बुद्धको दर्शन : दुःख–सत्य र दुःख मुक्तिको बाटो

बुद्ध धर्ममा कुनै देवता वा गुरूको कृपाले मुक्ति पाइन्छ भन्ने कुरालाई मानिंदैन

आर‍. मानन्धरसोमबार, २१ पुस २०७६

संग्रह

‘सत्य के हो ?’

मानवजाति सभ्यतामा प्रवेश गरेकै दिनदेखि चिन्तन थालिएको विषय हो यो । यसै प्रश्नमा घोत्लिँदै कति दार्शनिक जन्मिए, कति ऋषिमुनि भए । यही सत्यको खोजको परम्परामा २६०० वर्षअघि एउटा नाम जोडिन्छ — सिद्धार्थ गौतम । राजकुमार थिए उनी । तर उनले सत्यको खोजीमा दरबार त्यागे । दरबारको सुखसयल त्यागे । उनी एक्लै सत्यको खोजीमा जंगल पसे । अनेक दुःखकष्ट सहेर छ वर्षसम्म खोजेपछि उनले सत्य भेट्टाए । अनि उनले चार सत्य प्रस्तुत गरे ।

ती सत्य के हुन् त ? के ती सत्य दार्शनिक, दुरूह, बुझ्न कठिन थिए ? के उनले अलौकिक, सामान्य मानिसले देख्न नसकिने सत्य प्रस्तुत गरे ? यस प्रश्नको उत्तर हो वा होइन दुवैमा दिन सकिन्छ । एक हिसाबले उनले प्रस्तुत गरेका सत्य हरेक सामान्य मानिसले बुझ्नसकिने थियो । हरेकले अनुभव गरिरहेकै विषय थियो । फेरि जति गहिरियो उत्ति नै गहिरो पनि थियो ।

***

ती सत्य के हुन् त ? के ती सत्य दार्शनिक, दुरूह, बुझ्न कठिन थिए ? के उनले अलौकिक, सामान्य मानिसले देख्न नसकिने सत्य प्रस्तुत गरे ? यस प्रश्नको उत्तर हो वा होइन दुवैमा दिन सकिन्छ ।

***

बुद्धले ईश्वर सत्य भनेनन् । ब्रम्ह सत्य भनेनन् । बुद्धको सत्य सर्वजनीन छ, सामान्य छ । उनले भने — “दुःख नै सत्य हो ।” दुःख त सबै प्राणीले अनुभव गर्ने विषय हो । दुःख नभएको प्राणी नहोला । त्यसैले उनको दर्शनलाई ‘दुःखवादी’ दर्शन पनि भनियो । तर दुःखवादी मात्रै भनेर पनि पुग्दैन, किनभने उनले त्यही सत्यभित्र दुःखबाट मुक्त हुने बाटो पनि देखाएका छन् । त्यसैले उनको दर्शनलाई दुःखमुक्तिको दर्शन भन्दा उपयुक्त होला ।

चार आर्यसत्य

छ वर्षको कठोर खोजपश्चात् पैंतिस वर्षको उमेरमा बोधिवृक्षमुनि ज्ञान प्राप्त गरेपछि बुद्धले पहिलो उपदेश वाराणसीमा पाँचजना भिक्षुहरूलाई दिएका थिए । त्यहींबाट बुद्धको दर्शन देशनाको कार्य शुरू भयो । त्यसैले यसलाई ‘धर्मचक्रप्रवर्तन सूत्र’ भनियो, अर्थात् धर्मको चक्र घुमाउन थालिएको सूत्र । सो सूत्रमा बुद्धले चतुर्आर्यसत्य अर्थात् चार भद्र सत्यहरू प्रस्तुत गरेका छन् । हुन त बौद्ध दर्शनका शास्त्र ठेलीका ठेली छन् । दर्शन पनि अनेक छन् — मध्यम मार्ग, प्रतीत्यसमुत्पादको दर्शन, अष्टांगिक मार्ग, शून्यताको दर्शन आदि । तर ती सबै यिनै चार सत्यकै केन्द्र वरिपरि घुमेका छन् ।

बुद्धका चारवटा सत्यहरू हुन्—

१. दुःख सत्य (दुःख छ) ।

२. दुःख–समुदय सत्य (दुःखको कारण छ) ।

३. दुःख–निरोध सत्य (दुःखको निवारण छ) ।

४. दुःख–निरोध–गामिनी–प्रतिपदा सत्य (दुःखको निवारणसम्म पुर्‍याउने बाटो छ) ।

यदि दुःखलाई रोग मानेर चिकित्सा शास्त्रको भाषामा भन्ने हो भने—

१. ‘दुःख छ’ भन्नु रोगको ‘लक्षण’ हो ।

२. ‘दुःखको कारण छ’ ‘निदान’ हो ।

३. ‘निवारण छ’ भन्नु ‘उपचार पहिल्याउनु’ हो ।

४. ‘दुःख निवारणको बाटो छ’ भन्नु ‘औषधीको पुर्जी’ हो ।

***

दुःख त लक्षण मात्र हो, मुख्य कुरा त दुःखका कारण हुन् । कारणलाई निराकरण गर्न सकेमा दुःखको उपचार सम्भव छ । बुद्धले उपचारको लागि बाटो पनि प्रशस्त गरिदिएका छन्, जसलाई आर्यअष्टांगिक मार्ग भनिन्छ, अर्थात् आठवटा अंग भएको बाटो ।

***

दुःख त लक्षण मात्र हो, मुख्य कुरा त दुःखका कारण हुन् । कारणलाई निराकरण गर्न सकेमा दुःखको उपचार सम्भव छ । बुद्धले उपचारको लागि बाटो पनि प्रशस्त गरिदिएका छन्, जसलाई आर्यअष्टांगिक मार्ग भनिन्छ, अर्थात् आठवटा अंग भएको बाटो । दुःख मुक्तिको बाटोमा लाग्नेले त्यो मार्गमा आफैं यात्रा गर्नुपर्छ । बुद्ध धर्ममा कुनै देवता वा गुरूको कृपाले मुक्ति पाइन्छ भन्ने कुरालाई मानिंदैन । बुद्ध बारम्बार भन्छन्, “मैले त मात्र बाटो देखाउनसक्छु । आफ्नो यात्रा त आफैंले तय गर्नुपर्छ ।”    

दुःख सत्य

अलौकिक भनिने सत्य विश्वासको कुरा हो, तर दुःख त सबैले महसूस गर्ने विषय हो । किनभने दुःख सबैको जीवनमा छ । कति कवि, लेखक, दार्शनिकले त भने — जीवन भनेकै दुःख हो । जीवनमा हामीलाई कुनै न कुनै दुःख वा समस्या भइ नै रहन्छ । यो यथार्थ हो । सुख त क्षणिक मात्र हो । हामी दुःखैमा जन्मिन्छौं, दुःखैमा बाँच्छौं, दुःखैमा मर्छौं । यही जीवनको कटु सत्य हो । अर्थात्, संसारमा दुःख नै अधिक छ ।

आध्यात्मिक अर्थमा सम्पूर्ण अस्तित्व नै दुःखमय छ । अर्थात् ‘हुनु’ भनेकै दुःख हो । हामी जसलाई व्यावहारिक जगत् मा  सुख भन्छौं त्यो पनि मूलरूपमा दुःखै हो । उदाहरणको लागि, हामी मीठो खान पाउँदा सुख अनुभव गर्छौं । तर त्यो सुख त भोकको जगमा उभिएको छ, जुन कि आफैंमा दुःख हो । यदि भोक नहुँदो हो त स्वाद नै कहाँ हुँदो हो ?

***

मानिसले जीवनमा अनुभव गर्ने सबभन्दा ठूलो आनन्द नै यौन–आनन्द भनिन्छ । हो जस्तो पनि लाग्छ । तर यो सुख पनि चाहनाको जलनमा उभिएको छ । चाहनाको जलनले भत्भती पोल्दा जीवले त्यो आगो निभाउन विपरित लिंगीको खोजी गर्ने हो ।

***

मानिसले जीवनमा अनुभव गर्ने सबभन्दा ठूलो आनन्द नै यौन–आनन्द भनिन्छ । हो जस्तो पनि लाग्छ । तर यो सुख पनि चाहनाको जलनमा उभिएको छ । चाहनाको जलनले भत्भती पोल्दा जीवले त्यो आगो निभाउन विपरित लिंगीको खोजी गर्ने हो । हामी यौन–सुख त सझिन्छौं, तर त्यो भित्री जलनलाई ख्याल गर्दैनौं । त्यसैले सांसारिक अर्थमा सुख र दुःख भए तापनि आध्यात्मिक अर्थमा केवल दुःखै मात्र छ । सबै सांसारिक सुख दुःखको जगमा उभिएको छ, अनि त्यो साँच्चिकै सुख हुनसक्छ नै कसरी ?

***

‘मसाने वैराग’ खालको क्षणिक विचार आध्यात्मिक चेतना होइन । जब सुखभित्र पनि दुःख देखिन थाल्छ, त्यो नै आध्यात्म–चेतको सुरु विन्दु हुन्छ ।

***

कहिलेकाहीँ, जीवनको कुनै मोडमा ठूलो दुःख आइलाग्दा मानिसमा धेरैथोरै आध्यात्मिक सोच आउँछ । तर त्यो ‘मसाने वैराग’ खालको क्षणिक विचार आध्यात्मिक चेतना होइन । जब सुखभित्र पनि दुःख देखिन थाल्छ, त्यो नै आध्यात्म–चेतको सुरु विन्दु हुन्छ । सिद्धार्थ गौतमले त दरबारको सुखमै दुःख देखेका थिए । दुःखलाई समग्रतामा बुझेपछि मात्र हामी साँचो अर्थमा अध्यात्मतिर उन्मुख भएका हुन्छौं । यसै सन्दर्भमा मैले ‘क्षितिजको स्पर्श’ (काव्य–निबन्ध) पुस्तकमा लेखें—

दुःख

हामीलाई यस्तो लाग्छ — यो एउटा दुःख नभइदिए हुन्थ्यो, त्यो चाहिं दुःख नभए जीवन कति सहज हुन्थ्यो । दुःखलाई थरि थरि देख्नु नै भ्रम हो । हो, यहाँ दुःख छ । दुःख नै संसारको सत्यता हो । हामीले ठानेको सुख पनि दुःखमै अडिएको छ । त्यसबाट सुख हुन्छ नै कसरी ?

अज्ञानताले गर्दा दुःख पूर्ण रूपमा साक्षात् हुँदैन ।

दुःखको समग्र बोध नै ज्ञान हो  ।

दुःखको कारण

बुद्धको अर्को ठम्याइ के हो भने केही कुरा पनि बिनाकारण हुँदैन । त्यसैले बुद्धको दर्शनलाई कारणवादी वा हेतुवादी पनि भनिन्छ । त्यसमा पनि एउटै मात्र कारणले पनि कुनै कार्य हुँदैन भन्ने पनि बुद्धको दर्शन हो । त्यसैले बुद्धको दर्शन कारणवादी मात्रै नभई ‘बहुकारणवादी’ हो ।

जस्तो कि एउटा रूख उम्रनलाई बिउ चाहिन्छ । तर बिउले मात्रै पनि हुँदैन, त्यहाँ माटो पनि चाहिन्छ, पानी पनि चाहिन्छ, घाम पनि चाहिन्छ, हावा पनि चाहिन्छ । यी सबै कुरा एकै ठाउँमा, उचित मात्रामा जुट्यो भने रूख स्वतः उम्रिन्छ । तर एउटै मात्र पनि कुरा पुगेन भने बिरुवा उम्रिंदैन । कारणहरू जुटेमा कार्य स्वतः हुने र नजुटेमा नहुने भएकोले बुद्धको दर्शन एक किसिमले भौतिकवादी दर्शन पनि हो । ईश्वरवादी दर्शनमा जस्तो ईश्वरको इच्छाले सृष्टि हुने वा प्रलय हुने कुरा यस दर्शनमा आउँदैन ।

***

कारणहरू जुटेमा कार्य स्वतः हुने र नजुटेमा नहुने भएकोले बुद्धको दर्शन एक किसिमले भौतिकवादी दर्शन पनि हो । ईश्वरवादी दर्शनमा जस्तो ईश्वरको इच्छाले सृष्टि हुने वा प्रलय हुने कुरा यस दर्शनमा आउँदैन ।

***

हाम्रो जीवनमा आइपर्ने व्यावहारिक समस्याका कुरा गर्‍यौं भने पनि हरेक समस्याको जगमा विभिन्न कारणहरू रहेका हुन्छन् । ती कारणहरूलाई निमिट्यान्न पार्नसक्यौं भने समस्या समाधान हुन्छ । कुनै कारण अरूसित सम्बन्धित हुन्छन्, कुनै आफैंसित र कुनै वातावरणसित सम्बन्धित हुन्छन् । मानौं कि, एउटा बालक गरिब परिवारमा जन्मेको छ । उसलाई गरिबी समस्या लाग्छ । उसले राम्रोसित पढेर, मेहनत गरेर राम्रो कमाइ गर्नथाल्यो भने गरिबीको समस्या हल हुन्छ । तर उसले मेरो बुबाले कमाउन नसकेकोले म गरिब भएँ भनेर आफ्नो बुबाको मात्र दोष ठानिरह्यो भने ऊ समस्याबाट उम्किन सकिंदैन । बरु त्यसले मात्र मानसिक पीडा भइरहन्छ ।

हुन त हरेक समस्याको समाधानमा समय र मेहनत लाग्छ, जुन अधीर मानिसलाई मनपर्दैन । तर समस्या देखेर निराश हुनु वा त्यसबाट भाग्नुभन्दा समस्याको समाधान गर्नमा दत्तचित्त भएर लाग्यो भने निश्चय पनि सफलता हात लाग्छ । त्यसैले बुद्धको आर्यसत्य आध्यात्मिक उन्नतिको लागि मात्र होइन भौतिक उन्नतिको लागि पनि उत्तिकै प्रेरणादायी र व्यावहारिक छ ।

***

आध्यात्मिक दुःखको कुरा गर्दा त्यसको मूल कारण बौद्ध दर्शनमा ‘अविद्या’ भनिएको छ । अविद्या अर्थात् अज्ञान । ‘म छु’ भन्नु नै अज्ञान हो । वा भनौं अज्ञानले गर्दा नै अहंकार छ । अहंकार वा आत्मभावले गर्दा नै दुःख छ ।

***

आध्यात्मिक दुःखको कुरा गर्दा त्यसको मूल कारण बौद्ध दर्शनमा ‘अविद्या’ भनिएको छ । अविद्या अर्थात् अज्ञान । ‘म छु’ भन्नु नै अज्ञान हो । वा भनौं अज्ञानले गर्दा नै अहंकार छ । अहंकार वा आत्मभावले गर्दा नै दुःख छ । सामान्यतया मानिसहरू ठान्छन्, “मसित केही दुःख छ, त्यसैले म दुःखी छु । ती दुःख नभए म खुशी हुन्छु ।” तर वास्तवमा “म” भन्ने जुन भ्रम हो, त्यही नै दुःखको कारण हो ।

दुःखको निवारण

कुनै कुनै धर्मावलम्बीहरूले बौद्ध दर्शनलाई निराशावादी दर्शन पनि भन्ने गरेका छन् । यसको कारण हो बुद्धको दुःखवादी दर्शन । तर बुद्धको दर्शन दुःख वा निराशाबाट सुरु भए पनि निराशावादी दर्शन होइन । किनभने यसले संसारलाई दुःखमय मात्र भन्दैन, बरु त्यो दुःखको निवारण छ भनेर आशावादी पनि बनाउँछ ।

वास्तवमा ‘दुःख–सत्य’ नै पनि निराशावादी दर्शन होइन । जब हामी आफ्नो जीवनमा भएको कुनै निश्चित दुःखबाट पीडित हुन्छौं, हामी निराशाले घेरिन्छौं । तर जब हामीभित्र सम्पूर्ण संसार नै दुःखमय भएको बोध हुन्छ, तब निराशाको अन्धकार होइन, ज्ञानको उज्यालोको अनुभव हुन्छ । यो एउटा अनौठो विरोधाभासपूर्ण अनुभूति हो ।

***

दुःखको कारण अहंकार वा आत्मभाव हो भने ‘म’ भन्ने भावको अन्त्य नै दुःखको निवारण हो । यसलाई बुद्धले ‘अनात्म’ भनेका छन् । त्यसैले बुद्धको दर्शनलाई अनात्मवादी दर्शन पनि भनिन्छ ।

***

यदि दुःखको कारण अहंकार वा आत्मभाव हो भने ‘म’ भन्ने भावको अन्त्य नै दुःखको निवारण हो । यसलाई बुद्धले ‘अनात्म’ भनेका छन् । त्यसैले बुद्धको दर्शनलाई अनात्मवादी दर्शन पनि भनिन्छ । वास्तवमा सबै धर्मले अहंकार नाश गर्नुपर्ने कुरा गर्छन् । ईश्वरवादी दर्शन अनुसार पनि अहंकार हटेपछि मात्र नै ईश्वर–दर्शन हुनसक्छ । त्यसैले कुन धर्म ठूलो कुन सानो भनी विवाद गर्नुभन्दा अहंकार समाप्त गर्नेतिर लाग्नु ठूलो कुरा हुनआउँछ । नभए त धर्मले पनि अहंकार र दुःखै मात्र बढाउन पनि सक्छ ।

मार्ग–सत्य

बुद्धले दुःख निवारणको बाटो पनि प्रशस्त गरेका छन् । त्यो बाटोमा विवेकले बुझ्नुपर्ने कुरा पनि छन्, व्यवहारमा उतार्नुपर्ने कुरा पनि छन् र मनले अभ्यासले गर्नुपर्ने कुरा पनि छन् । यसलाई आर्यअष्टांगिक मार्ग भनिन्छ, अर्थात् आठवटा अंग भएको उत्तम बाटो । ती आठ अंगहरू हुन्—

विवेकले बुझ्नुपर्ने :

१. सम्यक दृष्टि (ठीक बुझाइ)

२. सम्यक संकल्प (प्रतिवद्धता)

व्यवहारमा उतार्नुपर्ने  :

३. सम्यक वाचा (सञ्चारसीप)

४. सम्यक कर्म (सही कृयाशीलता)

५. सम्यक आजीविका (सही व्यवसाय)

मनले अभ्यास गर्नुपर्ने :

६. सम्यक व्यायाम (मानसिक अभ्यास)

७. सम्यक स्मृति (सजगता)

८. सम्यक समाधि (ध्यानबाट समाधि)

अहिले मानिसहरू खुशी (ह्याप्पिनेस) र सफलताको खुबै कुरा गर्छन् । अष्टांग मार्गमध्ये पहिलो दुईको अभ्यासले खुशी दिन्छ, बिचको तीनवटाको अभ्यासबाट सफलता हासिल हुन्छ । अन्तिम तीनको अभ्यासबाट भने आध्यात्मिक शान्ति मिल्छ । भौतिक सफलता र मानसिक खुशी चाहनेले माथिल्ला पाँच अंगको अभ्यास गरे पनि पुग्छ । तर आध्यात्मिक सफलता चाहनेले आठैवटा अंग आध्यात्मिक अर्थमै अभ्यास गर्नुपर्छ । यिनको निरन्तर अभ्यासबाट अज्ञानको अन्त्य हुन्छ र ज्ञानको ज्योति खुल्दछ ।

(आर. मानन्धर दर्शन शास्त्रका अध्येता हुन् ।