विज्ञानको परिचय, उद्देश्य, प्रकृति, क्षेत्र तथा महत्त्व सम्बन्धमा एक अध्ययन

 

विज्ञानको परिचय, उद्देश्य, प्रकृति, क्षेत्र तथा महत्त्व सम्बन्धमा एक अध्ययन

-नारायण गिरी

आजको हाम्रो युग भनेको विज्ञान र प्रविधिको युग हो। विभिन्न वैज्ञानिक आविष्कारहरूको कारणले गर्दा हाम्रो जीवनप्रणाली अत्याधिक सुविधापूर्ण हुँदै गएको छ। सम्पूर्ण विश्व विज्ञानका आविष्कारहरू एवं खोजहरूको कारणले नै हाम्रो सम्पूर्ण जीवन प्रणाली सुन्दर, सुव्यवस्थित तथा सहज भएको प्रतीत हुन्छ। मानिस एक मात्र सोचविचार गर्ने क्षमता भएको सामाजिक प्राणी भएकोले उसले शुरूदेखि नै प्रकृति के हो र यो कसरी विकास हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्ने प्रयासमा निरन्तर लागेको देखिन्छ। मानिसको यही वेचैनीको कारणले गर्दा नै उसले प्रकृतिलाई विभिन्न प्रकारले परिभाषित गर्ने निरन्तर प्रयास गरिरहेको हो। आफूले बुझ्ने,जान्ने र सोचविचार गर्ने क्षमताको कारणले गर्दा नै उसले प्रकृतिमा व्याप्त विभिन्न अनुत्तरित प्रश्नरूको उत्तर खोज्ने प्रयास निरन्तर गरिरहेको छ। यसरी प्रकृतिका विभिन्न प्रश्नहरूको उत्तर खोज्नमा मानिसले विज्ञानको प्रक्रियाको अनुशरण गर्यो र यही विज्ञान मार्फत् नै ऊ विभिन्न अनुत्तरित प्रश्नहरू खोज्नमा सफल भएको हो। यसकारण वास्तवमा भन्ने हो भने विज्ञान एक बहुमानवीय प्रयत्न हो र मूलतः यो प्रकृतिका नियमहरू तथा संसाधनहरूलाई उचित ढंगले बुझ्ने साधन हो। विज्ञान के हो ? यसको शिक्षा किन आवश्यक छ ? र, यसको प्रकृति के हो ? विज्ञानको महत्त्व किन हुनजान्छ ? यी प्रश्नहरूको बारेमा स्पष्ट रूपमा जानकारी हासिल नगरीकन हामी विज्ञानलाई सारभूत रूपमा बुझ्न सक्दैनौं। त्यसैले यहाँ हामी विज्ञानको अर्थ, उद्देश्य प्रकृति, क्षेत्र, महत्त्व, मूल्यमान्यता, आदि विषयमा संक्षीप्त जानकारी हासिल गर्ने प्रयत्न गर्नेछौं।

ग्यालिलियो ग्यालिली (१५ फेब्रुअरी १५६४- ८ जनवरी १६४२) लाई विज्ञानका जनक मानिन्छ। त्यसैगरी रसायन विज्ञानका पिता एन्टोनी लेवोजिए हुन्। वनस्पति विज्ञानका पिता ग्रीक विद्वान थियोफ्रेस्टसलाई मानिन्छ। यसैगरी जीवविज्ञानका पिता एरिस्टोटल हुन्। भौतिक विज्ञानका पिता भने ग्यालिलियो, न्यूटन र आइन्स्टाइन सबैलाई मानिएको छ। जीवाणु विज्ञानका पिता डच वैज्ञानिक एन्टोनी भोन ल्यूभोनहूक हुन्। चिकित्साशास्त्रका पिता हिप्पोक्रेटसलाई मानिन्छ।

आधुनिक विज्ञानको इतिहास करिब साँढे चार सय वर्ष पुरानो मानिन्छ। भौतिक र जैविक संसारको बारेमा मानिसको ज्ञान वृद्धि गर्न यसको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको देखिन्छ। यसकारण सम्पूर्ण मानव सभ्यतालाई विज्ञानले व्यापक रूपमा प्रभावित बनाएको छ। विज्ञानका बिज यूनान, एशिया, पूर्वीय, चिनियाँ, इस्लाम, आदि संस्कृति र दर्शनमा पाइए पनि त्यसको सबैभन्दा पहिलो विकास यूरोपमा भएको देखिन्छ। र, त्यहीँबाट संसारका अन्य भागमा यसको विस्तार भएको पाइन्छ।आधुनिक विज्ञान भौतिक संसारका हरेक पक्षलाई उदघाटित गर्ने मानव उद्यम हो। विज्ञानलाई केवल प्राविधिक कुरा मात्र नमानेर यसलाई मानव उद्यम र मानवीय भावनाहरूको उत्कृष्ट अभिव्यक्ति पनि मान्ने गरिएको पाइन्छ।

विज्ञानको बारेमा अध्ययन गर्न र जान्नको लागि विभिन्न कारणहरू विद्यमान हुन्छन्। प्राकृतिक संसारालई बुझ्नको लागि, समस्याहरूको समाधान गर्नको लागि, नयाँ प्रविधिहरूको विकासको लागि, नयाँ सीमाहरू पत्ता लगाउनको लागि, आलोचनात्मक विचार-क्षमताको विकास गर्नको लागि विज्ञानको अध्ययन-अनुसन्धान गर्ने गरिन्छ। विज्ञानले हामीलाई सबभन्दा साना कणहरूदेखि लिएर सबभन्दा विशाल आकाशगंगा र ब्रम्हाण्डकै वरिपरिको संसारलाई बुझ्नमा सक्षम बनाउँदछ। विज्ञानको अध्यययन-अनुसन्धानबाट ती मूलभूत सिद्धान्तहरूको बारेमा जानकारी हासिल गर्न सकिन्छ, जसले प्राकृतिक संसारको व्यवहारलाई नियन्त्रित गर्दछन्। त्यसैगरी व्याप्त विभिन्न समस्यहरूको समाधानको लागि पनि विज्ञानको ज्ञान अपरिहार्य हुन्छ। जलवायु परिवर्तन र संक्रामक रोगहरू जस्ता विश्वव्यापी मुद्दाहरूदेखि लिएर प्रदूषण र ऊर्जा उत्पदन जस्ता स्थानीय चिन्ताहरूसम्मका समस्याहरूको एक विस्तृत श्रंखलाको समाधानको लागि विज्ञानको प्रयोग अपरिहार्य हुन्छ। यसरी नै नयाँ-नयाँ प्रविधिको विकासको लागि पनि विज्ञानको अध्ययन-अनुसन्धान नगरी हुँदैन। अत्याधुनिक कम्प्यूटरदेखि लिएर स्मार्टफोन दैनिक उपभोग्य प्राविधिक सामग्री र  विभिन्न जटिल वैज्ञानिक उपकरणहरू, चिकित्सा सामग्रीहरू, आदि सबै वैज्ञानिक अध्ययन-अनुसन्धानका परिणाम हुन्। विज्ञानको अध्ययन-अनुसन्धानबाट आउँदो पुस्ताको प्रविधिलाई बनाउनको लागि आवश्यक ज्ञान र कौशल विकसित गर्नमा सहायता मिल्दछ।विज्ञान एक निरन्तर विकसित हुने क्षेत्र हो। यसमा हरेक समय नयाँ खोजहरू र सफलताहरू प्राप्त भइरहन्छन्। विज्ञानको अध्ययन-अनुसन्धानले हामीलाई रोमान्चक र गतिशील क्षेत्रको हिस्सा बन्न र संसारको हाम्रो सामूहिक बुझाइमा योगदान दिने अवसर प्रदान गर्दछ। समस्याहरूको समाधानको लागि विज्ञानमा एक दृढ एवं साक्ष्यमा आधारित दृष्टिकोणको आवश्यकता हुन्छ। यसले आलोचनात्मक विचार-क्षमताको विकास गर्नमा सहायता प्रदान गर्छ। यसरी समग्रमा विज्ञानको अध्ययन-अनुसन्धान व्यक्तिगत र सामाजिक दुवै हिसाबले फाइदाजनक हुन्छ। यसले मानव कल्याण र ज्ञानको उन्नतिमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँदछ।

विज्ञान वि र ज्ञान दुई शब्द मिलेर बनेको छ। यसको अर्थ विशिष्ट ज्ञान हुनजान्छ। स्पष्ट रूपमा भन्ने हो भने समग्र प्राकृतिक घटना-परिघटनाहरूको अध्ययन-अनुसन्धान गर्नु तथा तिनीहरूको आपसी सम्बन्धको बारेमा ज्ञान हासिल गर्नुलाई नै विज्ञान भन्न सकिन्छ। अंग्रेजीमा विज्ञानलाई Science भनिन्छ। Science शब्दको उत्पत्ति ल्याटिन भाषाको साइन्सिया (Scientia)  र ल्याटिन क्रिया ‘scire’ शब्दबाट भएको हो, यहाँ साइन्सियाको अर्थ ज्ञान र scire को अर्थ जान्नु  हुन्छ। त्यसकारण के भन्न सकिन्छ भने ज्ञानको अर्को नाम नै विज्ञान हो। व्यापक र व्यावहारिक अर्थमा प्राकृतिक घटनाहरू एवं नियमहरूको सुव्यवस्थित तथा क्रमबद्ध अध्ययन-अनुसन्धानबाट प्राप्त ज्ञानलाई नै विज्ञान भनिन्छ। महान वैज्ञानिक अल्वर्ट आइन्स्टाइनका अनुसार ‘हाम्रा ज्ञान तथा अनुभूतिहरूका अस्तव्यस्त विभिन्नताहरूलाई एक तर्कपूर्ण विचारप्रणाली निर्मित गर्ने प्रयासलाई विज्ञान भनिन्छ।’ कार्ल पोपरका अनुसार ‘विज्ञान निरन्तर क्रान्तिकारी परिवर्तनको स्थिति हो र वैज्ञानिक सिद्धान्त त्यतिखेरसम्म वैज्ञानिक हुँदैनन्, जतिखेरसम्म तिनीहरू आगामी अनुभव तथा प्रमाणद्वारा परिवर्तित गरिने कुरा निहित हुँदैनन्।’ विद्वान कोनान्टका अनुसार ‘विज्ञान अन्तर्सम्बन्धित अवधारणाहरू र अवधारणात्मक योजनाहरूको श्रृंखला हो, जुन प्रयोग र अवलोकनको परिणामस्वरूप विकसित हुन्छ।’  यसैगरी डेम्पियरका अनुसार ‘विज्ञान प्राकृतिक विषयको व्यवस्थित ज्ञान एवं धारणाहरूको बीचमा सम्बन्धहरूको तार्किक अध्ययन हो, जसमा यी विषय व्यक्त हुन्छन्।’ हर्बट स्पेन्सरका अनुसार व्यवस्थित ज्ञान नै विज्ञान हो। थोमस हक्सलेका अनुसार ‘विज्ञान भनेको प्रशिक्षित एवं सुव्यवस्थित सहज बुद्धि बाहेक अरू केही होइन।’ लेभिसका अनुसार ‘विज्ञान अनुभवहरूको व्यवस्थित वर्गीकरण हो।’ र, इन्साइक्लोपेडिया ब्रिटानीकाका अनुसार ‘विज्ञान नैसर्गिक घटनाहरू र तिनीहरूको बीचको सम्बन्धको सुव्यवस्थित ज्ञान हो।’ गुडे तथा हाटका अनुसार ‘वास्तवमा विज्ञानको तात्पर्य केवल व्यवस्थित ज्ञानको संचय नै हो।’ वर्नाडका अनुसार ‘विज्ञानलाई यसमा निहित ६ प्रक्रियाहरूको सन्दर्भमा नै परिभाषित गर्न सकिन्छ। यी प्रक्रियाहरू हुन् – परीक्षण, जाँच, परिभाषित विवेचना, वर्गीकरण, संगठन र परिस्थितिजन्यता, जसमा पूर्वानुमान एवं व्यावहारिक उपयोगका विशेषताहरूको पनि समावेश गर्न सकिन्छ।’ लीन स्मिथका अनुसार ‘प्रश्न के छ भने विज्ञान के हो तथा के होइन, यो समस्याकवो निराकरण कुन प्रश्नमाथि आधारित हुन्छ भने कुनै विषयको अध्ययनमा वैज्ञानिक पद्धतिको प्रयोग भएको छ अथवा छैन।’ यसरी विज्ञान भनेको प्रकृतिको क्रमबद्ध अध्ययन हो। विज्ञान भनेको त्यो व्यवस्थित र पुष्ट ज्ञान हो,  जुन विचार, अवलोकन, अध्ययन-अनुसन्धान र प्रयोगबाट प्राप्त हुन्छ। विज्ञानको वैज्ञानिक विधिलाई नै ज्ञानको वास्तविक मापदण्ड मानिन्छ। विज्ञान भनेको विशेष ज्ञान हो, जसमा प्रकृति र भौतिक जगतका समस्त प्रभागहरूको बारेमा पूर्ण एवं क्रमबद्ध जानकारी हुन्छ। यसमा व्याख्या, स्पष्टीकरण, सिद्धान्त, प्रयोग तथा भविष्यवाणीसमेतको समुच्चय हुन्छ। प्रकृति तथा भौतिक जगतका कुनै पनि वस्तुका बारेमा व्यवस्थित ज्ञान हासिल गर्नुका साथै प्रकृतिका समस्त घटनाहरू तथा तिनीहरूको बारेमा प्रयोग एवं सिद्धान्तको आधारमा क्रमबद्ध अध्ययनबाट ज्ञान प्राप्त गर्ने कुरालाई नै विज्ञान भनिन्छ। प्रमाणहरूको आधारमा एक व्यवस्थित कार्यप्रणालीपछि प्राकृतिक र समाजिक संसारको ज्ञान र बोधको खोज र अनुसन्धानलाई नै विज्ञान भनिन्छ। विज्ञानलाई ज्ञानको पहिलेदेखि खोज गरिएका चीजहरू र नयाँ ज्ञान प्राप्त गर्ने प्रक्रिया – निगरानी, प्रयोग-परीक्षण र परिकल्पनाको माध्यमबाट – दुवै रूपमा सोच्न सकिन्छ। ज्ञान र प्रक्रिया दुवै एक अर्कोमा निर्भर हुन्छन्, किनभने लिइएको ज्ञान सोधिएका प्रश्न र उत्तर खोज्नको लागि उपयोग गरिने तरीकामा निर्भर गर्दछ।

वास्तवमा विज्ञान त्यो विशिष्ट ज्ञानलाई भनिन्छ, जुन सबै प्रकारले परीक्षण हुन्छ। त्यसका प्रत्येक पक्षलाई सावित गर्न सकिन्छ। भौतिक जगतमा विद्यमान कुनै पनि वस्तु अथवा त्यसको विषयको बारेमा अध्ययन-अनुसन्धान गर्नु र त्यसका प्रत्येक पक्षलाई सावित गर्नु नै विज्ञान हो। त्यसकारण विज्ञानलाई भ्रम र अन्धविश्वास विपरीत मानिन्छ। विज्ञान प्रयोग र अवलोकनको आधारमा स्थापित हुने भएकोले यसमा अन्धविश्वासको कुनै तर्क हुँदैन। उदाहणरतः विज्ञानले के भन्छ भने यदि तरललाई ० डिग्रीसम्म चिस्याइयो भने त्यो ठोसमा बदलिन्छ। जुन कुरा सबै पक्षमा सावित हुन्छ। यसलाई प्रयोगबाट पनि सिद्ध गर्न सकिन्छ। प्रयोग र अवलोकनको आधारमा सावित गरिएको कुनै पनि ज्ञानमा धोका हुँदैन, बरू त्यसलाई व्यवहारिक रूपले सावित गर्न सकिन्छ। यसरी सामान्यतः विज्ञानको जानकारी राख्ने वयक्तिलाई वैज्ञानिक भनिन्छ। विज्ञान आफ्ना जिज्ञासा र संसारका समस्याहरूलाई समाधान गर्ने इच्छाले प्रेरित भएका वैज्ञानिक शोधबाट उन्नत हुन्छ। कुनै विषय वा वस्तुमाथि लगातार अध्ययन, अभ्यास र प्रयोगबाट जुन नयाँ जानकारी पत्ता लाग्दछ, त्यसलाई विज्ञानको नयाँ खोज भनिन्छ। आजसम्म आउँदा विज्ञान धेरै उन्नत भइसकेको छ। यसको सहायताले कैयौं प्रकारका गणनाहरू गर्न सकिन्छ। विज्ञानको क्षेत्रमा खोज निरन्तर जारी छ। यसमा विज्ञान सम्बन्धित ज्ञानमा पनि निरन्तर बढोत्तरी हुँदै गइरहेको छ।

प्रकृतिको क्रमबद्ध अध्ययनबाट आर्जित एवं प्रयोगद्वारा प्रमाणित वर्गीकृत ज्ञानलाई विज्ञान भनिन्छ। विज्ञानका विभिन्न उद्देश्यहरू हुन्छन्। प्रकृतिको नियम कार्यशैलीलाई बुझ्नु र त्यसको पूर्ण रूपले व्याख्या गर्नु विज्ञानको एउटा उद्देश्य हो। त्यसैगरी प्रकृतिका नियमहरूको अध्यननलाई प्रयोगद्वारा प्रमाणित गरी जानकारी प्राप्त गर्नु एउटा अर्को उद्देश्य हो। एवंप्रकारले आवश्यक प्रयोग एवं अवलोकन लिनु तथा तिनीहरूको निष्कर्ष निकालेर प्रयोग गरी प्रकृतिमा नियन्त्रण गर्नु पनि विज्ञानको उद्देश्य हुनजान्छ। प्रकृतिमा विद्यमान स्रोतसाधनहरूका समस्याहरूको निराकरणमा उपयोग गरी मानवीय जीवनलाई सुखद र उत्कृष्ट बनाउनु पनि विज्ञानको उद्देश्य हो। र, समाजमा व्याप्त  विभिन्न कुरीतिहरू एवं परम्पराहरूलाई वैज्ञानिक कारणहरूको बारेमा बुझाउनु पनि विज्ञानको उद्देश्य हो। यसरी समग्र रूपमा विज्ञानको उद्देश्य मानव जातिको कल्याणको लागि ज्ञान र बोध निर्माण गर्नु हो। मानव जातिको कल्याण र विकासका लागि  प्रमाणित र विश्वसनीय ज्ञान उत्पन्न गर्नु हो। मानव जातिका समस्त समस्याहरूको हल खोज्नु र मानव जातिको जीवनलाई सुखद र उत्कृष्ट बनाउनु हो।

मानिस शुरूदेखि नै जिज्ञासु प्रवृत्तिको भएको कारणले गर्दा उसले प्रकृतिको पछाडि लुकेका विभिन्न रहस्यहरूलाई जान्ने र बुझ्ने इच्छा राख्यो। उसले कठिन परिश्रमद्वारा प्राप्त हुने ज्ञानलाई पनि जान्ने चाहाना राख्यो। विज्ञान एक जटिल विषय हो। यसको पनि आफ्नो प्रकृति हुन्छ। यही प्रकृतिद्वारा नै विज्ञानको पहिचान हुनजान्छ। विज्ञानको प्रकृतिअनुसार – विज्ञान सत्यमा आधारित हुन्छ। विज्ञानको अर्थ बिना पूर्वाग्रह र व्यवस्थित तरीकाले एकत्र गरिएको कुनै पनि ज्ञान हो। विज्ञान अनुभवात्मक ज्ञान हो किनकि यसमा कल्पनाको कुनै महत्त्व हुँदैन। विज्ञान वस्तुनिष्ट मापकहरूमा निर्भर रहेको हुन्छ। वस्तुनिष्ठता विज्ञानको एक प्रमुख विशेषता हो, अर्थात् यसले एउटा सामाजिक घटनालाई ठीक त्यसरी नै हेर्दछ, जस्तो त्यो वास्तवमा हुन्छ। विज्ञान आम समस्याहरूको स्पष्ट समाधान हो। विज्ञान संज्ञानात्मक भन्दा पनि क्रियात्मक बढी हुन्छ। विज्ञान पक्षपातरहित विचारधारा हो। विज्ञानमा परिकल्पनाको प्रमुख स्थान रहेको हुन्छ। विज्ञान परिणामदायी निष्कर्षहरूको खोज हो। विज्ञानको माध्यमबाट तथ्यहरूको विश्लेषण गरिन्छ। विज्ञान वैज्ञानिक विधिहरूको अनुसरण हो। विज्ञानको ज्ञान सुव्यवस्थित, तार्किक, धेरै स्पष्ट र क्रमबद्ध हुन्छ। विज्ञान तार्किक हुन्छ किनकि यसले केवल विभिन्न तथ्यहरूको बीच तार्किक सम्बन्धलाई मात्र स्पष्ट गर्दैन, बरु यो तर्कको माध्यमबाट बुझ्न सकिने स्वयं यस्तो ज्ञान हो। विज्ञान त्यो ज्ञान हो, जसले कार्य-कारण सम्बन्धलाई स्पष्ट व्याख्या गर्दछ। सार्वभौमिकता र नियमहरूको पुनः परीक्षण विज्ञानको महत्त्वपूर्ण जग हो। यदि कुनै कानूनलाई पुनः जाँच गर्न संभव छैन भने यसलाई वैज्ञानिक नियम भन्न सकिँदैन। यसमा सम्पूर्ण वातावरणमा पाइने परस्पर सम्बन्धहरूको अध्ययन गरिन्छ र वस्तुसंगत निष्कर्ष निकालिन्छ। विज्ञानको आफ्नो भाषा हुन्छ। यसको भाषामा वैज्ञानिक पद, वैज्ञानिक प्रत्यय, सूत्र, सिद्धान्त, समाधान तथा संकेत, आदि सम्मिलित हुन्छन्। यिनीहरू विशेष प्रकारका हुन्छन् र यिनीहरूले विज्ञानको भाषालाई जन्म दिने गर्दछन्। विज्ञानको अध्ययनबाट अध्यता तथा अनुसन्धातामा आगमन-निगमन, सामान्यीकरण तथा अवलोकनको योग्यताको विकास हुन्छ। विज्ञानको अध्ययनबाट विद्यार्थीहरूमा अनुशासन, आत्मनिर्भरता, आत्मविश्वास, आदि गुणहरूको विसका हुन्छ। विज्ञानका विभिन्न नियमहरू, सिद्धान्तहरू, सूत्रहरू, आदिमा शंकाको स्थिति रहँदैन। यिनीहरू सबैतिर एकसमान हुन्छन्। विज्ञानको ज्ञानको आधार हाम्रा ज्ञानेन्द्रियहरू हुन्छन् र यिनीहरूबाट हासिल गरिएको ज्ञान दीर्घकालिक हुन्छ।  यसरी विज्ञानको प्रकृतिलाई वैज्ञानिक ज्ञानको राशि, वैज्ञानिक प्रक्रिया र वैज्ञानिक मानसिकतामा विभाजन गर्न सकिन्छ। यसकारण हामी स्पष्ट रूपले के भन्न सक्दछौं भने विज्ञान चक्रीय प्रक्रिया हो र वैज्ञानिक ज्ञान सदैव अस्थायी हुन्छ। विज्ञान प्रक्रिया पनि हो र उत्पादन पनि हो।

विज्ञानका विभिन्न मूलभूत आधार हुन्छन्। घटनाहरूको निरन्तरता एक निश्चित क्रममा  निर्भर गर्नु विज्ञानको एक आधार हो। त्यसरी नै विज्ञानले वैज्ञानिक र भ्रमको शक्तिको बीचको अवलोकनको माध्यमले सांचारिक सम्बन्ध बनाउँदछ। त्यसकारण अवलोकन विज्ञानको एक महत्त्वपूर्ण विधि हो। भौतिक र सामाजिक व्यवस्थामा कार्य र कारणको बीच सम्बन्ध हुन्छ। ज्ञानको उद्देश्य अज्ञानलाई हटाउनु भएकोले विज्ञान शक्ति प्रदाता र सबभन्दा असल हुन्छ। विज्ञान अवलोकनबाट शुरु हुन्छ र यसको वैधताको परीक्षण गर्नको लागि पुनः अवलोकनमा फर्किन्छ। विज्ञानको एक महत्त्वपूर्ण विशेषता भनेको जाँच र वर्गीकरण हो। अवलोकनको माध्यमबाट प्राप्त तथ्यहरूको जाँच गरिन्छ। त्यसपछि प्राप्त तथ्यहरूलाई व्यवस्थित तरीकाले प्रस्तुत गर्नलाई वर्गीकरण गरिन्छ ताकि वैज्ञानिक निष्कर्षहरूको वैज्ञानिक पुष्टि गर्न सकियोस्। यसरी नै विज्ञानको एक प्रमुख तत्व यसमा भविष्यवाणी गर्ने क्षमता हो। यदि कुनै विषयमा प्राप्त निष्कर्षहरूको आधारमा भविष्यका घटनाहरूको बारेमा पहिलेदेखि नै भविष्यवाणी गरिन्छ भने यो विषयलाई विज्ञान भनिन्छ। सामान्यीकरण विज्ञानको अर्को विशेषता हो। यसमा केही तथ्यहरूको आधारमा अनुसन्धानकर्ताद्वारा प्राप्त निष्कर्षलाई  सम्पूर्ण वर्ग वा समग्रमा लागू गरिन्छ। वैज्ञानिक प्रवृत्ति विज्ञानको धेरै महत्त्वपूर्ण विशेषता हो। यस अन्तर्गत धैर्यपूर्वक अध्ययन, कडा परिश्रम, घटनाहरूको निष्पक्ष अध्ययन, जिज्ञासाको प्रवृत्ति र रचनात्मक विचार शक्ति पर्दछन्। यसरी विज्ञान विषयवस्तु नभएर अध्ययनको एक विधि हो। यसमा घटनाहरूलाई तिनीहरूको अनुक्रमको आधारमा बुझ्ने प्रयास गरिन्छ।

धेरै मानिस भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान र जीव विज्ञानलाई नै विज्ञानका प्रकार मान्दछन्। तर विज्ञानका अरू पनि कैयौं शाखाहरू हुन्छन्। आधुनिक विज्ञानलाई मुख्य रूपले चार प्रकारले विभाजन गरेर अध्ययन गरिन्छ। यसको कारण के हो भने यिनिहरूले हाम्रो संसार, ब्रम्हाण्डको प्रकृतिमाथि व्यापक विचार गर्दछन्। जसानुसार प्राकृतिक विज्ञान, समाजिक विज्ञान,  औपचारिक विज्ञान र प्रयुक्त विज्ञान पर्दछन्। प्राकृतिक विज्ञान भनेको विज्ञानको त्यो शाखा हो, जस अन्तर्गत भौतिक जगतको अध्ययन गरिन्छ। प्राकृतिक विज्ञानलाई सम्पूर्ण विज्ञानको आधार मानिन्छ। वास्तविक रूपमा विज्ञान शब्दको उपयोग नै प्रायः प्राकृतिक विज्ञानको लागि हुन्छ। प्राकृतिक विज्ञानका शाखा भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान र जीव विज्ञान हुन्। त्यसैगरी सामाजिक विज्ञान भनेको विज्ञानको त्यो शाखा हो, जस अन्तर्गत संसारभरका मानव व्यवहार र समाजका कामकाज तथा तिनीहरूको वातावरणको अध्ययन गरिन्छ। यसमा समाज र मानिसहरूको अध्ययन गरिन्छ। सामाजिक विज्ञान अन्तर्गत अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र, मनोविज्ञान, राजनीतिशास्त्र, इतिहासशास्त्र, आदि पर्दछन्। यसरी नै औपचारिक विज्ञान भनेको विज्ञानको त्यो शाखा हो, जस अन्तर्गत गणित र तर्कशास्त्रको अध्ययन गरिन्छ। औपचारिक विज्ञानमा तर्कशास्त्र, गणित र सैद्धान्तिक कम्प्यूटर विज्ञान पर्दछन्। प्रयुक्त विज्ञान भनेको इन्जिनियरिङ, रोबोटिक्स, कृषि र चिकित्सा जस्ता नयाँ प्रयोगहरूलाई विकसित गर्नको लागि विद्यमान वैज्ञान ज्ञानको उपयोग हो। यसले विज्ञानमा भरोसा गर्दछ। तर वास्तविक विज्ञान भने प्राकृतिक विज्ञान नै हो।

मानव जीवनको प्रत्येक क्षेत्रमा विज्ञान रहेको छ। विज्ञानलाई अध्ययन-अनुसन्धानको सहजताको दृष्टिकोणले विभिन्न शाखाहरूमा विभाजन गरिएको पाइन्छ। विज्ञानलाई मुख्यगरी प्राकृतिक विज्ञान, सामाजिक विज्ञान र प्रविधिमा वर्गीकृत गरिएको पाइन्छ। तर वास्तविक विज्ञानको स्वरूप भने प्राकृतिक विज्ञानमा नै देखिन्छ। प्राकृतिक विज्ञानमा भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, जीवन विज्ञान, गणित, खगोल विज्ञान, भू-गर्भविज्ञान, आयुर्विज्ञान, आदि पर्दछन्। अहिले  भौतिकीय विज्ञान र जीवन विज्ञानलाई संयुक्त रूपमा प्राकृतिक विज्ञानको रूपमा लिएर अध्ययन-अनुसन्धान गरिएको पाइन्छ। यसरी प्राकृतिक विज्ञान अन्तर्गत जीव विज्ञान र भौतिकीय विज्ञान पर्दछन्। जीव विज्ञान अन्तर्गत प्राणी विज्ञान, वनस्पति विज्ञान र औषधि विज्ञान पर्दछन्। त्यसैगरी भौतिकीय विज्ञान अन्तर्गत भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, गणितशास्त्र, खगोलशास्त्र र भू-विज्ञानशास्त्र पर्दछन्। वर्तमान युगमा आनुवंशिक इन्जिनियरिङ, कम्प्यूटर विज्ञान, सूचना-प्रविधि विज्ञान, जैव-प्रविधि विज्ञान र प्राविधिक विज्ञानलाई मुख्य आधार मानी मानव कल्याणमा विशेष योगदान पुर्याइएको देखिन्छ।

जीवन विज्ञान भनेको पृथ्वीमा पाइने सम्पूर्ण सजीव प्राणीहरूको अध्ययन गर्ने विज्ञान हो। पृथ्वीमा विद्यमान समस्त जीवहरुको अध्ययन जीवन विज्ञानले गर्दछ।  यसमा प्राणीविज्ञान, वनस्पति विज्ञान, जैविकशास्त्र, आयुर्विज्ञान, जैव-रसायनशास्त्र, आदि विज्ञानका विषय समेटिएका हुन्छन्। प्राणी विज्ञान भनेको जीव विज्ञानको त्यो शाखा हो, जसमा प्राणी तथा तिनीहरूका शरीर, विकास र वर्गीकरणसँग सम्बन्धित हुन्छन्। वनस्पति विज्ञान भनेको विज्ञानको त्यो शाखा, जसमा रूखबोटविरूवाहरूको अध्ययन गरिन्छ। आयुर्विज्ञान (औषधिविज्ञान) भनेको विज्ञानको त्यो शाखा हो, जसको सम्बन्ध मानव शरीरलाई वा प्राणीलाई निरोगी राख्ने, रोगी हुनबाट बचाउने, रोगबाट मुक्त गर्ने, त्यसको न्यूनीकरण गर्ने र आयु बढाउनसँग सम्बन्धित हुन्छ। यसरी प्राणी विज्ञान र वनस्पति विज्ञानलाई संयुक्त रूपमा जीव विज्ञान भन्ने गरिन्छ।

जीव विज्ञान (biology) कोशाब्दिक प्रयोग सर्वप्रथम सन् १८०२ मा वैज्ञानिकहरू लेमार्क र ट्रेभिरेनसले गरेका थिए। ग्रिक दार्शनिक एरिस्टोटललाई जीव विज्ञानका पिता मानिन्छ। सर्वप्रथम एरिस्टोटलले नै प्राणी र वनस्पतिको वर्गीकरण गरेका थिए र अण्डाभित्र बच्चा हुने परिवर्तनको अवलोकन गरेका थिए। जीवहरूको विषयमा वास्तविक अनुव, अवलोकन र प्रयोगद्वारा तथ्य र सत्यमा आधारित क्रमबद्ध ज्ञान नै जीव विज्ञान हो। जीव विज्ञान अन्तर्गत सम्पूर्ण जीवधारी जन्तु र वनस्पतिहरूको अध्यन गरिन्छ। जीव विज्ञानमा जीवहरूको शरीरको बनावट, प्रत्येक अंगहरूको जानकारी, तिनीहरूको कार्यप्रणाली, संरचना, उत्पत्ति र विकास, इत्यादिको बारेमा अध्ययन-अनुसन्धान हुन्छ। संसारमा विभिन्न प्रजातिका अनगिन्ति जीवहरू छन्। वैज्ञानिकहरूले हरेक वर्ष सयौं नयाँ प्रजातिहरूको खोज गरिरहेका छन्। जीव विज्ञानलाई अंग्रेजीमा biology भनिन्छ। जीव विज्ञानको उत्पत्ति ग्रीक भाषाका दुई शब्द bios र  logos मिलेर भएको हो। बायोस भनेको जीवन वा जीव हो भने लोगोस शब्दको अर्थ अध्ययन गर्नु  वा जान्नु हो। यसरी जीव विज्ञानको अर्थ जीवहरूको विषयमा जान्नु वा जीवहरूको अध्ययन-अनुसन्धान गर्नु हो। जीव विज्ञानमा सजीवहरूको शरीरको बनावट, कार्यप्रणाली, प्रत्येक अंगहरूको जानकारी तथा कार्य, इत्यादिको अध्ययन-अनुसन्धान गरिन्छ। यसमा जीवजन्तु तथा रूखबोटविरूवाहरुको जीवनको अध्ययन गरिन्छ। कोशिका, तन्तु, रगत, पाचन, श्वासप्रश्वास, हृदय, मस्तिष्कको संरचना एवं कार्यप्रणाली तथा विभिन्न रोगहरू र तिनको उपचार, आदि विषयको अध्ययन-अनुसन्धान जीव विज्ञानका विषयहरू हुन्। जीव विज्ञानलाई मुख्यगरी प्राणी विज्ञान र वनस्पति विज्ञान गरी दुई भागमा विभाजन गरिएको देखिन्छ। प्राणी तथा तिनीहरूको सम्पूर्ण क्रियाकलापहरूको अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई प्राणी विज्ञान (zoologhy) भनिन्छ । प्राणी विज्ञान भनेको  जीव विज्ञानको त्यो शाखा हो, जस अन्तर्गत प्राणीहरूको संरचना तथा तिनीहरूका विभिन्न क्रियाहरूको अध्ययन गरिन्छ। प्राणी विज्ञानमा प्राणीको व्यवहार, संरचना, शरीरविज्ञान, वर्गीकरण र वितरणको अध्ययन गरिन्छ। zoology शब्द ग्रिक भाषाका दुई शब्द zoon तथा logos मिलेर बनेको हो। यसमा zoon को अर्थ प्राणी र logos को अर्थ अध्ययन हुन्छ।यसप्रकार zoology को अर्थ प्राणीको अध्ययन हो। यस्तै रूखबोटविरूवा वा वनस्ति तथा तिनीहरूका सम्पूर्ण क्रियाकलाहरूको अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई वनस्पति विज्ञान (botany) भनिन्छ। यो जीवविज्ञानको त्यो शाखा हो, जस अन्तर्गत रूखबोटविरूवाको संरचना तथा तिनीहरूको जैविक क्रियाहरूको अध्ययन गरिन्छ।यसमा रूखबोटविरूवाको विकास, श्वसन, प्रजनन र प्रकाशसंश्लेषण जस्ता प्रक्रियाहरूको अध्ययन गरिन्छ। botany शब्द ग्रिक भाषाको botane शब्दबाट भएको हो, जसको अर्थ बुटी वा वनस्पति हुन्छ। एरिस्टोटलका शिष्य थियोफ्रेस्टसलाई वनस्पति विज्ञानका पिता मानिन्छ।  यसरी नै अझ व्यापक दृष्टिले जीव विज्ञानका अन्य शाखाहरूमा पनि विभाजन गरिएको देखिन्छ। जसानुसार आकारविज्ञान, तन्तुविज्ञान, कोशिका विज्ञान, भ्रूण विज्ञान, श्रेणी विज्ञान, पर्यावरण विज्ञान, जीवाश्म विज्ञान, आनुवंशिक विज्ञान, सूक्ष्म जीवविज्ञान, जीव-रसायन विज्ञान, कृषि विज्ञान, चिकित्सा विज्ञान, पाचक-रस विज्ञान, आनुवंशिक इन्जिनियरिङ विज्ञान, प्रतिरोध विज्ञान, आदि पर्दछन्।

भौतिकीय विज्ञान (physical science)  भनेको प्रकृतिमा पाइने सम्पूर्ण निर्जीव वस्तुहरूको अध्ययन-अनुसन्धान गरिने विज्ञान हो। यो विज्ञानलाई पनि भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, गणितशास्त्र, खलोगविज्ञान, भू-विज्ञान गरी विभिन्न शाखाहरूमा विभाजन गरिएको छ।

भौतिक विज्ञान भनेको विज्ञानको त्यो शाखा हो, जसमा द्रव्य र ऊर्जाको सम्बन्धमा तथा परस्पर आदान-प्रदान क्रियाको अध्ययन-अनुसन्धान गरिन्छ। यसले प्रकृतिमा पाइने सबै निर्जीव वस्तुहरूको अध्ययनसँग सम्बन्ध राख्दछ। यसमा पदार्थका भौतिक गुणहरूको अध्ययन गरिन्छ तथा प्रकृतिमा उपस्थित विभिन्न प्रकारका ऊर्जाहरूको अध्ययन सुव्यवस्थित रूपमा गरिन्छ। भौतिक विज्ञानलाई धेरै वृहत र पुरानो मानिन्छ। यस अन्तर्गत अनेक प्रकारका नियमहरू र सिद्धान्त बुझ्न सकिन्छ। यसमा अन्तरीक्ष र सम्पूर्ण ब्रम्हाण्डका प्राकृतिक घटनाहरूको विश्लेषण र अध्ययन हुन्छ।  भौतिक विज्ञानलाई अंग्रेजीमा physics भनिन्छ र यो शब्दको उत्पत्ति ग्रिक भाषाको fusis बाट भएको हो। जसको अर्थ प्रकृति हुन्छ।  भौतिक विज्ञान शास्त्रीय र आधुनिक गरी दुई भागमा बाँडिएको देखिन्छ। भौतिक विज्ञानलाई यान्त्रिक, ध्वनि, ताप, स्थिर विद्युत, विद्युत धारा, चुम्कत्व, प्रकाश र आधुनिक एवं परमाणु भौतिक विज्ञानमा विभाजन गरेर अध्ययन गरिन्छ। यान्त्रिक विज्ञान भौतिक विज्ञानको त्यो शाखा हो, जस अन्तर्गत वस्तुको गतिको अध्ययन गरिन्छ। ध्वनि अन्तर्गत ध्वनि र त्यसका गुणहरूको अध्ययन गरिन्छ। ताप अन्तर्गत ताप र यसको संचरण, उत्पादन तथा गुणको अध्ययन गरिन्छ। स्थिर विद्युतमा स्थिर आवेश र व्यवहार एवं प्रभावको अध्ययन गरिन्छ। विद्युत धारा अन्तर्गत विद्युत धारा र त्यसको व्यवहार एवं प्रभावको अध्ययन गरिन्छ। चुम्बकत्व अन्तर्गत चुम्बक र चुम्बकका गुण र व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ। प्रकाश अन्तर्गत प्रकाश र प्रकाशका गुण र व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ। र, आधुनिक एवं परमाणु भौतिक विज्ञान अन्तर्गत परमाणुको संरचना, अर्ध-चालक एवं आधुनिक यन्त्रहरूको अध्ययन गरिन्छ।  भौतिक विज्ञानले विभिन्न विषयहरूमा कार्य गर्दछ, जस्तो कि प्रकाश, यन्त्रविज्ञान, ताप, ध्वनि, विजुली, चुम्बकत्व, आदि। यी सबै विषयहरूमा भौतिक विज्ञानमा विस्तारपूर्वक अध्ययन गरिन्छ र यिनीहरूका गुणहरूको आधारमा हाम्रो दैनिक जीवनमा यिनीहरूलाई कसरी उपयोगमा ल्याएर जीवनलाई सुविधाजन बनाउन सकिन्छ भन्ने बारेमा पनि विशेष रूपले अध्ययन-अनुसन्धान गरिन्छ।  यसकारण स्पष्ट रूपमा भौतिक विज्ञानको सम्बन्ध द्रव्य र ऊर्जासँग हुन्छ। द्रव्य भनेको हामीले हाम्रा ज्ञानेन्द्रियहरूद्वारा अनुभव गरिने चीज हुन्। फलाम, सुन, पत्थर, हावा, पानी, आदि सबै द्रव्य हुन्। त्यसैगरी ऊर्जा भनेको यस्तो भौतिक राशि हो, जसमा न द्रव्यमान हुन्छ र न त्यसले स्थान ओगट्दछ। ताप, प्रकाश, भूमि, आदि ऊर्जाका विभिन्न रूपहरू हुन्। भौतिक विज्ञानका मुख्य विषयहरूमा मापनको नियम, गतिको नियम, बलको निमय, गुरुत्वाकर्षणको नियम, ताप, ध्वनि र तरंग गति, प्रकाश, विद्युत, इलेक्ट्रोनिक्स, ऊर्जाका स्रोत, खगोलशास्त्र, नाभिकीय भौतिकशास्त्र, आदि पर्दछन्। दैनिक जीवनका अधिकतम्  सुविधाका साधनहरू भौतिक विज्ञानका उपहार हुन्। आज प्रकाश, यन्त्र, ताप, ध्वनि, बिजुली, चुम्बकत्व जस्ता क्षेत्रहरूमा भएका व्यापक आविष्कारहरूले हाम्रो जीवनलाई सुखमय बनाइरहेका छन्।

रसायन विज्ञान त्यो शाखा हो, जसमा पदार्थको संरचना, प्रकाश, गुण तथा प्रतिक्रियाको अध्ययन-अनुसन्धान गरिन्छ। यसमा वस्तुका रासायनिक गुणहरूको अध्ययन गरिन्छ। रसायन विज्ञानले वैज्ञानिक प्रकृतिमा विद्यमान केमिकलको खोज गर्दछ। यसको अतिरिक्त केमिकललाई कम्बिनेसन गरी एक नयाँ केमिकल बनाउँदछ, जसको गुण पनि अलग हुन्छ। रसायन विज्ञानमा नै केमिकलमाथि अध्ययन र अनुसन्धान गरिन्छ। यी केमिकलमाथि रिसर्जको उद्देश्य मानव जातिको लागि उपयोगी केमिकल बनाउनु हो। यसैमा भएको तीव्र विकासको कारण संसारमा धेरै परिवर्तन आएको छ। विभिन्न प्रकारका उपयोगी औषधिहरू, आदिको निर्माण भएको छ। यो शाखा पूर्ण रूपले प्रयोग र सिद्धान्तमा आधारित छ। यसमा पदार्थको संरचना, पदार्थको गुण, अलग-अलग पदार्थहरूको आपसमा क्रिया, आदिको अध्ययन गरिन्छ। यसमा कणहरू, आयन, अणु, परमाणु, आदिको अध्ययन गरिन्छ, जसमा कुनै पदार्थ यौगिक बनेको हुन्छ। ती पदार्थहरूको के गुण हुन्छ र तिनीहरूको अन्य पदार्थसँग क्रिया गराउँदाको परिणाममा कुन पदार्थ बन्नेछ र यसको गुण के हुनेछ, आदि जस्ता विभिन्न कुराहरुको अध्ययन रसायन विज्ञान अन्तर्गत गरिन्छ।  रसायनशास्त्रको केमिस्ट्री (chemistry) शब्दको उत्पत्ति इजिप्टको प्राचीन नाम कीमिया (chemia) बाट भएको हो। कीमिया शब्दको अर्थ कालो रंग हुन्छ र इजिप्टको माटोको रंग कालो थियो। त्यसकारण सर्वप्रथम यसको नाम chemitechne राखियो र यो पछि बदलिएर केमिस्ट्री हुनगयो।  रसायन विज्ञानमा पदार्थहरूको संघटन, संरचना, गुणहरू र रासायनिक प्रतिक्रियाहरूको क्रममा भएका परिवर्तनहरूको अध्यनन-अनुसन्धान गरिन्छ। पदार्थ कस्तो देखिन्छ ?  पदार्थको संरचना कस्तो हुन्छ ? र, पदार्थले अन्य पदार्थसँग कस्तो व्यवहार गर्दछन् ? भन्ने कुरा रसायन विज्ञानले बताउँदछ। रसायन विज्ञानले खाद्यान्न, स्वास्थ्य, कपडा, परिवहन, आदि क्षेत्रका समस्याहरूको समाधान गर्दछ। रसायन विज्ञानलाई मुख्यगरी कार्बनिक रसायन, अकार्बनिक रसायन र भौतिक रसायन गरी तीन भागमा विभाजित गरिएको छ। उपयोगको आधारमा रसायन विज्ञानलाई अन्य शाखाहरूमा पनि विभाजित गरिएको देखिन्छ। जसानुसार नाभिकीय, जैव रसायन, कृषि रसायन, विश्लेषणात्मक रसायन, औद्योगिक रसायन, आदि पर्दछन्। रसायन विज्ञान एक प्रायोगिक विज्ञान हो। संसारमा हरेक ठाउँमा र हरेक उद्योग तथा लगभग सबै क्षेत्रहरूमा रसायन विज्ञानको आफ्नै अलग्गै भूमिका  रहेको छ। रसायन विज्ञानको सम्बन्ध पदार्थहरूको अध्ययनसँग जोडिएको हुन्छ। यसमा ती कणहरू, आयन, अणु, परमाणु, आदिको अध्ययन गरिन्छ, जसबाट पदार्थ वा यौगिक बनेका हुन्छन् तथा ती पदार्थहरूका के गुण हुन्छन्, तिनीहरूलाई यदि कुनै अन्य पदार्थसँग प्रतिक्रिया गराइयो भने त्यसको परिणाममा कुन पदार्थ बन्दछन् र यिनीहरूका गुणक के हुन्छन्, यी सबै कुराको अध्ययन रसायन विज्ञान अन्तर्गत गरिन्छ। यसरी नै यो यस्तो विज्ञान हो, जसले अन्य विज्ञानहरू जस्तै खगोलविज्ञान, भौतिक विज्ञान, पदार्थ विज्ञान, जीवविज्ञान र भूविज्ञान, आदिलाई आपसमा जोड्दछ, जसको कारण रसायन विज्ञानलाई आधारभूत विज्ञानको नामले पनि लिने गरेको पाइन्छ। रसायन विज्ञानको क्षेत्र अत्यन्तै व्यापक रहेको छ। रसायनशास्त्रको विकासको साथसाथै यसको विशाल क्षेत्रलाई अध्ययनको सुविधाको दृष्टिले धेरै शाखाहरूमा विभाजित गरिएको छ। जसानुसार कार्बनिक रसायन, अकार्बनिक रसायन, भौतिक रसायन, विश्लेषणात्मक रसायन, जैव रसायन, कृषि रसायन, औद्योगिक रसायन, नाभिकीय रसायन पर्दछन्। यी सबै शाखाहरू कार्बनिक, अकार्बनिक र भौतिक रसायनकै विकास र विस्तारको फलस्वरूप बनेका हुन्।

कार्बनिक रसायन रसायनशास्त्रको त्यो भाग हो, जसमा हाइड्रोकार्बन तथा त्यसबाट व्युत्पन्न यौगिकको अध्ययन गरिन्छ। यस अन्तर्गत कार्बनबाट बनेका विभिन्न यौगिकहरूको अध्ययन गरिन्छ। त्यसरी नै अकार्बनिक रसायन अन्तर्गत कार्बन र त्यसका यौगिकहरूको अतिरिक्त अन्य सबै तत्वहरू र यौगिकहरूको अध्ययन गरिन्छ। यसमा तत्वहरू एवं तिनका यौगिकहरू बन्ने विधि, गुणधर्म, उपयोग तथा संरचना, आदिको अध्ययन गरिन्छ। यस्तै भौतिक रसायन अन्तर्गत रसायन विज्ञानका विभिन्न सिद्धान्तहरूको अध्ययन गरिन्छ। रसायन विज्ञानका प्रत्येक शाखासँग सम्बन्धित विभिन्न नियमहरू र सिद्धान्तहरूको परिवर्तन तथा ऊर्जा र पदार्थका सम्बन्धहरूको अध्ययन भौतिक रसायन अन्तर्गत हुन्छ। यसलाई रसायन विज्ञानको सबभन्दा महत्त्वपूर्ण भाग मानिन्छ। यस्तै विश्लेषणात्मक रसायनशास्त्र अन्तर्गत रसायनशास्त्रको विश्लेषणात्मक सिद्धान्तहरूको अध्ययन गरिन्छ। यस अन्तर्गत पदार्थहरूको पहिचान र त्यसका गुणात्मक र मात्रात्मक विश्लेषणहरूको अध्ययन गरिन्छ। एवंरितले जैव रसायन अन्तर्गत जीवधारीहरूसँग सम्बन्धित द्रव्य एवं तिनीहरूका विभिन्न रासायनिक प्रक्रियाहरूको अध्ययन गरिन्छ। यसरी नै कृषि रसायन अन्तर्गत कृषि रसायनमा कृषि तथा त्यससँग सम्बन्धित पदार्थहरू जस्तै, उर्वरक, खनिज, लवण, आदिको अध्ययन गरिन्छ। त्यस्तै औद्योगिक रसायन अन्तर्गत विभिन्न औद्योगिक पदार्थहरू जस्तै, सिमेन्ट, रंग, कपडा, काँच, आदिका गुण, संरचना, निर्माण, आदिको अध्ययन गरिन्छ। यसमा वस्तुहरूको वृहत मात्रामा औद्योगिक निर्माणका विधिहरू एवं नियमहरूको अध्ययन गरिन्छ। र, नाभिकीय रसायन अन्तर्गत परमाणुका नाभिकमा हुने परिवर्तन जस्तै, नाभिकीय विखण्डन तथा नाभिकीय संयोजन, आदिको अध्ययन गरिन्छ। यसमा परमाणुको नाभिक संगठन, नाभिकीय प्रतिक्रिया, समस्थानिकहरू र रेडियोधर्मी पदार्थहरूको अध्ययन गरिन्छ।

गणितशास्त्र यस्ता विद्याहरूको समूह हो, जसमा संख्या, मात्रा, परिमाण, रूप र तिनीहरूका आपसी सम्बन्ध, गुण र स्वभाव, इत्यादिको अध्ययन-अनुसन्धान हुन्छ। यस्तै खगोल विज्ञान भनेको यस्तो विज्ञान हो, जस अन्तर्गत पृथ्वी र वायुमण्डल बाहिर हुने घटनाहरूको अवलोकन, विश्लेषण तथा त्यसको व्याख्या गरिन्छ। यस्तैगरी भू-विज्ञान भनेको ठोस पृथ्वीको निर्माण गर्ने चट्टान तथा ती प्रक्रियाहरूको अध्ययन गर्ने विज्ञान हो, जसमा चट्टान, भूपटल र स्थलरूपहरुको विकास हुन्छ। यस अन्तर्गत पृथ्वी सम्बन्धी अनेकौं विषयहरू आउँदछन्। जसानुसार खनिज शास्त्र, भूसतहविज्ञान, भूमापन विज्ञान, उत्खनन इन्जिनियरिङ, आदि  पर्दछन्।

विज्ञानको ज्ञानका अन्य शास्त्रहरूसँग पनि सम्बन्ध रहेको हुन्छ। विज्ञान एक व्यावहारिक विषय हो तर अध्येता र अनुसन्धाताहरुको लागि के कुरा महत्त्वपूर्ण छ भने उनीहरूले आफ्ना विचारहरूलाई स्पष्ट र आकर्षक रूपमा व्यक्त गर्न सक्नुपर्दछ। यो प्रयोजनको लागि के कुरा आवश्यक हुन्छ भने उनीहरूले जुन भाषाको प्रयोग गर्दछन्, त्यसको उनीहरूलाई पूर्ण ज्ञान हुनुपर्दछ। यसरी भाषा र विज्ञानको गहिरो सम्बन्ध रहेको हुन्छ। त्यसैगरी गणितलाई विज्ञानको एकमात्र भाषा मानिन्छ। ठूलो संख्यामा वैज्ञानिक सिद्धान्त र नियमहरूलाई म्याथम्याटिकल एक्सप्रेसनको रूपमा व्यक्त गरिन्छ, जसको लागि विज्ञान विषयको उन्नत अध्ययन गर्न इच्छुक व्यक्तिसँग गणितीय आधार हुनु अत्यन्तै आवश्यक हुन्छ। गणितीय अभिव्यक्तिहरू र नियमहरूको उपयोग बिना कसैले पनि विज्ञानलाई प्रभावकारी ढंगले अध्ययन-अनुसन्धान गर्न संभव हुँदैन। त्यसैले गणित र विज्ञान अन्योन्याश्रित रूपमा जोडिएका हुन्छन्। यस्तै विज्ञान र सामाजिक अध्ययनका अधिकांश क्षेत्रहरू पनि एक-अर्कोसँग सम्बन्धित हुन्छन्। भूगोल त्यो विषय हो, जसमा पृथ्वी एवं त्यसमा हामी रहेका हुन्छौं र यससँग सम्बन्धित विभिन्न अवरणाहरूको अध्ययन गरिन्छ। पृथ्वी, ब्रम्हाण्डका विभिन्न ग्रहहरूमा विद्यमान सबै वस्तुहरू पनि भूगोलका प्रमुख विषय हुन्। यी विषय पनि विज्ञानका विषय अन्तर्गत आउँदछन्। यसैगरी इतिहासको अध्ययनमा विज्ञानले एक महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँदछ। प्रविधिको सहायताले हामी मानव जातिको इतिहासलाई राम्रोसँग बुझ्न सक्दछौं। र, राजनीतिक घटनाहरूलाई बुझ्न, राजनीतिक विश्लेषणमा योगदान गर्न र पर्यावरण र समाजमाथि राजनीतिक निर्णयहरूको आँकलन गर्नमा विज्ञान धेरै सहायकसिद्ध हुन्छ। यसरी ज्ञानका प्रत्येक शाखाहरूमा विज्ञान प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपले जोडिएको हुन्छ। 

वैज्ञानिक पद्धति वैज्ञानिक अध्ययनको एक व्यवस्थित पद्धति हो। वैज्ञानिक पद्धति कुनै वस्तुको अध्ययनमा प्रयुक्त हुने त्यो पद्धति हो, जसलाई एउटा वैज्ञानिक वा शोधकर्ताले प्रयुक्त गर्दछ। अर्को शब्दमा यो त्यो अध्ययन पद्धति हो, जसद्वारा कुनै विषय अथवा वस्तुको निष्पक्ष र व्यवस्थित ज्ञान प्राप्त गरिन्छ। हाम्रो चारैतिर हुने घटनाहरूलाई वैज्ञानिक ढंगले सोच्नु र बुझ्नुलाई नै वैज्ञानिक विधि भनिन्छ। यसका विभिन्न विधिहरू हुन्छन्, जसानुसार समस्याको पहिचान गर्नु, अध्ययनका उद्देश्ययहरू निर्धारण गर्नु, परिकल्पना बनाउनु,  अध्ययन क्षेत्र एवं अध्ययनका इकाईको निर्धारण गर्नु, अध्ययन पद्धतिका उपकरणहरूको चयन गर्नु,  परीक्षणयोग्य परिकल्पना बनाउनु, आँकडा संकलन गर्नु, परिकल्पनाहरूको परीक्षण गर्नु,  अवलोकन वा नीरीक्षण गर्नु, वर्गीकरण गर्नु, सामान्यीकरण गर्नु, भविष्यवाणी गर्नु,  परिणाम निकाल्नु, पुनः परीक्षण गर्नु र सिद्धान्तको सामान्यीकरण गर्नु पर्दछन्। यही कुरालाई ध्यानमा राखेर समाज एवं प्रकृतिका विभिन्न क्षेत्रहरूलाई वैज्ञानिक ढंगले प्रस्तुत गरेको कारणले नै अन्य केही विषयहरुमा पनि विज्ञान जोड्ने गरिन्छ।

हाम्रो दैनिक जीवनमा विज्ञानको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको हुन्छ। विज्ञान बिना जीवन असंभव नै हुन्छ। दैनिक जीवनमा विज्ञानले हाम्रा सम्पूर्ण क्रियाकलापहरूलाई सहज बनाइदिएको छ। विज्ञानको कारणले नै मानिसको जीवनलाई पूर्ण रूपले बदलिदिएको हो। यी बदलावसँगै मानव जीवन सहज र आरामदायी पनि भएको छ। आजसम्म आउँदा हामी सबै क्षेत्रमा विज्ञानसँग जोडिएका छौं। अहिले मानिस विज्ञानमा पूर्ण रूपले निर्भर रहेको छ। विज्ञान बिना कुनै पनि काम सम्पन्न हुन सक्दैन। शिक्षा क्षेत्र, कृषि क्षेत्र, चिकित्सा वा स्वास्थ्य क्षेत्र, यातायातको क्षेत्रमा, संचारको क्षेत्रमा, खद्यान्नको क्षेत्रमा, औद्योगिक क्षेत्रमा, अन्तरीक्ष क्षेत्रमा, मनोरंजन क्षेत्र, सुरक्षाको क्षेत्र, दैनिक जीवनको क्षेत्रमा, आदि जस्ता विभिन्न क्षेत्रमा विज्ञानको अतुलनीय योगदान रहेको देखिन्छ।

विज्ञानले शिक्षाको क्षेत्रमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको छ। आज हामी स्मार्ट फोन, ल्यापटप, कम्प्यूटर वा कुनै पनि डिभाइसको माध्यमले एक ठाउँमा बसेर नै विभिन्न प्रकारले शिक्षा आर्जन गर्न सक्दछौं। यसैगरी अनलाइन शिक्षाको माध्यमबाट डिग्रीसमेत हासिल गर्न सक्दछौं। विज्ञानले कारणले गर्दा शिक्षाको क्षेत्रमा डिजिटल क्रान्ति आएको छ।

कृषि क्षेत्र अन्तर्गत उत्पादनमा वृद्धि गर्न, राम्रो कृषि उपज निकाल्नको लागि, रासायनिक क्रियाद्वारा महत्त्वपूर्ण उर्बर क्षमता वृद्धि गरी समग्र रूपमा कृषि उत्पादनमा व्यापकता दिनको लागि विज्ञानले अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ। यसकारण हामी  जनसंख्या वृद्धिसँगै विविध खाद्यान्नको आवशयकता परिपूर्ति गर्न सक्दछौं र खाद्यान्नको क्षेत्रमा आत्मनिर्भर पनि हुन सक्दछौं। यसैगरी कृषि उपजलाई सहज तरीकाले रोप्न तथा उठाउनको लागि पनि विज्ञानको भूमिका रहेको हुन्छ।  

चिकित्सा एवं स्वास्थ्यको क्षेत्रमा पनि विज्ञानको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ।  विज्ञानद्वारा वैज्ञानिक उपकरणहरू, यन्त्रहरू निर्माण गरिनुका साथै विभिन्न औषधिहरूको समेत आविष्कार गरी रोगहरूको पहिचान, निराकरण र विरामीहरूको उन्मूलन संभव भएको छ। विज्ञानद्वारा नै जटिलभन्दा जटिल अपरेशन गरी भयंकर रोगहरूको समेत निदान हुने भएकोले स्वास्थ्य क्षेत्रमा यसको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको हुन्छ। आज हामी भयानक रोगबाट पनि बच्न सफल भएका छौं। यसको श्रेय विज्ञानलाई नै जान्छ। विज्ञानको कारणले गर्दा नै एक्सरे, अल्ट्रा साउण्ड मेशिन, एन्जियोग्राफी, सिटी सक्यान, आदि जस्ता अन्य धेरै आविष्कार र मेशिनहरू उपलब्ध भएका छन्, जसले गर्दा जटिल भन्दा जटिल रोग पत्ता लगाएर तिनीहरूको निदान गर्न  सकिएको छ। त्यसैगरी चिकित्सा क्षेत्रमा विज्ञानले मेशिनहरूको आविष्कार मात्र गरेको होइन, बरु विभिन्न प्रकारका औषधिहरू, सिरिंज, इन्जेक्सन, आदि धेरै आविष्कार गरेको छ र अझै निरन्तर शोध जारी छ। विज्ञानकै कारण विभिन्न जटिल अपरेशन, सर्जरी र अंग प्रत्यारोपण, आदि संभव भएको छ।

आधुनिक युगमा यातायातको साधन अपरिहार्य भएको छ। यी सम्पूर्ण यातायातका साधनहरू विज्ञानका आविष्कार हुन्। मोटर, वायुयान, कार, साइकल, मोटरसाइकल, आदि यातायातका साधन विज्ञानकै देन हुन्। यिनीहरूको सहायताबाट हामी कमभन्दा कम समयमा धेरैभन्दा धेरै दूरी तय गर्नुका साथै धेरै काम सम्पन्न गर्न सक्दछौं।यसकारण यस क्षेत्रमा पनि विज्ञानको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण योगादान रहेको छ।

संचारको क्षेत्रमा पनि विज्ञानको महत्वपूर्ण योगदान रहेको हुन्छ। मोबाइल, टेलिफोन, रेडियो, इन्टरनेट, फ्याक्स, आदि धेरै संचारका साधनले सूचनाको क्षेत्रमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएका छन्। यी उपकरहरूको प्रयोगले कम समयमा नै धेरै सूचना आवश्यकता अनुसार प्राप्त गर्न सकिन्छ। संचारको क्षेत्रमा इन्टरनेटले अत्यन्तै धेरै सहयोग प्रदान गरेको छ। यी सबै उपकरण विज्ञानका आविष्कार हुन्।

 खाद्यान्नको क्षेत्रमा पनि विज्ञानको धेरै महत्त्व रहनजान्छ। विश्वमा निरन्तर बढिरहेको जनसंख्या वृद्धिसँगै विज्ञानले खाद्यान्न आपूर्तिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएको छ। विभिन्न रासायनिक प्रक्रियाद्वारा बढीभन्दा बढी खाद्यान्न उत्पादन कार्यमा हुने काम विज्ञानको आविष्कारबाट संभव भएको हो। यसरी खाद्यान्नको उत्पादनमा वृद्धि, संरक्षण र विकासमा विज्ञानको धेरै महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ।

औद्योगिक क्षेत्रमा विज्ञान अन्योन्याश्रित रूपले जोडिएको हुन्छ। विज्ञानको नयाँ-नयाँ आविष्कारको कारणले नै औद्योगिक विकासको क्षमता तीव रूपमा वृद्धि भएको हो। हाम्रा दैनिक उपभोग्य सामग्रीहरू, जीवनका अपरिहार्य आवश्यकताहरू गाँस, वास र कपास सबै विज्ञानको माध्यमबाट औद्योगिक उत्पादनबाट प्राप्त हुने भएकोले औद्योगिक क्षेत्रमा विज्ञानको धेरै ठूलो महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको हुन्छ।

विज्ञानको प्रयोगबाट आज धेरै ठूला-ठूला हतियाहरूको आविष्कार भएका छन्। जस्तो मिसाइल, परमाणु वा हाइड्रोजन बम, इत्यादि आधुनिक शक्तिशाली हतियार हुन्। यसकारण रक्षाको क्षेत्रमा पनि विज्ञानको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ।

आज मानिसले विज्ञानको चमत्कारिक प्रयोगबाट चन्द्रमा तथा अन्य ग्रहहरूमा पुग्ने तथा अन्तरीक्षमा भ्रमण गर्ने सफलतासमेत प्राप्त गरिसकेका छन्। विज्ञान विना यसको कल्पनासमेत गर्न सकिंदैन। अहिले विभिन्न क्षेत्रमा भौतिक वैज्ञानिक, रसायन वैज्ञानिक, जीव वैज्ञानिक, आदि सबै अन्तरीक्षमा गएर विभिन्न अनुसन्धान कार्यमा जुटेका छन्। त्यसकारण अन्तरीक्षको क्षेत्रमा पनि विज्ञानको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ।

आजको युगमा मानिसको दैनिकी वैज्ञानिक उपकरणहरूको प्रयोग बिना बित्न संभव छैन। उदाहरणस्वरूप, रेफ्रजेरेटर, कुलर, टेलिभिजन, स्मार्टफोन, कम्प्यूटर, घडी, एसी, बल्ब, आदि सयौं अन्य चीजहरू। यसरी हामीले दैनिक रूपमा प्रयोग गर्ने अनेकौं चीजहरू पूर्ण रूपले विज्ञानमा आधारित छन्। आजको जमानामा हाम्रो चारैतिर विज्ञान कुनै न कुनै रूपले विद्यमान छ। विज्ञानकै देनको कारणले अहिले हाम्रो जीवन धेरै सुखमय हुँदै गएको छ।

विज्ञानले मानव जीवनमा अपरिहार्य मनोरंजन क्षेत्रमा पनि अति महत्वपूर्ण योगदान दिएको छ। सिनेमा, टिभी, आदि  विज्ञानका आविष्कार हुन्। यिनीहरूले हामीलाई मनोरंजन प्रदान गर्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलका छन्।

यसरी माथि उल्लेखित क्षेत्रहरूको अतिरिक्त हाम्रो जीवनका अन्य धेरै क्षेत्रहरूमा विज्ञानको ज्ञान उपयोग भइरहेको हुन्छ। विज्ञानद्वारा नयाँ खोजहरूको परिणामस्वरूप नै आज संसार ग्लोवल भिलेजमा परिणत भएको छ। त्यसकारण के भन्न सकिन्छ भने हाम्रो दैनिक जीवनको सम्पूर्ण क्रियाकलापमा विज्ञानको अति महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ।

विज्ञानको ज्ञानबाट बौद्धिक, नैतिक, व्यवहारिक, मनोवैज्ञानिक, सांस्कृतिक, सौन्दर्यात्मक, व्यवसायिक र वैज्ञानिक दृष्टिकोणको मूल्यमान्यता प्राप्त हुन्छ। विज्ञानको ज्ञानले व्यक्तिको मस्तिष्कलाई क्रियाशील बनाउँदछ। यो एक क्रमबद्ध र सुव्यवस्थित ज्ञान हो। विज्ञानको ज्ञानले तार्किक क्षमताको विकास हुन्छ। विज्ञानका प्रत्येक समस्याहरू रचनात्मक र सृजनात्मक भएर अगाडि बढ्दछन्। यसबाट मानसिक प्रक्रियामा प्रशिक्षण प्राप्त हुन्छ। विज्ञानको अध्ययनबाट मानिसहरू अन्धविश्वासको आधारमा हेरेर, सुनेर वा पढेर कुनै पनि कुरा मान्दैनन्, बरु छनौट, परीक्षण, निरीक्षण, अन्वेषणको आधारमा निष्कर्ष निकाल्दछन्। यसप्रकार सम्पूर्ण मानसिक र क्रियात्मक विकासको लागि विज्ञानको अत्यन्तै आवश्यक हुन्छ। कुनै पनि समस्याको समाधान गर्ने क्षमताको विकास विज्ञानको सहायताले नै संभव हुन्छ।

विज्ञानले मानिसलाई तर्कसंगत विचार तथा सत्य बोल्ने शिक्षा प्रदान गर्दछ। सत्य नै विज्ञानको सारतत्व हो। विज्ञानका अध्येता तथा अनुसन्धाताले कुनै पनि प्रकारको आडम्बर, ढोंग, आदि गर्न मन पराउँदैनन्। विज्ञानद्वारा नै अध्येता तथा अनुसन्धाताहरूलाई विभिन्न मानसिक क्रियाहरूको प्रशिक्षण प्राप्त हुन्छ। यसरी उनीहरू कुनै पनि कुरालाई परीक्षण र निरीक्षणको आधारमा निष्कर्ष निकाल्ने गर्दछन्।

विज्ञानको ज्ञान व्यावहारिक सन्दर्भमा पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण  र उपयोगी हुन्छ। मानिसलाई दिनप्रतिदिन आफ्नो सामाजिक र व्यावहारिक जीवनमा विभिन्न प्रकारका समस्याहरू आइपरिरहेका हुन्छन्। यी समस्याहरूको समाधानको लागि मानिसले कुनै न कुनै प्रकारले विज्ञानको उपयोग गर्नुपरिरहेको हुन्छ। औद्योगिक उत्पादन, संचार व्यवस्था, रोजगारी, वस्त्र, मनोरंजन, खाद्यसामग्री, उत्पादन, स्वास्थ्य चिकित्सा प्रणाली, सामग्री संग्रहण, आदि सबै विज्ञानका देन हुन्। यसरी जुन-जुन वस्तुहरू हामी सहज ढंगले दैनिक जीवनमा प्रयोग गरिरहेका छौं, तिनीहरू विज्ञानकै देन हुन्।

विज्ञानले गरेर सिक्ने, कोच तथा सजीव नमूनाहरूको निरीक्षणद्वारा सिक्ने, क्रियाप्रणाली आदि कुराहरूलाई महत्त्व दिन्छ। विज्ञानले जिज्ञासा, रचनात्मक प्रवृत्ति, आत्मसन्तुष्टि, आत्मप्रकाशन, आदि भावनाहरूको पनि विकास गर्दछ। विज्ञानले केवल कुनै पनि राष्ट्रको सभ्यता र संस्कृतिसँग मात्र परिचित गराउँदैन, बरु सांस्कृतिक मूल्यमान्यताहरूलाई सुरक्षित र उन्नत राख्दै भविष्यमा आउने पुस्ताहरूलाई हस्तान्तरित गर्नमा पनि सहायता प्रदान गर्दछ। नृत्य, चित्रकला, हस्तकलामा विज्ञानको प्रभाव हुन्छ। भाषा, छन्द, अलंकार तथा रसमा विज्ञानको प्रभाव हुन्छ। उद्योगहरूमा विज्ञानको प्रभाव हुन्छ। जीवनप्रतिको दृष्टिकोणमा विज्ञानको प्रभाव हुन्छ। र, जीवनपद्धतिमा विज्ञानको प्रभाव हुन्।

वैज्ञानिकलाई प्रकृतिको हरेक वस्तु सुन्दर लाग्दछ। यिनै वस्तुहरूमा लुकेका रहस्यहरूको जानकारी प्राप्त गर्नु उनीहरूको जीवनको लक्ष्य बनेको हुन्छ। यदि यी लुकेका रहस्यहरूलाई खोल्नमा सफल भए भने उनीहरूलाई प्रसन्नता र आत्मसन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ र उनीहरूले नयाँ कार्य गरेको महसुस गर्नेछन्, जसलाई समाजोपयोगी भन्न सकिन्छ। विज्ञानलाई अधिकांश विषयहरूको मेरूदण्ड मानिन्छ। विज्ञानले आफ्नो समस्याको समाधानको लागि क्रमबद्ध, सुव्यवस्थित प्रक्रिया अपनाउँदछ, जसलाई वैज्ञानिक प्रक्रिया भनिन्छ। वैज्ञानिक प्रक्रिया धेरै चरणबाट अगाडि बढेको हुन्छ र समस्याको समाधान प्रस्तुत गर्दछ। मानिसहरू यो प्रक्रियाबाट प्रशिक्षित भए भने वैज्ञानिक दृष्टिकोणको विकास हुन्छ। यो एक निरन्तर चल्ने प्रक्रिया हो। यदि मानिसलाई वा अध्येतालाई समुचित प्रशिक्षण प्राप्त भयो भने उनीहरूको मस्तिष्कमा एकप्रकारको विशेष क्षमताको विकास हुन्छ, जसले समस्या समाधान गर्नमा सक्षम बनाउँदछ।

यसरी स्पष्ट रूपमा के भन्न सकिन्छ भने हाम्रो जीवनको कुनै पनि पक्ष विज्ञानबाट छुट्टै छैन। विज्ञान भनेको विशिष्ट, व्यवस्थित र व्यावहारिक ज्ञान हो। यसले प्राकृतिक घटनाहरूको अध्ययन-अनुसन्धान गरी तिनीहरूमा आपसी सम्बन्धको बारेमा बोधगम्यता प्रदान गर्दछ। विज्ञान सत्य-तथ्यमा आधारित हुन्छ। यसबाट तथ्यहरूको विश्लेषण गरिन्छ। विज्ञानको ज्ञान सुव्यवस्थित, क्रमबद्ध, तार्किक र धेरै स्पष्ट हुन्छ। अहिले विज्ञानका विषयहरूलाई भौतिक विज्ञान तथा जीव विज्ञान अन्तर्गत राखिएको छ। यी दुवै क्षेत्रलाई संयुक्त रूपले प्राकृतिक विज्ञान भनिन्छ। हाम्रो दैनिक जीवनमा विज्ञानको अत्यन्तै धेरै महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको हुन्छ। विज्ञान बिना हाम्रो जीवनै नै असंभव हुनजान्छ। कृषि, औद्योगिक, चिकित्सा, यातायात, स्वास्थ्य, संचार, मनोरंजन, अन्तरीक्ष, आदि विभिन्न क्षेत्रहरूमा विज्ञानको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ। विज्ञानको अध्ययन-अनुसन्धानबाट अनेकौं महत्त्वपूर्ण लक्ष्यहरू प्राप्त हुनजान्छ। विज्ञानबाट अनुशासन, बौद्धिक मूल्य, ज्ञानकुशलता, नैतिक र सौन्दर्यात्मक मूल्य प्राप्त हुन्छ। यसरी आजको युगमा विज्ञान हाम्रो सम्पूर्ण जीवन प्रक्रियालाई अगाडि बढाउनको लागि अपरिहार्य सिद्ध हुन्छ।

सन्दर्भ सामग्रीहरू

1. The History of Science and Technology – Bryan Bunch and Alexander Hellemans, Houghton Mifflin company
2. Encyclopedia of Biology, Don Rittner and Timothy L Mccabe, PHD, Facts file Science library
3. Analytical Chemistry, D. Kealey and P. J. Haines,
4. Encyclopedia of Chemistry, Don Rittner and Timothy L Mccabe, PHD, Facts file Science library
5. Problems in General Physics, I. E. Lrodov, Mir Publishers Moscow
6. The impact of Science on Society, James Burke, Jules Bergman and Issac Asimov, NASA Scientific and Technical Information Branch.
7. The-Science-Book-Big-Ideas-Simply-Explained- Rob colson, camilla hallinan, David John, DK publishing
8. Science Technology and Society, david cababaro Bueno, books adbp publishing crop.
9. 201 Scicnce Experiments and Projects, Rohan Book company, Delhi
10. Ideas and Opinion, Albert Einstein, Rupa co.
11. Concise Encyclopedia of Science and Technology, John-David Yule, Editer, Peerage Books.
12. विज्ञान र प्रविधिको सचित्र इतिहास, फ्रेडरिख टेलर, नेपाली संस्करण, अनु- रमेश सुनुवार, प्रकाशक-ओम पुन श्रमिक
13. विज्ञान की सामाजिक भूमिका, जे. डी. बरनाल,  हिन्दी संस्करण अनु चन्द्रभुषण, ग्रन्थावली प्रकाशन
14. कण-कण मे विज्ञान, हिन्दी संस्करण, मेघराज मित्तर, तर्कभारती प्रकाशन, बरनाला
15. भौतिक विज्ञानको विकासक्रम, अल्वर्ट आइन्सटाइन र लियोपेल्ड इन्फेल्ड, नेपाली संस्करण, अनु-रमेश सुनुवार र नारायण गिरी,  प्रगति पुस्तक सदन
16. भौतिक विज्ञानमा क्रान्ति, लूई डी ब्रोग्ली, नेपाली संस्करण, अनुवाद – रमेश सुनुवार र नारायण गिरी,  मार्क्सवाद अध्ययन-अनुसन्धान प्रतिष्ठान
17. जातिहरूको उत्पत्ति, चार्ल्स डार्विन, नेपाली संस्करण, अनुवाद – रमेश सुनुवार र नारायण गिरी, वी एन पुस्तक संसार
18. विश्वको रूपरेखा, राहुल सांकृत्यायन, नेपाली संस्करण, अनु- नारायण गिरी, प्रगति पुस्तक सदन
19. वैज्ञानिक सिद्धान्तको विकास प्रक्रिया, टी. एस. कुन, नेपाली संस्करण, अनु- नारायण गिरी, प्रगति पुस्तक सदन
20. दैनिक जीवन मे गणित, आर एम भागवत, नेशनल ट्रस्ट बुक इण्डिया
21. विज्ञान का इतिहास, दयानन्द पन्त, हिन्दी संस्करण,
22. 21 वीं सदी के  लिए विज्ञान शिक्षण, जे. के सूद, हिन्दी संस्करण  विनोद पुस्तिका मन्दिर आगरा
23. कोशिका विज्ञान अनुवांशिकी एवं पादप प्रजनन भाग-I, भाग-II, हिन्दी संस्करण, पी. सी. त्रिवेदी, शर्मा,  शेखावत, आरबीडी, पब्लिसिङ हाउस
24. भौतिक एवं रसायन विज्ञान, महेश कुमार वर्णवाल, हिन्दी संस्करण
25. जीव विज्ञान, महेश कुमार वर्णवाल, हिन्दी संस्करण