिनीहरूलाई तारहरू तथा अन्य तरीकाहरूबाट एक–अर्कोसँग जोडियो भने, तिनीहरूको बीचमा कोड वा संकेतको विशेष आपसी सम्बन्ध कायम गर्न सकिन्छ, जस्तो कि इनियाक वा एडवाक कम्प्युटरमा गरिएको थियो । यिनीहरूको विभिन्न आपसी संयोजन विभिन्न अंकहरू, आँकडाहरू र भाषाको प्रतीक बन्न सक्दछन् । पुराना कम्प्युटरले यही सिद्धान्तमा काम गर्दथे । यसबाहेक भल्व रेडियो तथा अन्य यन्त्रहरूमा रेजिस्टेन्समा अन्तर ल्याएर एम्प्लीफाइ गर्ने, ओसिलेट गर्ने तथा अन्य कार्यहरूमा प्रयोग हुन्थे ।

तर ती भल्व वा स्वीच ठूला र भारी थिए ; साथसाथै खर्चिला र तिनीहरूलाई एक स्थानबाट अर्को स्थानमा लान–ल्याउन सजिलो थिएन, किनभने तिनीहरूमा सजिलैसँग टुट्फुट् हुने गर्दथ्यो । तिनीहरूबाट इलेक्ट्रोनिक संकेत विस्तारै मात्र जाने गर्दथ्यो ।^८

त्यसकारण नयाँ प्रकारका भल्व वा स्वीच (“ढोका”) को खोज हुनलाग्यो । यसमा ठोस पदार्थसम्बन्धी भौतिकविज्ञान (Solid State Physics) काममा आयो । यस क्रममा सेमीकण्डक्टर पदार्थहरूको खोज भयो, जसबाट पछि गएर ट्रान्जिस्टरहरूको निर्माण संभव भयो ।

विद्युत संचालन गर्ने गुणको आधारमा तीन प्रकारका वा तीन अलग–अलग गुणहरू भएका पदार्थ पाइएका छन् : पहिलो प्रकारका पदार्थलाई कण्डक्टर भनिन्छ, जसबाट विद्युत सजिलैसँग बहन्छ, अर्थात् तिनीहरू विद्युतका सुचालक हुन्छन्; दोस्रो प्रकारका पदार्थले विद्युतलाई संचालन गर्न सक्दैनन्, र तिनीहरूलाई कुचालक भनिन्छ; तेस्रो प्रकारका पदार्थलाई सेमीकण्डक्टर वा आंशिक वा अर्धसुचालक भनिन्छ ।

तापक्रमको वृद्धिसँगै सुचालक पदार्थहरूको रेजिस्टेन्स बढ्दछ, जबकि सेमीकण्डक्टरहरूको घट्दछ,^९ र यो एउटा महत्वपूर्ण गुण हो ।

ट्रान्जिस्टरको आविष्कार

सेमीकण्डक्टर ठोस पदार्थहरूको खोजको प्रत्यक्ष परिणाम थियो ट्रान्जिस्टरहरूको आविष्कार । सन् १९४७ मा शाकले, ब्रिटेन र बारडीनले जर्मेनियमको एउटा सानो टुक्रामा दुईवटा तार जोडेर स्वीचिङ र एम्प्लीफाई गर्ने काम गरे । यो डायोड र ट्रायोडकै विकसित र परिमार्जित रूप थियो । यसलाई प्वाइन्ट कन्ट्याक्ट ट्रान्जिस्टर भनियो, त्यसपछि मात्र जंक्सन ट्रान्जिस्टरको आविष्कार भयो ।

पछि गएर सिलिकनबाट ट्रान्जिस्टर बनाउन लागियो । सिलिकन बढी सस्तो र स्थायी पदार्थ हो । ट्रान्जिस्टरको रचना करीब यसप्रकारको हुन्छ : सेमीकण्डक्टरका विपरीत ट्रान्जिस्टरमा तीन अलग–अलग क्षेत्र हुन्छन्, जसको विभाजन जंक्सनले गर्दछ । त्यसकारण यिनीहरूलाई ट्रायोड्स पनि भनिन्छ । बीचको भागलाई  “वेस” भनिन्छ, जबकि अन्य दुईलाई “एमीटर” र “कलेक्टर” भनिन्छ । ट्रान्जिस्टरमा केही अशुद्धिहरू मिलाइन्छ, ताकि यसको सुचालक गुणमा वृद्धि होस् । कलेक्टरले विद्युतप्रवाहबाट इलेक्ट्रोन एकत्रित गर्दछ र एमीटरले त्यति नै संख्या वा कम वा बढी संख्यामा तिनीहरूलाई जान दिन्छ ।^१० यसप्रकार ट्रान्जिस्टरले एउटा स्वीच वा गेट वा भल्वको काम गर्दछ, जसमा विभवान्तरको कारण एम्प्लीफिकेशन तथा अन्य कार्य हुन्छन् ।

माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्ति

यसको शुरुवात तब मान्न सकिन्छ, जब :

            १) ट्राजिस्टर अत्यन्तै साना हुन लागे;

            २) र, यसभन्दा बढी महत्वपूर्ण, ती ट्रान्जिस्टरहरूलाई चिप्समा लगाइयो वा अंकित गर्न लागियो ।

सन् १९५० को दशकको अन्तबाट आरम्भ भएर ६० तथा ७० को दसकमा माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिले प्रभुत्व जमायो र त्यसपछि सम्पूर्ण विश्वलाई परिवर्तित गर्यो : विश्व औद्योगिक युगबाट बाहिर आयो ।

अब कम्प्युटरमा ट्रान्जिस्टरले भ्याक्यूमको स्थान लियो । फलस्वरूप कम्प्युटरको गतिमा हजारैं गुना वृद्धि भयो । पहिलोपटक कम्प्युटर पूर्ण रूपले इलेक्ट्रोनिक आधारमा उभियो ।

यो प्राविधिक क्रान्तिको आधार प्रकृतिमा सर्वत्र पाइने एउटा साधारण पदार्थ हो, त्यो हो बालूवा । बालूवा रयानशास्त्रको भाषामा सिलिकन अक्साइड हो । रासायनिक प्रक्रियाहरूद्वारा यसको अक्सीजन हटाएर यसलाई सिलिकनका कणहरूमा बदलिन्छ । यही नव-प्राविधिक क्रान्तिको आधारभूत पदार्थ हो । सिलिकनको लगभग एकदेखि दुई फुट कणहरूबाट अन्यन्तै मिहिन र पातलो पत्ता काटिन्छन् । यसको लागि विशेष यन्त्रहरूको प्रयोग गरिन्छ । यी पत्ताहरूलाई पुनः, आमरूपमा, चौकुना टुक्राहरूमा काटिन्छ । यसप्रकार एक पत्ता वा पाताबाट कैयौं साना–साना चिप्स तयार हुनजान्छन् ।

यिनै चिप्पहरू आधुनिक नवप्राविधक माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिका आधारभूत पदार्थ हुन् । आजभोलिका चिप्स केवल औंलाका नङजति आकारका पनि हुन्छन् ।

सन् १९५९ मा एउटा ट्रान्जिस्टरको स्थान आई. सी. वा इन्टिग्रेटेड सर्किटले लियो, अर्थात् कैयौं ट्रान्जिस्टरहरूलाई एउटै सर्किटमा जोड्न सकियो । यसले कम्प्युटर शक्तिलाई कैयौंगुना बढाइदियो । ती आईं सी. हरू सिधैं चिप्समा खोप्न सकिन्थ्यो ।

५०–६० का दसकहरूमा वैज्ञानिकहरूले चिप्समाथि ट्रान्जिस्टर र यसप्रकार इलेक्ट्रोन संकेतहरूको पूरा सर्किट (परिपथ) अंकित गर्ने विधि पत्ता लगाए ।  यसले सूचना, संचार र उत्पादन साधनहरूमा मूलभूत क्रान्ति ल्याइदियो ।

चिप्समा अंकित सर्किट र ट्रान्जिस्टरहरूको काम इलेक्ट्रोनका कणहरूलाई आवश्यकतानुसार संचालित गर्नु वा संचालित हुनबाट रोक्नु हो । चिप्समा विद्युतको धारा होइन, बरु धाराको वा विद्युतको एउटा कण संचालित हुन्छ, वा त्यसको संचालन गतिलाई नियन्त्रण गरिन्छ । प्रत्येक ट्रान्जिस्टरले एकप्रकारको ढोकाको काम गर्दछ । प्रत्येक चिप्समा यस्ता अनेक ट्रान्जिरहरू अंकित गरिन्छ । विज्ञान र प्रविधिको विकासबाट प्रतिचिपमा ट्रान्जिस्टरहरू र सर्किटहरूको संख्या बढ्दै गइरहेको छ । इलेक्ट्रोन कणको प्रत्येक गतिको विशेष अर्थ हुन्छ : मानिलिऊँ, एउटा कणले ट्रान्जिस्टर वा सर्किट पार गर्यो भने, यसको अर्थ हुन्छ  १, यदि त्यसको प्रवाहलाई रोकियो भने, त्यसको अर्थ हुन्छ  ० । यही “१” र “०” का विभिन्न तालमेलहरूबाट कम्प्युटरको भाषाको निर्माण हुन्छ । र, शून्यको अर्थ “क” हुन सक्दछ वा  “A”  वा अरु केही । यो सबै हामी स्क्रीन (पर्दा) मा देख्न सक्दछौं, जस्तै इलेक्ट्रोनिक क्याल्कुलेटर (गणनयन्त्र) मा । यहाँ हामी अत्यन्तै सरल उदाहरण लिइरहेका छौ, वास्तवमा  इलेक्ट्रोनहरूका यी तालमेलहरू धेरै बढी जटिल हुन्छन् । चिप्समा कति ट्रान्जिस्टर हुन्छन् र सर्किट कति जटिल हुन्छन्, यो पहिलेदेखि निश्चित हुन्छ । त्यसकारण प्रत्येक यन्त्रको आफ्नो एउटा सीमा हुन्छ । तर स्पष्टीकरणको लागि यहाँ यसको उल्लेख गर्नु आवश्यक छ कि विज्ञान तथा प्रविधिको विकाससँगै यन्त्रको यो सीमा समाप्त हुँदै गइरहेको छ ।

चिप्समा इलेक्ट्रोनको मार्ग खोप्ने र ट्रान्जिस्टर अंकित गर्ने आफ्नो विधि र प्रविधि हुन्छ । यो अत्यन्तै कम देशहरूसँग छ र समयसँगसँगै बढी सूक्ष्म हुँदै गइरहेको छ । इलेक्ट्रोन माइक्रोस्कोपको समेत प्रयोग गरेर चिप्समा सर्किट अंकित गर्न लागिएको छ ।

यस क्रममा महत्वको कुरा के हो भने चिप्समा अंकनको शुरुवात ट्रान्जिस्टरहरूको अंकनबाट हुन्छ । वास्तवमा, यसभन्दा पनि पहिले ट्रान्जिस्टरको शुरुवात गेलियम वा सिलिकनको ट्रान्जिस्टरको निर्माणबाट हुन्छ । जस्तो कि पहिले भनिसकिएको छ, यो प्रथम सोलिड स्टेट सेमीकण्डक्टर वा ट्रान्जिस्टर हो । यहाँ सेमीकण्डकटर र ट्रान्जिस्टरमा विशेष अन्तर छैन ।

पछिल्लो चरणमा ट्रान्जिस्टर अलग्गै बनाइँदैन, बरु सिलिकनको टुक्रा वा पत्तामा अंकित गरिन्छ, र यहींबाट चिप्समा आधारित क्रान्ति शुरु हुन्छ । अंकनको विकसित अवस्थामा अंकित ट्रान्जिस्टरमा अलग्गै तार वा अन्य पुर्जा लगाइँदैन, बरु चिप्समै खोपिन्छ । यो असाधारण परिवर्तनले सर्किट, तार, बोल्ट, धातुका पुर्जाको अन्त गरिन्छ र केवल फोटोको अंकनको रूपमा मात्र प्रयुक्त हुन्छ । यान्त्रिक ठोस विद्युतयन्त्रहरू समाप्त हुन लाग्दछन् र तिनीहरूको स्थान इलेक्ट्रोनिक सर्किटले लिन्छन् । यान्त्रिक पदार्थ वैज्ञानिक न्यूटनीय निमयहरूका सीमाहरू र नियम भंग हुन्छन् र तिनीहरूको स्थान परमाणुभित्रका क्वान्टम सीमाहरू र नियमहरूले लिन्छन्, जुन असीमित हुन्छन् ।

सिलिकन चिप्समा ट्रान्जिस्टरका ढाँचाहरू फोटोलिथोग्राफी तथा ‘इचिङ’ को माध्यमले खोपिन्छ ।^११ प्रविधिको विकाससँगै अंकित ट्रान्जिस्टरहरूका आकार–प्रकार साना र सरल हुँदै गइरहेका छन्, जसबाट चिप्सको क्षमतामा तीव्रतापूर्वक वृद्धि भइरहेको छ । यो कार्यको लागि प्रकाश वा इलेक्ट्रोन बीम (किरण) को प्रयोग हुन्छ । केही अन्य तरीकाहरू पनि छन् । अंकनको क्रममा जब धेरै ट्रान्जिस्टरहको रूपरेखा तयार हुन्छ, तब तिनीहरूलाई आपसमा डिपोजिसन लिथोग्राफीको प्रक्रियाद्वारा जोडिन्छ ।^१२ यसबाहेक, एक्स रे लिथोग्राफीको प्रयोग हुन्छ ।^१३ विगत २० वर्षमा चिप्समा अंकित सर्किटको घनत्व प्रतिवर्ष दुईगुनाको दरले बढ्दै गइरहेको छ ।

इलेक्ट्रोन कणको गतिलाई सुविधाजनक बनाउनको लागि, अर्को शब्दमा सिलिकन चिपलाई बढी संवाहक बनाउनको लागि, सिलिकनमा थोरै अशुद्धिहरू मिलाइन्छ, यसबाट इलेक्ट्रोनको गति रोकिंदैन, न आवश्यकताभन्दा तीव्र नै हुन्छ । त्यसकारण चिप्सलाई “सेमीकण्डक्टर” (अर्थसुचालक) पनि भनिन्छ ।

ट्रान्जिस्टरहरू र सर्किटहरूबाहेक चिपमा कैयौं अन्य पुर्जाहरू पनि लगाइन्छ वा अंकित गरिन्छ । चिपको क्षमतामा लगातार र तीव्र वृद्धिबाट आजको प्राविधिक क्रान्तिमा असाधारण तीव्रता आएको छ । चिपमा दौडिरहेका इलेक्ट्रोन कणहरू वा तरंगहरूको संख्यामा तीव्रता आइरहेको छ र तिनीहरूद्वारा चिपमा पार गरिने दूरी कम हुँदै गइरहेको छ । यसप्रकार एउटा चिप सूचना तरंगहरूले भरिएको बढीभन्दा ठूलो भण्डार बन्दै गइरहेको छ ।

प्राविधिक तथा सूचना क्रान्तिमा आइरहेको तीव्रताको अनुमान तपाईंले यी केही थोरै आँकडाहरूबाट लगाउन सक्नुहुन्छ :

सन् १९६५ आउँदा नआउँदै  “सानो आकारको इन्टिग्रेसन” (एस. एस. आई.) शुरु भइसकेको थियो, अर्थात् एउटा चिपमा १० ट्रान्जिस्टरहरू अंकित गरिन्थ्यो । यो आजको तुलनामा धेरै क्षीण चिपशक्ति हो, तर त्यस बेला यो धेरै ठूलो कदम थियो । १९६३ र ७१ को बीचमा यिनीहरूको संख्या २४ बाट ६४ भयो । १९६९ मा एउटा चिपमा १,००० सर्किट र १९७५ मा ३२,००० सर्किट अंकित हुनलागे । यसप्रकार मध्यम श्रेणीको इन्टिग्रेशन (एम. एल. एस. आई.) विकसित भयो, जसले पछि गएर “ठूलो परिमाण” (एल. एस. आई.) र “धेरै ठूलो परिमाण” (बी. एस. एल. आई.) को इन्टिग्रेशनको रूप लियो ।^१४

चिपको थप विकास र एउटा चिपमा बढीभन्दा बढी संख्यामा सर्किट र कार्यक्षमता जोडिनुको फलस्वरूप माइक्रोप्रोशेसरको विकास भयो । ७० को दसकमा माइक्रोप्रोशेसर र माइक्रोकम्प्युटरको विकासको फलस्वरूप इतिहासमा सबभन्दा ठूला औद्योगिक परिवर्तनहरूमध्ये एउटा जन्म भयो : माइक्रोप्रोशेसर तथा “पी. सी.” (Personal Compuer) क्रान्ति, जुन ८० को दसकमा भयो ।

माइक्रोप्रोशेसर तथा पी. सी. क्रान्तिको शुरुवात क्यालिफोर्नियाको पालो अल्टो नामक स्थानमा भयो, जसलाई पछि गएर सिलिकन भ्याली भनियो । प्रथम माइक्रोप्रोशेसरको निर्माण सन् १९७१ मा भयो । टेड हफले एउटा यस्तो चिप बनाए, जसमा सम्पूर्ण सी. पी. यु. अर्थात् सेन्ट्रल प्रोसेसिङ यूनिट अंकित गरिएको थियो । सी. पी. यू. लाई चलाउने र निर्देशन दिने काम एउटा अर्को चिपमा अंकित मेमोरीले गर्दथ्यो, जसलाई  “ROM” (Read Only Memory) भनियो ।^१५ यसप्रकार कम्प्युटरका दुई ठूला यूनिटहरू अत्यन्तै सानो स्थानमा समेटिए । होफको माइक्रोप्रोशेर चिपमा २,३०० ट्रान्जिस्टरहरू अंकित थिए । यो एकमात्र चिपको क्षमता सम्पूर्ण इनियाक कम्प्युटरको गणनक्षमताको बराबर थियो । यसको आकार केवल १/८ × १/६ इन्च थियो । १९७४ मा “जनरल पर्पोज” माइक्रोप्रोशेसरको निर्माण भयो, जसमा सम्पूर्ण कम्प्युटर केवल एउटा छापिएको सर्किट बोर्डमा अंकित थियो । यसले प्रतिसेकेण्ड २,९०,००० निर्देशहरू पूरा गर्दथ्यो । चिपको क्षमता तीव्रतापूर्वक ८ के. बी. बाट ६४ के. बी. (१९७९) सम्म पुग्यो । फलस्वरूप हार्डवेयर पी. सी. क्रान्तिको लागि परिपक्व भयो ।^१६

सन् १९७४–७५ को अवधिमा गणन (कम्प्युटिङ) ठूला कम्पनीहरूमा सीमित थियो । मिनीकम्प्युटरहरू तथा पी. सी. को उदयसँगै व्यक्तिको महत्व बढ्यो, किनभने अब तिनीहरू उत्पादक र उपभोक्ता दुवै बने । जहाँ मेनफ्रेम कम्प्युटर विश्वयुद्धको देन थियो र मिनीकम्प्युटर ६० को दसकको अन्रीक्ष प्रतिस्पर्धाको देन थियो, त्यहाँ माइक्रोकम्प्युटर तिनीहरूको तथा कम्प्युटर विज्ञानको मुख्य धाराभन्दा बाहिरको देन थियो ।^१७

सन् १९८१ लाई पी. सी. को आरम्भिक वर्ष मान्न सकिन्छ । पी. सी. सफ्टवेयर क्रान्ति पनि थियो, किनभने त्यसपछि सफ्टवेयर असाधारण गतिले विकसित हुनलाग्यो र साथसाथै यो उत्पादकत्व वृद्धिको साधन बन्यो । सन् १९८९ सम्म यस्ता चिप्सको निर्माण हुनलाग्यो, जसमा १ करोड ६० लाख सूचना यूनिटहरू (तरंगहरू) गतिशील थिए । आज यो क्षमता र गति अझ पनि बढेको छ ।

आजको एउटा माइक्रोकम्प्युटर २० वर्ष पहिलेको एउटा सम्पूर्ण कार्यालयको बराबर छ । आज  सूचना प्राप्त गर्नमा, अर्थात् इलेक्ट्रोन तरंग पुग्नमा एक सेकेण्डभन्दा केही कम समय लाग्दछ, यिनीहरूको गणना सेकेण्डहरूमा होइन, न्यानोसेकेण्ड र वीको सेकेण्डमा हुन्छ । एक न्यानोसेकेण्ड एक सेकेण्डको एक अरबौं भाग हो र एक वीको सेकेण्ड एक सेकेण्डको दस लाख भागको दस लाख भाग बराबर हो । सन् १९९२ आउँदा नआउँदै विश्वव्यापी कम्प्युटर उद्योगको “पीसीकरण” ठूलो परिमाणमा चल्यो, जुन आजसम्म जारी छ । ६०, ७०, ८० र ९० का दसकहरूमा तीव्र भइरहेको यो क्रान्तिमा सबै कुरा बदलिरहेको छ । पुराना उद्योग समाप्त भइरहेका छन्, नयाँ उदाइरहेका छन् । उत्पादनको स्थान बढीभन्दा बढी सूचना अर्थतन्त्रले लिइरहेको छ; नयाँ समाजले जन्म लिइरहेको छ : औद्योगिक समाजको स्थानमा उत्तर-औद्योगिक समाजले लिइरहेको छ ।

            यी विषयहरूमाथि हामी पछि विस्तारपूर्वक विचार गर्नेछौं ।

नवप्राविधिक क्रान्तिमा “नयाँ” के हो ?

धेरै मानिसहरूले के मान्दछन् भने यी सबै प्राविधिक परिवर्तनहरूमा विशेष केही नयाँ छैन, केवल केही नयाँ प्रकारका यन्त्रहरू मात्र आएका छन्, जसको उद्देश्य शोषण बढाउनु हो । औद्योगिक युग र त्यसका आचारविचार यथावत छन् । मजदूर वर्ग र त्यसको भूमिकामा कुनै परिवर्तन आएको छैन । समाजको ढाँचा तथा त्यसको गतिको दिशा पनि समग्रमा पहिलेजस्तै छ । “आम जनता” माथि यी परिवर्तनहरूबाट या त कुनै असर पर्दैन, या जेजति असर पर्दछ, त्यो जनताको विरुद्ध नै हुन्छ, उनीहरूको शोषण नै बढ्दछ र त्यो पनि कैयौंगुना; त्यसकारण परिवर्तनहरूको महत्व घट्दछ । उनीहरूको बुझाइमा विश्वमाथि पूँजीवादको पकड बलियो भएको छ र एकीकरणको प्रक्रियाले विश्वमाथि साम्राज्यवादको सम्पूर्ण प्रभुत्व स्थापित गर्दछ । एउटा व्यक्तिको कारण सोभियत संघ र पूर्वी यूरोपको समाजवाद ढल्यो, र त्यसैकारण आज विश्वका जनताको लागि अब चारैतिर निराशा र अन्धकार मात्र छ । यति मात्र होइन, बेरोजगारी र भोकमरीलाई बढाएर प्राविधिक क्रान्तिले अन्धकारलाई अझ गहिरो बनाएको छ । उनीहरूले विश्वव्यापी राजनीतिक परिवर्तनहरूको नवप्राविधिक क्रान्तिसँग कुनै सम्बन्ध देख्दैनन् । उनीहरू समाजवादी देशहरूका घटनाहरूलाई प्राविधिक परिवर्तनहरूसँग जोड्न सक्दैनन् । उनीहरू यो पनि सोच्दछन् कि ती परिवर्तनहरू त यूरोप, अमेरिका वा जापानजस्ता क्षेत्रहरूका घटनाहरू हुन्, तिनीहरूको हाम्रो जस्ता पिछडिएका देशहरूसँग के सम्बन्ध छ । एशिया वा अफ्रिकामा यो केही पनि भइरहेको छैन । मानवविचार लगभग सम्पूर्ण रूपमा अपरिवर्तित रहेको छ, बरु यी घटनाहरूमा पुराना विचारहरूकै पुष्टि भएको छ । सिद्धान्तहरूमा कुनै महत्वपूर्ण परिवर्तनको कुरा गर्नु र पूँजीवाद र साम्राज्यवादको सामु घुँडा टेक्नु हो ।

आगामी अध्यायहरूमा हामी विभिन्न विषयहरूको विश्लेषण र तिनीहरूमाथि बहसको सन्दर्भमा सबै बिन्दुहरूको एक–एक गरेर अवश्य विचार गर्नेछौं ।

चिप र यसमाथि आधारित माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिले वास्तवमा कुनचाहिं परिवर्तन ल्याइरहेको छ, जसको औद्योगिक, सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र वैचारिक प्रक्रियाहरू वा घटनाहरूमाथि गहिरो प्रभाव परिरहेको छ ? यी सबैमाथि जीवन्त र गहिरोसँग विचार गर्नु आवश्यक छ ।

सबभन्दा पहिले यसलाई हामी केही उदाहरणहरूबाट स्पष्ट गर्ने प्रयत्न गर्नेछौं । कारखाना वा कार्यशालामा प्रयोग गरिने कुनै एउटा सामान्य यन्त्र लिऊँ, जस्तै लेथ यन्त्र । यो यन्त्रमा अलग–अलग उपकरण वा औजार लगाएर कटिङ, ग्र्याण्डिङ, प्लेनिङ, बोरिङ, ड्रिलिङ र अन्य कति प्रकारका काम गरिन्छ । मजदूरले जब एउटा कटिङ औजारलाई यन्त्रमा लगाउँदछ र साथसाथै त्यो धातुको टुक्रा, जसलाई काट्नु छ, र त्यसपछि स्वीच अन गर्दछ, तब काम चालु हुन्छ । अपरेटरले आवश्यकतानुसार कटाईको लागि औजारको कोण, अवस्थिति, गति, दिशा, इत्यादिमाथि ध्यान दिएर त्यसलाई लगातार नियन्त्रित गरिरहन्छ । साथसाथै उसले विद्युतकरेन्ट, तापक्रम, लुब्रिकेन्ट तेलको धारा, धातुका टुक्राहरूमा खराबी, काम पूरा भएको वा नभएको, नयाँ धातुका टुक्राको आवश्यकता, एउटा काम समाप्त भएपछि नयाँ औजार लगाउने आवश्यकता, इत्यादि अनेकानेक कार्यहरू एवं प्रक्रियामाथि ध्यान दिन्छ र त्यसैको अनुरूप काम गर्दछ । यद्यपि उसले यन्त्रका सम्पूर्ण काम गर्दैन, तर पनि उसले धेरै शारीरिक र मानसिक काम गर्नुपर्दछ ।

अब मानिलिऊँ, यन्त्रमा एउटा माइक्रोप्रोशेसर चिप लगाइयो । हामीले देख्नेछौं कि यसबाट यन्त्र, औजार, कच्चापदार्थ र मजदूर वा अपरेटरको स्थिति, कार्य र चरित्रमा पर्याप्त परिवर्तन आउँदछन्, परिवर्तन कुनचाहिं हो र कहाँबाट शुरु हुन्छन् ? माइक्रोप्रोशेरमा कुनै पनि प्रक्रियाको बारेमा सूचना वा जानकारी लिने, त्यसको जाँचबुझ गर्ने र आवश्यकतानुसार परिवर्तनको निर्देशन दिने क्षमता हुन्छ । यसको प्रयोगबाट यन्त्र र उपकरणको गति, स्थिति, कोण, कामको चरण, तापक्रम, तेलको आवश्यकता, औजार र धातुको टुक्रा बदल्ने, कुनै पनि धातु वा यन्त्रको टुक्रामा खराबी, निश्चित बिन्दुहरूमा कटाई वा ड्रिलिङ कम वा तीव्र बनाउने, टुक्राको लम्बाई–चौडाई–मोटाई वा धार, इत्यादि अनेक चीजहरूको सूचना कम्प्युटरमा एकत्रित भइरहन्छ र स्क्रिनमा आइरहन्छ । यदि कुनै प्रक्रियामा परिवर्तनको आवश्यकता हुन्छ वा यन्त्र, उपकरण वा कामको स्थितिमा परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन्छ भने, कम्प्युटरले आफूलाई यस्ता निर्देशन दिन सक्दछ । यदि धातुमा कुनै खराबी छ वा औजार बदल्नु छ भने, विद्युत, तापक्रम वा तेलको प्रवाह, मात्रा वा गुणमा परिवर्तन गर्नु छ भने, यिनीहरूको निर्णय लिने क्षमता पनि कम्प्युटरमा हुन्छ वा यस्ता आवश्यकताहरू कम्प्युटरको स्क्रिनमा प्रदर्शित हुन्छन् र कोठामा बसेको अपरेटरले केवल बटन मात्र दबाएर सम्पूर्ण प्रक्रियाको नियन्त्रण गर्न सक्दछ; आजभोलि त यसको पनि आवश्यकता समाप्त भइरहेको छ ।

यहाँ हामी औद्योगिक युगको यन्त्रभन्दा भिन्न एउटा अलग प्रकारको यन्त्र देखिरहेका छौं । यो कम्प्युटरचालित यन्त्रले मानिसका केवल शारीरिक कार्यहरू मात्र होइन, बरु मानसिक कार्यहरू पनि गर्न शुरु गरेको छ, यहाँसम्म कि विभिन्न प्रक्रियाहरूसम्बन्धी कैयौं निर्णय पनि यसले लिन सक्दछ । इलेक्ट्रोनको गतिलाई संचालित गर्ने माइक्रोप्रोशेसर तथा प्रोग्रामचालित कम्प्युटरको यही ठूलो विशेषता हो र त्यो के हो भने त्यसमा राखिएको प्रोग्रामानुसार उत्पादन प्रक्रियाका विभिन्न भागहरू, यहाँसम्म कि सम्पूर्ण उत्पादन प्रक्रियालाई संचालित, निन्त्रित र निर्देशित गर्न सक्दछ । यो कुनै सामान्य अटोमेशन होइन, यो औद्योगिक युगको अटोमेशनभन्दा गुणात्मक रूपले भिन्न छ । वास्तवमा यो मानिसद्वारा यन्त्रलाई आफ्ना सम्पूर्ण मानसिक तथा शारीरिक श्रमप्रक्रियाहरूलाई सुम्पिदिने र यसप्रकार श्रमको प्रक्रियाबाट लगभग मुक्त हुने प्रवृत्ति हो ।

नवप्राविधिक क्रान्तिमा सूचनामा प्राविधिक परिवर्तनहरूबाट शुरु हुन्छ र उद्योगका सबै भागहरूमा फैलिन्छ । उत्पादनको प्रक्रियासम्बन्धी सूचनाहरूले इलेक्ट्रोन कणहरूको गति वा तरंगको रूप धारण गर्दछन्, जुन हाम्रो मस्तिष्कमा चलिरहेका सूचना तरंगहरूभन्दा कैयौं बढी तीव्रतापूर्वक प्रसारित हुन्छन् । यसैमा नवप्राविधिक तथा सूचना क्रान्तिको मूल छ । यस्तो मजदूर वा अपरेटर औद्योगिक मजदूर रहँदैन, ऊ एउटा नियन्त्रक वा निरीक्षक बन्दछ । मजदूरको विकास औद्योगिक चरणलाई पार गरेर इलेक्ट्रोनिक चरणमा पुग्दछ । यस्तो कर्मचारीको पुनर्परिभाषा आवश्यक भएको छ ।

कटिङ गर्ने यो लेथ यन्त्रकै समान अन्य प्रकारका यन्त्रहरू र उद्योगका अन्य क्षेत्रहरूमा पनि माइक्रोप्रोशेसर कम्प्युटरको प्रयोग गर्न सकिन्छ । आज विश्वमा बढीभन्दा बढी परिमाणमा टेक्सटायल, बुनाईकटाई, सिलाई, फलाम र स्पात तथा अन्य उद्योगहरूमा नयाँ कम्प्युटरको प्रयोग हुँदै गइरहेको छ । यहाँसम्म कि आज यस्ता स्पात वा कार वा टेक्सटायल कारखनाहरू पाइन्छन्, जहाँ शायदै कुनै मजदूर देखिन्छ, किनभने लगभग सबै काम कम्प्युटरलाई सुम्पिएको छ र कुनै कोठामा बसेका एक–दुई अपरेटरले नै सम्पूर्ण प्रक्रियाको रेखदेख गर्न लागेका छन् ।

उत्पादन यन्त्रहरूको विकासमा एउटा अर्को प्रवृत्तिमाथि ध्यान दिनु आवश्यक छ । हामी यो नठानौं कि केवल पुराना प्रकारका यन्त्रहरू र नयाँ प्रकारका कम्प्युटरहरूलाई आपसमा जोडिएको मात्र हो । चिप्स र कम्प्युटरले वास्तवमा उपकरण, यन्त्र र कारखानाको आकार सानो बनाउन शुरु गरेका छन् र तिनीहरूको आन्तरिक रचनामा तीव्रतापूर्वक परिवर्तन ल्याएका छन् । चिप्सको प्रयोगबाट लेथ तथा अन्य यन्त्रहरूको आकार तीव्र रूपले सानो हुँदै गइरहेको छ । यसको एउटा कारण के हो भने चक्काहरू, पुलीहरू, गियर, दाँतीयुक्त पुर्जा, शेफ्ट, हथौडा, पिस्टन, इत्यादिजस्ता परम्परागत पार्टपुर्जाहरूको आवश्यकता या त कम भएको छ, या समाप्त भएको छ या तिनीहरूको आकार सानो हुँदै गइरहेको छ । एक स्थानमा चिपको प्रयोगले सम्पूर्ण उद्योगका संरचना र अन्तर्सम्बन्धलाई बदल्दछ । औद्योगिक यन्त्रहरूको इतिहासमा, र फलस्वरूप सामूहिक वर्गहरूको निर्माणको इतिहासमा, यी परिवर्तनहरू असाधारण ऐतिहासिक महत्वका छन्, जसको सामाजिक संरचनामाथि गहिरो प्रभाव पर्दै गइरहेको छ । कम्प्युटरको प्रयोगभन्दा पहिले पनि धागो नभएका ग्यास वा पानी जेटचालित सटलको प्रयोगले बुनाईका यन्त्रहरूमा क्रान्ति ल्याएको थियो । अब कम्प्युटरले कताई र बुनाईका यन्त्रहरूका कैयौं पुर्जाहरूमाथि प्रश्नचिन्ह लगाइदिएको छ र तिनीहरू तीव्र गतिले लोप हुँदै गइरहेका छन् । यसको कारण के हो भने यन्त्र र पार्टपुर्जालाई मानवश्रमको आवश्यकता रहेन । फलस्वरूप यन्त्रहरूले कम स्थान लिन लागेका छन्, बढी सफा र परिष्कृत, सुन्दर, साना हुँदै गइरहेका छन् र धातुको स्थानमा यिनीहरूमा बढीभन्दा बढी कृत्रिम वस्तुहरूको प्रयोग हुनलागेको छ । फलस्वरूप कम्प्युटरको प्रयोगबाट परम्परागत धातुको, जस्तै फलाम र स्पातको, महत्व घट्दै गइरहेको छ । एउटा अर्को उदाहरण लिऊँ : अखवार प्रेश उद्योगमा कम्प्युटरको प्रयोगबाट अभूतपूर्त परिवर्तन आएको छ । यहाँसम्म कि अब कागजविहीन र प्रेश र कार्यालयहरूको कुरा गर्न लागिएको छ । पहिले अक्षरहरूलाई जोड्नु, तिनीहरूलाई लाइनमा मिलाउनु, पृष्ठ बनाउनु, गल्तीहरू सच्याउनु, मसी हाल्नु, यन्त्रको रोलरमा राखेर छाप्नु, पुस्तक वा अखवारको वाइन्डिङ गर्नु, यी सबै अलग–अलग कार्य हुन्थे । यी कामहरूमा केही नभए पनि कम्तीमा केही दर्जन, यहाँसम्म कि अढाई–तीनसयभन्दा पनि बढी मजदूरहरू लागिरहन्थे । आज चिप्सको प्रयोगले एउटै यन्त्रमा अक्षर मिलाउने, गल्तीहरू सुधार्ने, पेज बनाउने, प्रुफ हेर्ने, यहाँसम्म कि छाप्ने काम संभव बनाइदिएको छ । फलस्वरूप आधा दर्जन मानिसले पनि पुस्तकहरू, यहाँसम्म कि एउटा अखवार पनि, अत्यन्तै सजिलोसँग निकाल्न सक्दछन् ।

यस्ता अनेक उदाहरणहरू दिन सकिन्छ । स्पात र कपडा तथा मिलहरूको उदाहरण दिन सकिन्छ, जहाँ केवल यन्त्रहरूले मात्र काम गर्दछन् । रोबोर्टको बारेमा अब लगभग हरेक व्यक्तिले जानिसकेको छ, जसले  मानिसको स्थानमा काम गर्दछ ।

नवप्राविधिक क्रान्तिका निम्नलिखित केही महत्वपूर्ण विशेषताहरू छन्, जसले त्यसलाई औद्योगिक क्रान्तिबाट अलग गर्दछन् :

१) सम्पूर्ण शारीरिक श्रम र लगभग सम्पूर्ण मानसिक श्रम यन्त्रहरूलाई सुम्पिन लागिएको छ । जुन मानसिक श्रम हो, त्यो गुणात्मक रूपले नयाँ र उच्चप्रकारको छ, जसमा मस्तिष्कले लगातार यन्त्रभन्दा अगाडि रहने प्रयत्न गरिरहेको ।

२) उपकरण, यन्त्र र कारखानाहरू अत्यन्तै तीव्र र असाधारण रूपले साना हुँदै गइरहेका छन् । फलस्वरूप उत्पादन र अन्यप्रकारका काम कमभन्दा कम श्रमिकहरूको सहायताबाट बढीभन्दा बढी तीव्रतापूर्वक भइरहेको छ । यन्त्र विकासको अहिलेसम्म पाइने ऐतिहासिक प्रवृत्ति उल्टिसकेको छ र अब हाम्रा औजार “व्यक्तिगत” हुँदै गइरहेका छन्, जसलाई व्यक्तिहरूको सानो समूह वा ४–५ व्यक्तिले, यहाँसम्म १–२ व्यक्तिले पनि चलाउन सक्दछन् र लगभग सम्पूर्ण उत्पादन प्रक्रिया सम्पन्न गर्न सक्दछन् ।

३) कारखाना, यन्त्र र कार्यालय एक स्थानमा एकत्रित हुनुको बदला समाजमा अब अन्य स्थानहरूमा विकेन्द्रित र प्रसारित भइरहेका छन् । यो प्रवृत्ति विशेषगरी विकसित देशहरूमा पाइन्छ । साना हुनुको कारण यन्त्रहरू र कारखानाहरू नयाँ स्थानहरूमा धेरै सजिलो र कम खर्चमा स्थापित हुँदैछन् । कम्प्युटर क्रान्तिभन्दा पहिले र अलग पनि यो प्रवृत्ति, जस्तै लेथ यन्त्रमा, देखिंदै थियो, जुन साना र सस्ता हुँदै गइरहेका थिए ।

४) अब प्राकृतिक साधनहरू, कच्चा पदार्थ र परम्परागत शक्ति वा ऊर्जा साधनहरूको प्रयोग कम र कृत्रिम साधनहरूको प्रयोग बढी हुनलागेको छ ।

५) उद्योग र सम्पूर्ण अर्थतन्त्रको परिमाणमा सूचना एउटा महत्वपूर्ण, यहाँसम्म कि निर्णायक कारक बन्दै गइरहेको छ । वस्तुउत्पादनको बदला सूचनाउत्पादनको महत्व बढ्दै गइरहेको छ । उत्पादनको बदला सेवाउद्योग बढी महत्वपूर्ण हुँदै गइरहेको छ ।

यिनीहरू तथा अन्य कैयौं विशेषताहरूको आधारमा हामी वर्तमान क्रान्तिलाई औद्योगिक भन्न सक्दैनौं । औद्योगिक क्रान्ति कारखानाहरू र यन्त्रहरूमाथि आधारित थियो । कैयौं शारीरिक कार्यहरू यन्त्रलाई सुम्पिनुबाहेक एउटा अर्को महत्वपूर्ण घटना औद्योगिक युगमा घट्यो । त्यो के थियो भने औजार मानिस वा कालिगढको हातबाट निस्केर यन्त्रको भाग बन्यो । वास्तवमा “यन्त्र” को अर्थ नै त्यो यन्त्रको ढाँचा हो, जसले औजार चलाउँदछ वा जसमा औजार लगाइएको हुन्छ । औद्योगिक क्रान्तिको शुरुवात नै यसैगरी भयो, वाष्प इन्जिनले ठूलो परिमाणमा औजारहरूलाई यन्त्रहरूमा लगाउन संभव बनायो ।

आज “औद्योगिक” वस्तुहरू, ढाँचा, आकारप्रकार लुप्त हुँदै गइरहेका छन् । तिनीहरूका आकार साना हुने कुरा त हामीले बताइसकेका छौं । जहाँसम्म उपकरण वा औजारको प्रश्न छ, त्यसमा एउटा अभूतपूर्वक र अप्रत्याशित घटना घटिरहेको छ, जुन समुच्च मानवजाति र मानवनामक जीवको लागि निर्णायक महत्वको हुनेछ ।

औजारको केवल स्वतन्त्र भूमिका मात्र होइन, बरु स्वतन्त्र अस्तित्व नै लुप्त हुँदै गइरहेको छ । हथौडा, सुई, विभिन्न लेथ उपकरण, सटल, कतुवा, इत्यादिजस्ता अनेकौं औजारहरू यन्त्रसँग अंगीकृत भएर आफ्नो भूमिका धेरै हदसम्म्म गुमाउँदै गइरहेका छन् वा गुमाइसकेका छन् । अर्को शब्दमा, औजार वा उपकरण छँदैछैनन् । उदाहरणको लागि, बोरिङ (धातुको टुक्रामा प्वाल पार्ने काम) अब लेजर किरणहरूबाट गर्न लागिएको छ । यहाँ बोरिङ औजारको आवश्यकता समाप्त हुन्छ र यन्त्रमा लगाइएको लेजर किरण उपकरणले बोरिङ गर्दछ । यदि लेजरलाई बोरिङ यन्त्रमा लगाइयो भने, गुणात्मक रूपले भिन्न यन्त्र प्राप्त हुन्छ, जसमा औजार छँदैछैन : अर्थात् पुरानो अर्थमा यो यन्त्र होइन । स्पष्ट छ, लेजर किरण औजार होइन । लेजर किरणको प्रयोग गर्नुले यन्त्रको संरचना र स्वरूप पनि बदलिन्छ र त्यो औद्योगिक युगको औजार धारण गर्ने यन्त्रको बदला किरण छोड्ने उपकरण बन्दछ । यन्त्र र प्रयोगशालाको उपकरणको बीचको अन्तर समाप्त हुँदै गइरहेको छ । त्यसैगरी, प्राविधिक विकाससँगै, अन्य औजारले पनि यन्त्रकै अन्तरंग भाग बनेर आफ्नो स्वतन्त्र भूमिका गुमाउँदै गइरहेका छन् । कताई, बुनाई र सिलाईका यन्त्रहरूमा निरन्तर नयाँ परिवर्तनहरू देखिएका छन् । यी परिवर्तनहरूको प्रवृत्ति औजार लुप्त हुने दिशामा छ ।

कार, प्लास्टिक वस्तुहरू, जुत्ता, सिलाई, इलेक्ट्रोनिक, इत्यादि उद्योगमा यो प्रवृत्ति अझ स्पष्ट देखिन्छ । आधुनिक प्रकारका कारहरू र दुई पांग्रे साधनहरूमा जोर्नीहरूको कमी तथा कृत्रिम कच्चा पदार्थहरूको बढीभन्दा बढी प्रयोगको फलस्वरूप औजारको भूमिकामा कमी आइरहेको छ, सदा नै रूप बदल्ने, प्वाल पार्ने, सतहको कोण बदल्ने, इत्यादि कार्यको लागि कम्प्युटरचालित र रोबोर्टचालित कारखानाहरूमा यन्त्रले प्रायः एउटा औजारविहीन (वा बढीभन्दा बढी औजारविहीन) यन्त्रप्रणालीको रूप लिइरहेको छ । त्यसकारण औजार केवल मानिसको हातबाट मात्र होइन (औद्योगिक क्रान्ति), बरु अब यन्त्रबाट पनि लुप्त हुँदै गइरहेको छ (नवप्राविधिक इलेक्ट्रोनिक क्रान्ति) ।

इलेक्ट्रोनिक प्रक्रियाहरूहरूको प्रयोगका केही अन्य उदाहरणमाथि पनि ध्यान दिऊँ । धागोको बाइण्डिङमा बोबिनबाट कोनमा धागो स्थानान्तरित गर्ने सम्पूर्ण प्रक्रिया र सम्बन्धित समस्याहरूको ध्यान अब माइक्रोप्रोशेसरले राख्दछ । त्यसैगरी बुनाई र पट्याउने काम पनि कम्प्युटराइज भएको छ । प्रत्येक तानमा सेन्सर लगाइदिनाले त्यसमा चलिरहेका सम्पूर्ण प्रक्रियाहरू कम्प्युटरको खाता र पर्दामा अंकित हुँदै जान्छन् । धागो र कपडाको लम्बाई–चौडाई, तानको प्रतिमिनेट गति (आर. पी. एम.), इत्यादिको ध्यान कम्प्युटरले राख्दछन् । यी सम्पूर्ण प्रक्रियाहरूको गतिमा पनि असाधारण तीव्रता आएको छ ।

माइक्रोप्रोशेसरबाट उत्पन्न अटोमेशनको विशेषता के हो भने औजारसहित यन्त्र स्वयंमा पूर्ण एउटा स्वचालित व्यवस्था बन्दछ र कारखानाको सानोभन्दा सानो उत्पादन इकाई स्वयंमा काम गर्ने सूचना यन्त्रमा परिवर्तित हुन्छ । प्रत्येक यन्त्र वा यन्त्रप्रणालीले आफ्ना गति, कार्य, दिशा, कमीहरू र क्षमताहरू, इत्यादि स्वयं नै निर्धारण गर्न लाग्दछ । कम्प्युटरका टर्मिनल पहिले टेली टाइपराइटरकै एउटा रूप थिए, जुन केन्द्रीय कम्प्युटरसँग जोडिएका हुन्थे । आजभोलि बढी क्षमता भएका चिप्सको सहायताले तिनीहरू स्वयं सम्पूर्ण वा बढी शक्तिशाली हुँदै गइरहेका छन् ।

एउटा सामान्य उदाहरण लिऊँ : आम मानिसद्वारा प्रयोग गरिने घडी । माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिले घडीको संरचना, प्रविधि, उद्योगको ढाँचा, यो उद्योगमा प्रयोग गरिने उत्पादनका साधन, उद्योगमा काम गर्ने मजदूरहरूको संरचना, अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्बन्ध, इत्यादि अनेकौं पक्षहरूमा मूलभूत परिवर्तन ल्याएको छ । यति मात्र होइन, प्राविधिक क्रान्ति चलिरहेको बेला स्वयं “घडी” को बुझाइमा मूलभूत परिवर्तन आएको छ । पहिले घडीहरू यान्त्रिक हुने गर्दथे । वास्तवमा घडी औद्योगिक युगका प्रारम्भिक उपलब्धीहरूमध्ये एउटा हो, जसले समयसम्बन्धी हाम्रो बुझाईलाई वर्तमान रूप दियो र व्यक्ति मात्र होइन, बरु समुच्च समाजका क्रियाकलापहरूलाई समयका इकाईहरूमा निश्चित तरीकाले विभाजित गर्यो र नियमित गर्यो । यो कुरा रोचक र ध्यान दिनलायक छ कि घडीद्वारा उत्पन्न समय र कालको बुझाईबाट हामी यति गहिरो रूपले प्रभावित र नियमित भएका छौं कि समयको वास्तविक अर्थ नै बिर्सिसकेका छौं । मानौं घण्टा र मिनेट हामीले बनाएनौं, यिनीहरूले हामीलाई बनाए । कालको यो यान्त्रिक ज्ञानले औद्योगिक युगका सम्पूर्ण दार्शनिक ज्ञानलाई गहिरो रूपले प्रभावित गर्दछ र आजको क्वान्टम–परमाणु युगसँग मेल खाँदैन । यसमाथि हामी अलग्गै विचार गर्नेछौं ।

यान्त्रिक घडीको विशेषता यो हो कि त्यसमा स्प्रिङको यान्त्रिक शक्तिलाई नियन्त्रित गरेर निश्चित गतिमा छोडिन्छ । फलस्वरूप काँटा पहिलेदेखि बनाइएका घण्टा र मिनेटका अंकहरूलाई संकेत गर्दै घुमिरहन्छ ।

            एक अर्थमा यो पनि यान्त्रिक औजारको उदाहरण हो । यो औजारको विशेषता यो भयो कि यसले यान्त्रिक शक्तिलाई समयका अंक र ज्ञानमा बदल्यो । यस्ता विभिन्न प्रकारका घडीहरू बनाउनको लागि सम्पूर्ण विश्वमा साना–ठूला घडी उद्योगहरू विकसित भए, जसमा पार्टपुर्जाहरूको उत्पादन गर्नको लागि विभिन्न प्रकारका औजारहरू, धातुहरू र यन्त्रहरूको प्रयोग गरियो ।

इलेक्ट्रोनिक क्रान्तिले स्थितिमा मूलभूत परिवर्तन ल्याएको छ । यो ध्यानदिनयोग्य छ कि आज व्यापक रूपमा प्रयोग गरिने सस्ता इलेक्ट्रोनिक घडीहरूको उत्पादनमा औजारहरूको प्रयोग शून्यको बराबर हुन्छ । इलेक्ट्रोनिक घडी पनि एकप्रकारको कम्प्युटर हो, जसमा इलेक्ट्रोन कणहरूको प्रवाह हुन्छ । इलेक्ट्रोन कणहरूको यो तरंग हाम्रो सामु अंकहरूको रूपमा व्यक्त हुन्छ । तरंग वा कणले सुई वा अन्य कुनै प्रकारको औजार चलाउँदैन । समयको यो ज्ञानमा हामी इलेक्ट्रोन कणहरूको गतिको नजिक हुन्छौं र यसरी कालको प्रवाहको बढी नजिक हुन्छौं । हो, समयलाई विभाजन गर्ने र व्यक्त गर्ने तरीका अवश्य नै अझै पनि यान्त्रिक र औद्योगिक नै छ, तर यसमा पनि परिवर्तन भएको छ र यसलाई हामी सेकेण्डभन्दा पनि सानो रूपमा प्रवाहित भइरहेको देख्न सक्दछौं ।

हातमा बाँधिने यी साना–साना कम्प्युटरहरू (घडीहरू) को उत्पादन आज यति सजिलो, सस्तो र व्यापक भएको छ र यसको उत्पादन यति तीव्रतापूर्वक बढीरहेको छ कि करीब–करीब हरेक सामान्य व्यक्तिले यसलाई अत्यन्तै सजिलोसँग कहींबाट पनि खरिद गर्न सक्दछ । आम मानिस यान्त्रिक युगबाट इलेक्ट्रोनिक युगमा प्रवेश गरिसकेको छ ।

इलेक्ट्रोनिक घडीको नयाँ उद्योगले विगत दुई दसकहरूमा समुच्च विश्वको घडी उद्योगमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ । जहाँ पहिले ठूला–ठूला कम्पनीहरू र शक्तिशाली देशहरूले घडी उद्योगको नियन्त्रण गर्ने गर्दथे, आज इलेक्ट्रोनिक घडीहरू साना र घरेलु उद्योगका विशेषता बनेका छन् । जहाँ पहिले यो उद्योगमाथि स्वीट्जरल्याण्डको एकाधिकार थियो, त्यो १९७०–१९७७ को बीचका ७ वर्षमा समाप्त भयो । आज ती घडीहरू एशियाका साना देशहरूका घर–घरमा बन्दछन् ।

यसप्रकार औद्योगिक प्रक्रियाहरूका यस्ता अनेक उदाहरणहरू दिन सकिन्छ, जसमा श्रमको भूमिका न्यूनतम् हुँदै गइरहेको छ र यहाँसम्म कि लगभग समाप्त हुँदै गइरहेको छ । माइक्रोइलेक्ट्रोनिक्समा केवल शारीरिक श्रम मात्र समाप्त भइसकेको छैन, बरु मानसिक श्रम पनि समाप्त हुँदै गइरहेको छ । यसप्रकार मानव इतिहासमा पहिलो पटक उत्पादन प्रक्रिया श्रमबिना हुन लागेको छ ।

नवप्राविधिक क्रान्तिको एउटा अर्को विशेषता सूचना क्रान्ति हो, जसका केही तथ्यहरूको उल्लेख हामीले गरिसकेका छौं । वास्तवमा कैयौं अर्थमा वर्तमान प्राविधिक क्रान्तिलाई सूचना क्रान्ति नै भन्न सकिन्छ । यदि उत्पादन प्रक्रियालाई नै हेर्ने हो भने, हामीले पाउँदछौं कि इलेक्ट्रोनिक यन्त्रले उत्पादन प्रक्रियासम्बन्धी सूचनाहरू एकत्रित गर्दछन् र त्यसैको आधारमा उत्पादन नियमित र नियन्त्रित गर्दछन् । यो महत्वपूर्ण पक्ष औद्योगिक युगका यन्त्रहरूमा थिएन वा नभए बराबर थियो । प्रायः यो निश्चित गर्न कठिन हुन्छ कि उत्पादनलाई हामी वस्तु उत्पादन भनौं वा सूचना उत्पादन भनौं ।

जस्तो कि हामीले देखिसकेका छौं – सूचना क्रान्ति लगभग तीन वा चार दशकपहिले आरम्भ भयो र त्यसले आज समुच्च विश्वलाई आफ्नो अधीनमा लिएको छ । औद्योगिक युगबाट उत्तर–औद्योगिक युगमा यो संक्रमण सूचना क्रान्तिको माध्यमले भइरहेको छ । विशेषगरी उपग्रह संचार साधनहरूले समुच्च विश्वलाई एउटा व्यवस्थामा आबद्ध गरेका छन् ।

सूचना क्रान्तिका केही महत्वपूर्ण तथ्यहरूमाथि हामी थोरै दृष्टि दिऊँ । सन् १८९० मा विश्वभरी टेलिफोनहरूको कुल संख्या ४८०००० थियो, १९२० मा त्यो संख्या बढेर २०८००००० भयो, १९५० मा ७ करोड ५३ लाख, र १९८५ मा ६२ करोड ५० लाख भयो । स्पष्ट छ, यो आँकडा पनि पुरानो भइसकेको छ र टेलिफोनहरूको संख्याको वृद्धि तीव्र नै भइरहेको छ ।

टेलिफोनहरूको संख्यामा वृद्धिदरको अनुमान निम्नलिखित आँकडाहरूबाट लगाउन सकिन्छ : प्रथम १० करोड टेलिफोनमा लगाउनमा ८० वर्ष (१८७६–१९५६) लाग्यो, जबकि द्वितीय १० करोडका सेट केवल १० वर्ष (१९५६–६६) मा लगाइए । तेस्रो भाग ६ वर्षमा, चौथो साढे ४ वर्षमा, पाँचौं ४ वर्षमा र छैठौं केवल ३ वर्षमा लगाइयो । टेलिफोनहरूको संख्या प्रति २४ घण्टामा एक लाखको हिसाबले बढिरहेको छ ।

अब त ८० र ९० का दसकहरूमा परम्परागत तारहरूको स्थान अप्टिक केवलको प्रयोग हुनुको फलस्वरूप टेलिफोनहरूको क्षमता कैयौंगुना बढेको छ । अप्टिक फाइबर वा केवलमा प्रकाश तरंगहरूको प्रयोग हुन्छ, जुन विद्युतको धारा वा इलेक्ट्रोन तरंगहरूभन्दा धेरै बढी क्षमतावान हुन्छन् । यी केवलहरू केसभन्दा पनि सूक्ष्म हुन्छन् र प्रत्येक केवल वा धागोको माध्यमले प्रतिसेकेण्ड सूचनाका १४ करोड यूनिट पठाउन सकिन्छ । फाइबर अप्टिक संकेत सांख्यिक हुन्छन् । यसमा विद्युतका तरंगहरूलाई अतिसूक्ष्म लेजर किरणहरूमा बदलिन्छ, जसबाट तिनीहरू अत्यन्तै छोटो स्थानबाट पार हुन्छन् ।

अप्टिक फाइबरको प्रयोगले विश्व संचार प्रणालीमा क्रान्ति ल्याएको छ, किनभने अब संचार प्रकाशको गतिले हुनलागेको छ । त्यसको फलस्वरूप दूरसंचार यन्त्रहरूमा द्रूत गतिले परिवर्तन हुनलागेका छन्, किनभने तिनीहरूले प्रकाशको गतिको अनुरूप काम गर्नु परिरहेको छ ।

सूचना र संचार प्रणालीलाई विश्वव्यापी बनाउनमा उपग्रहहरूको निर्णायक भूमिका रहेको छ । ७० को दसकमा उपग्रह संचार प्रणालीले विश्वव्यापी रूप धारण गर्यो । जहाँ ६० को दसकको मध्यमा केवल ६ संचार उपग्रह स्टेशनले काम गरिरहेका थिए, आज तिनीहरूको संख्या बढेर २०० भन्दा बढी भएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय उपग्रह संचार प्रणालीमा विश्वका १०० भन्दा पनि बढी देशहरूले भाग लिइरहेका छन् । यी उपग्रहहरू पृथ्वीबाट लभग ३२ हजार किलोमीटरको दूरीमा पृथ्वीसँगसँगै घुमेर स्थिर रहन्छन् । तिनीहरूले एकप्रकारले विभिन्न प्रकारका तरंगहरूको प्रतिबिम्बन र परावर्तनको काम गर्दछन्, जसबाट तिनीहरूलाई विश्वको कुनै पनि कुनामा पठाउन सकिन्छ । यी उपग्रहहरूबाट हरेक प्रकारको संचारमाध्यमको काम लिन सकिन्छ । जस्तो कि टेलिफोन, रेडियो, टिभी, फोटो तथा अन्य प्रकारका तरंगहरू पठाउन र प्राप्त गर्न सकिन्छ । यहाँसम्म कि अखबारहरूको प्रकाशन पनि बढीभन्दा बढी उपग्रहहरूको सहायताले हुनलागेको छ । टिभीको डिसएन्टेना र केवल टिभी आजभोलि सामान्य कुरा हुँदै गइरहेका छन् । यो डिसएन्टेनामा उपग्रहहरूबाटै तरंग आउँदछन् । डिसएन्टेनाको फलस्वरूप टिभीको प्रसारणमा असाधारण तीव्रता आएको छ । यति मात्र होइन, डिसएन्टेनाको आकार र मूल्यमा तीव्रतापूर्वक कमी आउनुको कारण तिनीहरू आम प्रयोगका चीज बन्दै गइरहेका छन् ।

उपग्रह संचारप्रणालीले हाम्रो आम जीवनमा प्रयोग हुने वस्तुहरू र प्रयोगका तरीकाहरूमा परिवर्तन ल्याइरहेको छ । हाम्रो दैनिक जीवन इलेक्ट्रोनिक, कम्प्युटर र चिप्सजन्य वस्तुहरूको प्रयोग बढ्दै गइरहेको छ । यी वस्तुहरूको उत्पादन र तिनीहरूसँग सम्बन्धित सूचनाको आदान–प्रदानको लागि हामी संचार प्रणालीमाथि निर्भर हुँदै गइरहेका छौं । यति मात्र होइन, हाम्रो सम्पूर्ण उत्पादन प्रणाली तथा समाजव्यवस्था सूचनामाध्यमहरूसँग सम्पर्कको फलस्वरूप बदलिन लागेका छन् ।

विश्व संचारप्रणालीले उत्पादन, विनिमय र वितरणका नयाँ तरीकाहरूलाई जन्म दिइरहेको छ । उदाहरणको लागि, विश्वबजारमा मूल्यहरू, शेयरहरू, वस्तुहरूका गुण, तिनीहरूको विनिमय, वित्त र बैंकिङ, इत्यादि अनेकौं घटनाहरूको बारेमा सूचनाहरूको आदान–प्रदान अत्यन्तै तीव्र रूपले हुनलागेको छ । यो ध्यान दिनयोग्य छ कि विश्वबजारका प्रक्रियाहरू तथा तिनीहरूसँग सम्बन्धित सूचनाहरूको गतिमा असाधारण तीव्रता आएको छ र यही अतिद्रूत गतिले सबै ठोस वस्तुहरू र प्रणालीहरू तथा उत्पादन र वितरणका तरीकाहरूमा परिवर्तन ल्याइरहेको छ । त्यसकारण जब हामी सूचना क्रान्तिको कुरा गर्दछौं, तब यो केवल “सूचना” सम्म मात्र सीमित छैन, बरु सम्पूर्ण सामाजिक–आर्थिक तथा राजनीतिक व्यवस्थामा परिवर्तनसँग सम्बन्धित छ । उदाहरणको लागि, सूचना क्रान्तिले मुद्रा तथा वस्तु विनिमयमा तीव्रता ल्याएको छ, यहाँसम्म कि हामी एउटा विश्वमुद्रा तथा बजारव्यवस्थाको भाग बनेका छौं । सबै देशहरूले विनिमयका तरीकाहरू र स्वरूपहरूलाई बदल्नुपरिरहेको छ, ताकि तिनीहरू विनिमयको तीव्र भइरहेको गतिसँग कदम मिलाएर चल्न सकून् । मुद्रा तथा पूँजीसम्बन्धहरूमा नयाँ वैज्ञानिक प्रविधिहरूको प्रयोग हुनलागेको छ । अन्यथा विश्वका विभिन्न भागहरूमा भइरहेका परिवर्तनहरूको अनुरूप आफ्नो अर्थव्यवस्थामा आवश्यक परिवर्तन संभव छैन । मुद्रा–मूल्यहरूमा उतारचढाव पनि अत्यन्तै तीव्र र विश्वव्यापी हुँदै गइरहेका छन् । यिनीहरूको प्रत्यक्ष प्रभाव उत्पादन सम्बन्धहरूमाथि परिरहेको छ ।

यो स्पष्ट छ कि तीव्र रूपले बदलिरहेका मुद्रा बजारसम्बन्धले उत्पादन र समुच्च समाजव्यवस्थामाथि गहिरो परिवर्तनकारी प्रभाव पारिरहेका छन् । यदि वस्तु तथा मुद्रा विनिमयको गति तीव्र भएको छ भने, उत्पादनको गति पनि तीव्र बनाउनुपर्दछ, र यदि उत्पादनको दर बढाउनु छ भने, उत्पादनका तरीकाहरू, प्रविधि र सम्बन्ध पनि तीव्रतापूर्वक बदलिनुपर्दछ, ताकि तिनीहरू बदलिरहेको विनिमयसँग कदम मिलाएर चल्न सकून् । यदि मुद्रा तथा पूँजीको गति पहिलेभन्दा धेरै बढी तीव्र भएको छ भने, र सदा नै तिनीहरू प्रकाशको गतिले चल्दछन्, तब उत्पादनले पनि तिनीहरूकै अनुरूप बन्नुपर्दछ । उत्पादनका पुराना, औद्योगिक तरीकाहरू विनिमय तथा सूचनाका नयाँ, माइक्रोइलेक्ट्रोनिक तरीकाहरूसँग धेरै लामो समयसम्म चल्न सक्दैनन् । उत्पादनलाई पनि इलेक्ट्रोनिक आधारमा उभ्याउनुपर्दछ, अन्यथा त्यो विखण्डित हुन्छ ।

त्यसकारण उत्पादन तथा औद्योगिक प्रणालीहरूको व्यापक इलेक्ट्रोनीकीरण आज एउटा मूल आवश्यकता भएको छ । उत्पादन सूचनानोन्मुख हुँदै गइरहेको छ : एकातिर त त्यसले सूचना–संचारमाध्यमहरूबाट प्राप्त सूचनाको प्रयोग गर्दछ र यसरी स्वयं परिवर्तित हुन्छ, अर्कोतिर त्यो बढीभन्दा बढी सूचनाहरूको उत्पादन गर्न लागेको छ वा स्वयंलाई सूचनाको रूपमा प्रकट गर्न लागेको छ । यसप्रकार त्यो सम्पूर्ण सूचना प्रणालीको एउटा भाग बन्दै गइरहेको छ । उत्पादनले वस्तुउत्पादनको अपेक्षा सूचनाउत्पादनमाथि बढी बल दिन लागेको छ । फलाम, स्पात, यन्त्र, टेक्सटायल, यातायात, उपभोग्य वस्तु, इत्यादि अनेकौं उद्योगहरू विश्व संचार माध्यमहरूसँग जोडिंदै गइरहेका छन् । फलस्वरूप तिनीहरूको यन्त्र र कारखानाहरूमा माइक्रो इलेक्ट्रोनिक्सको दिशामा आवश्यक परिवर्तन हुँदै गइरहेको छ र तिनीहरूको कम्प्युटरको सहायताले स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारव्यवस्था तथा उपभोक्ता मागहरूसँग जोडिंदै गइरहेका छन् ।

            यसप्रकार सूचना क्रान्तिले समाजको सम्पूर्ण उत्पादन पद्धतिलाई बदलिरहेको छ । त्यसकारण यो भन्नु अतिशयोक्ति हुँदैन कि : १) औद्योगिक युगबाट उत्तर–औद्योगिक युगमा संक्रमण सूचना क्रान्तिको माध्यमले भइरहेको छ; २) सूचनाप्रविधिले सम्पूर्ण उत्पादन तथा वितरणका तरीकालाई बदलिरहेको छ ।

त्यसकारण यो भन्नु बढी सही हुन्छ कि आज हामी एउटा सूचना–संचार समाजमा रहनलागेका छौं वा त्यसतर्फ तीव्र गतिले संक्रमण गरिरहेका छौं । अब हामी उत्पादनमाथि आधारित समाजमा रहँदैनौं वा त्यसबाट तीव्र गतिले बाहिर निस्किरहेका छौं । यसका कैयौं सैद्धान्तिक र व्यावहारिक परिणामहरू छन्, जसमाथि हामी अन्य स्थानहरूमा विचार गर्नेछौं ।

हामीले ती प्रक्रियाहरूको सन्दर्भमा समाजशास्त्र र अर्थशास्त्रका अधिकांश मूल प्रवर्गहरूमाथि पुनर्विचार गर्नुपर्दछ, जस्तै वस्तु, पूँजी, मूल्य, एउटा वस्तु वा उपयोगमूल्यको रूपमा “सूचना” को स्थान, श्रम  र श्रमप्रक्रियाको चरित्र, श्रमशक्तिको मूल्य, वर्गहरू र वर्गसंघर्षको प्रासंगिकता, इत्यादि ।

उत्पादनको प्राथमिकता समाप्त हुनु र सूचना–संचारको विकास प्राथमिक वा समाजको आधार बन्नुको कारण हामी स्पष्ट रूपले यो भन्न चाहन्छौं कि पुरानो समाज लोप भइरहेको छ र एउटा नयाँ समाजको उदय तीव्र गतिले भइरहेको छ ।

सन्दर्भ सूची

१) मोरिस एस्टाब्रुक्स, इलेक्ट्रोनिक टेक्नोलोजी, करपोरेट स्ट्राटेजी एण्ड वल्र्ड ट्रान्सफरमेशन, वेस्टपोर्ट कोरम बुक्स, १९९५, पृ. २८

२) ए. आई. किताईगोरत्स्की, इलेक्ट्रोन्स्, मीर पबिलसर्स, मस्को, १९८७, पृ. २०५–१५

३) मोरिस एस्टाब्रुक्स, पृ. २८

४) उही, पृ. २९

५) किताईगोरत्स्की, पृ. २१८

६) एस्टाब्रुक्स, पृ. २९

७) उही

८) जेफ्री हेण्डर्सन, ग्लोबलाइजेशन अफ हाइ टेक्नोलोजी प्रोडक्सन, रुलेज, लण्डन र न्यूयोर्क, १९८९

९) आई. पी. गुस्र्की, इलिमेन्ट्री फिजिक्स : प्रोब्लम्स एण्ड सोलुसन, मीर पब्लीसर्स, मस्को, १९८७, पृ. २९१

१०) ए. एम. पल्याकोव, सेमीकण्डक्टरर्स, मीर पब्लीसर्स, १९८५, पृ. २२५–२७

११) मर्विन ज्याक, द इम्प्याक्ट अफ माइक्रोइलेक्ट्रोनिक्स, एडिनबरा युनिभर्सिटी प्रेश, १९८२, पृ. १२

१२) उही, पृ. २०

१३) एस्ट्राब्रुक्स, पृ. ४८

१४) उही

१५) उही, पृ. ४९

१६) उही

१७) वी. जी. पुजारी, “इन्फर्मेशन टेक्नोलोजी इन द टेक्सटाइल इन्डस्ट्री” इनफरमेशन टेक्नोलोजी इन एभरीडे लाइफ, कम्प्युटर सोसाइटी अफ इण्डिया टाटा–मेग्रा हिल प. कं. लि., नयाँ दिल्ली, १९९१, पृ. २६६