स्पिनोजा को हुन्, दर्शनशास्त्रमा स्पिनोजाको योगदान के हो ?

 लोकपाटी न्यूज

स्पिनोजा, डच भौतिकवादी दार्शनिक। आफ्नो स्वतन्त्र चिन्तनको कारण उनलाई एम्सटरडमको यहूदी समुदायबाट बहिष्कृत गरिएको थियो। स्पिनोजा दर्शनमा ज्यामितीय विधिका प्रणेता थिए। उनको मतको निरूपण यस्ता ऐतिहासिक परिस्थितिहरूमा भयो, जसले नेदरल्याण्डलाई स्पेनको सामन्ती राजतन्त्र उत्पीडनबाट मुक्तिपछि अग्रणी पूँजीवादी देश बनाइदिएका थिए।

१७औँ शताब्दीका अन्य प्रमुख चिन्तकहरू बेकन तथा देकार्तले जस्तै स्पिनोजाले प्रकृतिमाथि प्रभुत्वको प्राप्ति तथा मानिसको परिष्कारलाई ज्ञानको उद्देश्य मान्दथे। स्पिनोजाले आफ्ना पूर्ववर्तीहरूका मतहरूलाई स्वतन्त्रतासम्बन्धी मतद्वारा अनुपूर्ति गरेः उनले यो दर्शाए कि मानवको स्वतन्त्रता आवश्यकताको सीमामा कसरी सम्भव छ। यो कार्यभारको समाधानमा स्पिनोजाले प्रकृतिसम्बन्धी आफ्नो मतको रचना गरे।

देकार्तको द्वैतवादको विपरीत उनी यो मान्दथे कि केवल प्रकृति मात्र विद्यमान छ, जुन स्वयम्भू, स्वयं आफ्नो कारण हो (causa sui), जसलाई आफ्नो अस्तित्वको लागि कुनै अन्य वस्तुको आवश्यकता हुँदैन। सृजनशील प्रकृतिको रूपमा यो मूल तत्त्व अथवा, जस्तो कि उनले भने, ईश्वर हो। स्पिनोजाले मूल तत्वबाट भिन्न-भिन्न सीमित- शारीरिक तथा चिन्तनशील दुवै- वस्तुहरूको जगतलाई पृथक् गर्दथे। मूल तत्त्व एक छ, जबकि मोडसहरु (वस्तुहरू) को असीमित बाहुल्य छ।

असीमित मनले अनन्त मूलतत्वलाई त्यसका सम्पूर्ण रूपहरू वा पक्षहरूमा जान्न सक्दछ। तर सीमित मानव-तर्क बुद्धिले मूलतत्वको सारलाई केवल दुई पक्षहरूमा मात्र असीमितको रूपमा जान्न सक्दछः विस्तारको रूपमा तथा चिन्तनको रूपमा। यिनीहरू मूलतत्वका गुणधर्म हुन्। मूलतत्वका गुणधर्महरुको विषयमा स्पिनोजाको शिक्षा समग्रमा भौतिकवादी छ, तर अधिभूतवादी पनि छ, किनभने उनी गतिलाई मूलतत्वको गुणधर्म मान्दैनन्। यी प्रस्थापनाहरूको आधारमा स्पिनोजाले मानिसको विषयमा आफ्नो शिक्षाको रचना गरे। स्पिनोजाका अनुसार मानिस यस्तो प्राणी हो, जसमा विस्तारको मोडस (शरीर) चिन्तनको मोडस (आत्मा) को समरूप हुन्छ।

दुवै मोडसहरुअनुसार मानिस प्रकृतिको अंश हो। आत्माको मोडसको विषयमा आफ्नो स्पिनोजाले मानसिक जीवनका सम्पूर्ण जटिलताहरूलाई बुद्धि तथा आवेगहरूमा अथवा भावनाहरू (आनन्द, विषाद, अभिलासा) मा सीमित गरिदिन्छन्। उनी संकल्पलाई बुद्धिको समरूप मान्दछन्। स्पिनोजाका अनुसार मानिसको आचरण-व्यवहार आत्म-संरक्षण तथा व्यक्तिगत लाभको इच्छाबाट उत्प्रेरित हुन्छ। स्पिनोजाले संकल्पको स्वतन्त्रताको आदर्शवादी अवधारणाको खण्डन गरे र संकल्पलाई सदा प्रयोजनहरूमा आश्रित माने। तर यसको साथसाथै उनी स्वतन्त्रतालाई आवश्यकताको ज्ञानमा आधारित आचरण-व्यवहारको रूपमा सम्भव मान्दथे। तर स्पिनोजाका अनुसार जनसमुदाय होइन, बरु ज्ञानी मात्र स्वतन्त्र हुन सक्दछ।

स्वतन्त्रताको यो अवधारणा अमूर्त तथा इतिहास विरोधी छ। ज्ञानसम्बन्धी आफ्नो मतमा स्पिनोजाले तर्कबुद्धिवादको दिशालाई अपनाउन जारी राखे। उनले बौद्धिक ज्ञानलाई ज्ञानेन्द्रियहरूबाट प्राप्त ज्ञानका निम्न प्रकारहरूभन्दा माथि राखे र अनुभवको भूमिकालाई घटाए। स्पिनोजाले निरीश्वरवाद तथा स्वतन्त्र चिन्तनको विकासमा महान् भूमिका निर्वाह गरे। धर्मको उद्देश्य वस्तुहरूको प्रकृतिको ज्ञान प्राप्त गर्नु होइन, बरु मानिसहरूमा उच्च नैतिक सिद्धान्तहरूको समावेश गर्नु मात्र हो। त्यस कारण चिन्तनको स्वतन्त्रताको न त धर्मले र न राज्यले अतिक्रमण गर्नुपर्दछ।

समाजसम्बन्धी शिक्षामा स्पिनोजा हब्सका अनुवर्ती हुन्, तर हब्सभन्दा भिन्न उनी राजतन्त्रलाई होइन, बरु जनवादी शासनलाई सत्ताको उच्चचम् रूप मान्दथे र उनले राज्यको सर्वसत्तालाई स्वतन्त्रताका अपेक्षाहरूद्वारा सीमित गरे। १७औँ तथा १८औँ शताब्दीको अधिभूतवादी-भौतिकवादमाथि र निरीश्वरवादको विकासमाथि स्पिनोजाको स्वतन्त्र चिन्तनको धेरै प्रभाव पर्‍यो। उनका मुख्य कृतिहरू हुन्- ‘धर्मशास्त्रीय राजनीतिक निबन्ध’ (१६७०) तथा ‘नीति शास्त्र’ (१६७७)।