तर्कशास्त्र र चिन्तन प्रणाली

 

तर्कशास्त्र र चिन्तन प्रणाली

तर्क शास्त्र एक दार्शनिक विज्ञान हो । तर्क शास्त्रको विषयका रूपमा चिन्तनको अध्ययन गर्न जरूरी हुन्छ । सबै विज्ञानहरू मान्छेका व्यावहारिक आवश्यकताबाट उत्पन्न भएका हुुन्छन् । मान्छेले आवश्यकता महसुस गरेपछि त्यो पुरा गर्नका लागि गरिने प्रयासको फलस्वरूप नयाँ विज्ञानका रूपमा प्रयोगमा आउन सक्ने गरी सत्य पत्ता लगाइएको हुन्छ । त्यसैले ‘आवश्यकता आविष्कारकी जननी हुन्’ भन्ने गरिन्छ । सबै वैज्ञानिक खोज व्यावहारिक आवश्यकताहरूको आधारमा विकसित हुन्छन् । संज्ञानको प्रक्रिया व्यवहारबाट सुरू हुने र व्यवहारमा अन्त हुने भएकाले व्यवहार पृथक रूप होइन । यो आवश्यकता आविष्कार र प्रयोगसँग सम्बन्धित छ । समवेदना विभिन्न संवेदनशील अङ्गहरूमा वस्तुहरूको प्रभावले उत्पन्न हुन्छन् । संवेदनशील अङ्गहरूको संवेदनशीलता प्रशिक्षणबाट बढाउन सकिन्छ । तर्क–बुद्धिसम्मत चिन्तनले संवेदनात्मक संज्ञानको तुलनामा विश्वका बढी गहिरो र बढी पूर्ण परावर्तनको व्यवस्था गर्छ । मानव मस्तिष्क सबैभन्दा उच्च विकासित पदार्थ भएको हुनाले त्यसबाट हुने परावर्तन पनि उच्च किसिमको हुन्छ । संवेदनात्मक संज्ञानबाट तर्क–बुद्धिसङ्गत चिन्तनमा सङ्क्रमण संज्ञानको प्रक्रियामा एक ठूलो छलाङ हो । यो तथ्यहरूको संज्ञानबाट नियमहरूको संज्ञानमा भएको छलाङ हो । धेरै पटकको संवेदनाबाट मस्तिष्कले तथ्यहरूलाई एकीकृत गरी नियमहरूको रूपमा परावर्तन गरिदिन्छ । तर्क–बुद्धिसङ्गत चिन्तनले हामीलाई लामो अनुभवको एकीकृत रूप प्रदान गर्दछ । अनुभवहरूलाई संवेदनशील अङ्गहरूद्वारा देखाइए अनुसार सिधा सिधा उपयोग नगरिकन उच्च स्तरको नयाँ ज्ञान दिलाउँछ । त्यो ज्ञान पूर्ववर्ती ज्ञानको सहायताले स्तर उन्नति गर्न समर्थ बनाएको हो । यो नै तथ्यहरूको संज्ञानबाट नियमहरूको संज्ञानमा छलाङ हो । सानो बच्चाले आगोमा हात हाल्छ र पोलेपछि मात्र झिक्छ तर पाको मान्छेले आगोले हात पोल्छ । त्यसैले आगोमा हात हाल्न हुन्न भन्ने तर्कका साथ आफ्ना अनुभवहरूको निस्कर्ष व्यक्त गर्छ । यो काम धेरै पटकको संवेदनाबाट विकास भएको हो ।

चिन्तन चेतनाको सर्वोच्च अभिव्यक्ति हो । आकारिक तर्कशास्त्र सही चिन्तनका नियम र आकारहरूसँग सम्बन्धित छ । सही चिन्तन आकारिक तर्कहरूको अतिरिक्त द्वन्द्ववादका तिन नियमहरूको अधिन पनि हुन्छ । द्वन्द्ववादका तिन नियमहरू भनेका विरोधी पक्षहरूबीच एकता र सङ्घर्षको नियम, मात्रात्मक परिवर्तनबाट गुणात्मक फड्को मार्ने नियम र निषेधको निषेध नियम हुन् । यी तीन नियम आकारिक तर्कशास्त्रका लागि लागु हुन्छन् । सत्यता प्राप्तिका लागि चिन्तन वास्तविकताको अनुरूप हुनु पर्छ । त्यसको साथै सही चिन्तन तर्कका नियम र तरिकाहरूको पालनमाथि निर्भर गर्छ । तर्कशास्त्रले व्यक्तिको आत्मबोध तथा बौद्धिक विकासलाई प्रोत्साहित गर्छ । तर्क गर्ने अभ्यास र सही तर्क चित्त बुझाउन सक्ने क्षमताले व्यक्तिको बौद्धिक क्षमता उच्च भएको प्रमाणित गर्छ । व्यक्तिहरूलाई एकै किसिमको विश्वदृष्टिकोण बनाउन मद्दत गर्दछ । भाषा र चेतना उत्पादनको आधार श्रम नै हो । श्रम गर्ने सिलसिलामा र आवश्यकता परिपूर्ति गर्ने सिलसिलामा भाषा र चेतनाको विकास भएको हो । श्रम सामुहिक प्रकृतिकोे हुने भएकाले भाषाका आवश्यकता भै विकास भएको र त्यसले चेतनाको विकासमा मुख्य भूमिका खेल्ने गरेको हो । सामुहिक श्रमका क्रममा मान्छेले एक–अर्कालाई सुसूचित गर्न पर्ने र आफ्नो विचार व्यक्त गर्नु पर्ने आवश्यकताको परिपूर्ति गर्दा गर्दै चेतनाको विकास गरे, त्यसो नगर्दा सामुहिक श्रमको वास्तविक सङ्गठन असम्भव हुन्थ्यो । सामुहिक श्रम गर्नु पर्ने भाषाले श्रममा सहयोग गर्ने र सामुहिक श्रमका लागि भाषाले सजिलो बनाउने र त्यसले चेनताको विकास हुने भैरह्यो । भाषाले मान्छेलाई आफ्नो सञ्चित ज्ञान र व्यावहारिक योग्यताहरू एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण गर्न सजिलो र सम्भव बनायो । आफ्नो जीवनको अनुभव उदीयमान पिढीलाई हस्तान्तरण गर्न र प्रशिक्षण दिन सक्ने योग्यता विकासमा सहयोग गर्यो् ।

सुरूमा तर्कशास्त्रले चिन्तनका नियम र सत्यका नियमहरूलाई एउटै मान्दथ्यो । यिनीहरू छुट्टिएका र छुट्टाइएका थिएनन् ।पछि भाषण कलामा तार्किक पक्षको स्तर कम र श्रोतालाई विश्वास दिलाउने पक्ष बढी भयो । त्यसबाट चिन्तनका विषयहरूलाई सत्यका विषयबाट फरक पार्ने काम अघि बढ्यो । पक्ष विपक्षहरूको चेतनाको स्तर आपसमा सम्बन्धित हुने हुनाले दुवै पक्षको चेतना स्तर अनुसार तर्क गरिने गर्दा सत्यको विषय र सत्यको नियम पालनामा कमि आयो । प्रकृति, समाज र चेतनाको विकासका पछाडि वास्तविक प्रेरक बल विपरीत तत्वहरूको एकता र सङ्घर्ष हो । विपरीत तत्वहरूबीच एकता कायम भएपछि त्यही एकता कायम भएकै अवस्थामा सङ्घर्ष हुने भएकाले दुवैको स्तरसँग सम्बन्धित हुन्छ । पुराना सिद्धान्त नयाँ र सुधारिएका सिद्धान्तबाट विस्थापित हुन्छन् । त्यसरी विस्थापित हुने काम निरन्तर चलिरहेको हुन्छ र विस्थापित भैरहेका हुन्छन् । यो विकासको सिद्धान्त हिजो थियो, आज छ र भोलि पनि लगातार अगाडि बढिरहने छ । तर्कशास्त्रको वैज्ञानिक व्याख्याको आधार द्वन्द्वात्मक भौतिकवादद्वारा प्रस्तुत हुन्छ । यो प्रकृति समाज र चिन्तनको विकासका सर्वाधिक सामान्य नियमहरूको विज्ञान हो ।

तर्कबाट सत्य पत्ता लगाउने मुख्य काम हो । सत्य पत्ता लगाउने सबैको चाहना भए पनि भ्रमको जालोले सत्यमा पुग्न दिन्न । सत्य धेरै गहिराइमा हुन्छ त्यसलाई भ्रमले घेरेको हुन्छ । झुटो कुरामा विश्वास हुन्छ । त्यसको विरोध गर्दा ठूलो सजाय ब्यहोर्नु पर्छ । सबैको र सधै सत्यमा पुग्ने प्रयत्न हुन्छ । द्वन्द्वात्मक तर्क प्रणालीले भ्रमलाई पन्छाएर सत्यमा पुग्न सहयोग गर्छ । भ्रमको जालो तोड्ने हो भने सत्यमा पुग्न सकिन्छ । तर्क प्रणाली यस्तो ज्ञान हो, जसले सत्य पत्ता लगाउने कसिको काम गर्छ । तर्क प्रणालीले बाहिर जस्तो देखिन्छ, त्यही सत्य नहुने र सत्य खोज्न सार पत्ता लगाउनु पर्ने ज्ञान प्राप्त गर्नु पर्छ । द्वन्द्वात्मक तर्कले ज्ञान प्राप्त गर्न र सत्य पत्ता लगाउन सहयोग गर्छ । धर्मले जीवन भर दुःख सहन सक्ने बनाउँछ । अज्ञानता र अन्धविश्वास नै धर्मका आधार हुन् । सत्य सधैँ स्थिर रहन्न परिवर्तन भै रहन्छ । अंशमा भएको सत्यलाई पुरै सत्यको विश्लेषण गर्नु गलत हो । जस्तै, गोरखपुरमा ठगी गर्ने मान्छे छन् भन्दैमा गोरखपुरमा सबै ठगहरूको स्थान हो भन्नु सही होइन । किनभने गोरखपुरमा इमान्दार र भद्र मान्छेहरू पनि छन् । फेरि सम्पूर्णलाई बयान गर्दा एउटा अंशको हिसाब अनुसार बताउनु सही हुन्न । त्यो भनेको गोरखपुरका बयान गर्दा विकसित र सभ्य सहर हो भन्दैमा त्यहाँका सबै मान्छे सभ्य र विकसित अवस्थामा छन् भन्ने तर्क सही होइन । त्यहाँ पिछडिएका र असभ्य मान्छे पनि भेटिन्छन् । बेलायती साम्राज्यवाका कुरा गर्दा त्यहाँ सबै साम्राज्यवादी मात्र छन् भन्ने तर्क सही हुन्न । महेन्द्र राजा सामन्ती तानाशाही हो भन्दैमा उनले गरेका सबै काम खराब थिए भन्न मिल्दैन । पूर्व–पश्चिम राजमार्ग बनाउने र कोदारी राजमार्ग बनाउने असल काम हुन् । पृथ्वीनारायण शाह सामन्ती राजा भए पनि बाइसे÷चौबिसे राज्यलाई एकीकरण गरी नेपाल एकीकृत राज्य बनाउने राम्रो पक्ष हो ।

अंशमा मात्र नभै समग्रतामा बझ्नु पर्छ । सबैले वस्तुलाई समग्रतामा बुझ्ने काम गर्दैनन् । नरिवलको बाहिरी भाग मात्रको ख्याल गर्दा त्यो खान मिल्दैन । नरिवलको खान मिल्ने भागभित्र हुन्छ । जसलाई जुन विषयमा राम्रो ज्ञान छ, ऊ त्यो विषयमा झुकिन्न । तर त्यस विषयमा राम्रो ज्ञान नभएको मान्छे त्यसको बारेमा धेरै पटकसम्म झुक्किन सक्छ । त्यसैले सत्य पत्ता लगाउने सवालमा तुलनात्मक रूपले बुझ्ने गर्न सिक्नु पर्छ । पूँजीवादी व्यवस्था ठीक छ भन्नुको अर्धसामन्ती व्यवस्थासँग तुलना गर्दा नै हो, समाजवादी व्यवस्थाको तुलना गरेर होइन । सत्यमा पुग्न सही ज्ञानको आवश्यकता पर्छ । जोसँग त्यस विषयमा बढी ज्ञान छ, ऊ त्यसैसँगको विषयमा सत्यको नजिक हुन सक्छ । एउटै व्यक्ति धेरै विषयको जानकार हुन सक्दैन । सम्बन्धित विषयको गहिराइसम्मको अध्ययन आवश्यक पर्छ । सम्बन्धित विषयमा कम जानकारी भएको व्यक्तिले जिज्ञासा राखेको खण्डमा उसको स्तर हेरेर जबाफ दिनु पर्ने हुन्छ । किनभने धेरै उच्च स्तरको जबाफ उसले बुझ्दैन । कुनै पनि विषयमा निष्कर्ष निकाल्नका लागि त्यसका धेरै पक्षको अध्ययन आवश्यक हुन्छ । त्यसका एक दुई पक्ष वा सामान्य किसिमले थोरै समयको व्यवहार हेरेर निष्कर्ष निकाल्नु सही हुन्न । भारतभरि घुमेर धेरै वर्षसम्म चोरी पेशामा लागेको मान्छेले धेरै ठाउँमा त्यहाँका संस्कृति बुझेको हुन्छ । गाली गर्दा प्रयोग हुने शब्द प्रयोग गरेको आधारमा त्यहीको बासिन्दा हो भन्ने अर्थ सही हुन्न । जसलाई जुन विषयमा गहिरो अध्ययन छ, त्यसलाई त्यही विषयमा थाहा हुन्छ र सत्य पत्ता लगाउन सक्छ । भावनाको आधारमा सत्य पत्ता लगाउन खोज्ने र विवेकको आधारमा सत्य पत्ता लगाउन खोज्नेका बीच धेरै अन्तर हुन्छ ।

समय र परिस्थिति अनुसार सत्य फरक पर्दै जान्छ । कानुन पनि समय र परिस्थितिका आधारमा निर्माण गर्ने र परिस्थिति अनुसार नै प्रयोग गर्ने गरिन्छ । जातिपाति प्रथाको अवस्था अनुसार तल्लो जाति र उपल्लो जातिबीच हुने बिवाहलाई दिइने मान्यता फरक पर्छ । अन्तरजातीय बिवाहको मान्यता पनि त्यसरी नै फरक पर्छ । कुनै समयमा गाउँ निकाला हुने हुन्छ भने कुनै समयमा सम्मान गर्दै पुरस्कार दिने गरिन्छ । वैष्णवहरूको समाजमा मासु खाने काम नै नराम्रो हुन्छ भने हिन्दूहरूको समाजमा गाईको मासु खाने मात्र नराम्रो हुन्छ । तर खसीको मासु खाने सामान्य हुन्छ । पूर्व र पश्चिम विपरीत दिशा हुन् । बिहान सूर्य हेर्न पूर्व फर्कनु पर्छ भने बेलुकीपख सूर्य हेर्न पश्चिम फर्कनु पर्छ । एउटै काम गर्न विपरीत दिशा फर्कनु पर्ने कारण परिस्थिति नै हो । ऋण र धन विरोधी चीज हुन् । गरिबका लागि ऋण र धनीको लागि धन स्वाभाविक हुन्छ भने गरिबका लागि धन र धनिका लागि ऋण अस्वाभाविक हुन्छ । त्यसैले सत्य पत्ता लगाउन धेरै पक्षको विचार गरिनु पर्छ । कम्युनिस्ट पार्टी शोषित–पीडित व्यक्तिहरू एकाकार भै शोषक र उत्पीडकहरूका विरुद्ध सङ्घर्ष गर्ने पार्टी हो । त्यस्तो पार्टीमा शोषकहरू प्रवेश गरेर कसरी व्यक्तिगत पूँजी बढाउन सकिन्छ भन्ने अभ्यास हुन लागेपछि त्यो कम्युनिस्ट पार्टी हुन्न । त्यस्तो अवस्थामा वर्ग चरित्र फेरिइसकेको हुन्छ । तर त्यस्तो अवस्थामा पनि हामीले कम्युनिस्टसँग गर्ने व्यवहार गर्न थाल्ने हो भने झुक्किने र ठगिने वाहेक अरू नतिजा आउन सक्दैन । भ्रम फैलाएर फाइदा लिने काम व्यपार, धर्म, उद्योग, राजनीति सबै क्षेत्रमा हुने गर्दछ । पित्तललाई सुन भनेर ठग्ने कामको जालोमा धेरै जना फसेको छन् । मन्दिरमा रहस्यमय काम गरेर ईश्वर र स्वर्ग छ भन्ने विश्वास दिलाउँछन् । डाक्टरको अभिनय गरेर बिरामीको स्वास्थ्य अझै बिगार्दछन् । त्यसैले हाम्रो प्रयत्न भ्रमलाई पन्छाएर सत्य पत्ता लगाउने हो । सत्य पत्ता लगाउन एकातर्फी रूपमा नहेरेर सम्पूर्ण रूपमा हेर्नु पर्छ । हरेक चीजलाई विस्तृत रूपमा अध्ययन गर्नु पर्छ । खोलामा पानी ल्याउन जति ठूलो भाँडो लग्यो, त्यति धेरै पानी ल्याउन सकिन्छ । सत्य पत्ता लगाउने काममा विपरीत पक्षको अध्ययन गर्न पनि जरूरी हुन्छ । इमान्दार र मिहिनेतकस मान्छेहरूका लागि उज्यालो राम्रो पक्ष हो । त्यहँँ काम गर्न सजिलो हुन्छ । अँध्यारो भएमा पनि बत्ति बालेर काम गर्ने गरिन्छ । तर चोर्नका लागि अँध्यारो आवश्यक हुन्छ । रातिमा बलेको बत्ति समेत निभाएर चोर्न सजिलो हुन्छ । त्यसैले परस्पर विरोधी पक्षको अध्ययन गर्दाखेरि पनि स्तर अनुसारको सत्य पत्ता लगाउन सक्नु पर्छ । सामान्य ४–५ कक्षामा पढ्ने केटाकेटीहरूका बीच हराएको कलम पत्ता लगाउन सबैलाई एकै लम्बाइका सिन्का बाँडेर चोरको सिन्का एक अङ्गुल बढ्छभन्दा चोरले सिन्काको लम्बाई एक अङ्गुल घटाएर ल्याउँछ । हत्यारा मान्छेलाई कुटेर वास्तविकता पत्ता लाग्छ तर राजनीति र व्यवस्थाको विरोध गर्न शोषणका नियम र तरिकाहरू जनताद्वारा अनुमोदन गराउन धेरै उच्च स्तरको क्षमता चाहिन्छ । धेरै कार्यकर्ता चाहिन्छन् र धेरै समय लाग्छ । लगातार लागिरहनु पर्छ । त्यसैले सत्य पत्ता लगाउने काम सापेक्षतामा हिसाब गरिनु पर्छ । सत्य पत्ता लगाउने सम्बन्धमा जति माथिल्लो स्तरबाट हेर्योप, उति साना साना धेरै विषय वस्तु देख्न सकिन्छ र धेरै पक्षहरू समावेश भएको पाइन्छ । प्रत्येकको सुक्ष्म विश्लेषणको आवश्यकता पर्छ र क्षमता पनि हुन्छ । चिलले एक हजार मिटर माथिबाट हेर्दा कोदाको गेडो समेत देखेर छुट्टाउन सक्छ । सगरमाथाको चुचुरोबाट धेरै भूभाग देख्न र छुट्टाउन सकिन्छ भने जस्तै उच्च अध्ययन र विश्लेषणले सत्य पत्ता लगाउन खोज्दा धेरै नजिक पुग्न सकिन्छ । सत्य पत्ता लगाउन गाह्रो छ । सत्य पत्ता लगाउन भ्रमलाई पन्छाउन पर्छ र भ्रम पन्छाउन सक्नु पर्छ ।

राज्यसत्ता ठूलो सङ्गठित शक्ति हो । त्यसका मान्यताहरू बेठीक सावित गर्न खोज्दा धेरै खतराहरूको सामना गर्न सक्नु पर्छ । जहाँसम्म व्यवस्था र शोषणको कुरा हो, वर्तमान व्यवस्था शोषणमा अडेको छ । प्रकृतिले सित्तैमा उपलब्ध गराएका श्रोतहरू र साधनहरू व्यक्तिका नाममा दर्ता गराउने र नाफा कमाउने काम शोषणमा आधारित छन् । व्यक्ति उद्योग र जमिनको मालिक बन्न सक्दैन । किनभने ती दुवै सामुहिक चीज हुन् । व्यक्तिगत पूँजी बनाउने भनेको शोषण गर्ने नै हो । व्यक्तिगत पूँजी कमाउन छुट दिने भनेको शोषण गर्न छुट दिने हो । सामुहिक चीजलाई व्यक्तिगत बनाउन शोषण नगरेसम्म सम्भव छैन । समाजका सबै मान्छेले सबै मान्छेलाई ठग्न सक्ने भए शोषण भन्ने कुरा हुने थिएन । एक थरिले ठग्ने र अर्को थरि ठग्गिने भएकाले शोषण हुने गरेको हुन्छ । राज्यसत्ताले शोषण गर्नेलाई जोगाउँछ । शोषण रहित समाज बनाउन धेरै किसिमका भ्रमहरूलाई पन्छाउनु पर्छ ।

– दुर्गानाथ खरेल