संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१०

 

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१०

हामी यहाँ प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूका कामको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गर्नेछौं। अहिले यहाँ केही प्रमुख वैज्ञानिक र उनीहरूका आविष्कारको बारेमा उल्लेख गरिएको छ; बाँकीलाई क्रमशः राख्दै जानेछौं –

लेखन, संकलन, सम्पादन र अनुवाद – नारायण गिरी

संसारका धेरै वैज्ञानिकहरूले मानव जीवनलाई सहज र सरल बनाउनको लागि तथा अत्याधुनिक ढंगले जीवनलाई अगाडि बढाउनको लागि धेरै प्रकारका चमत्कारपूर्ण आविष्कार गरेका छन् र अझै गरिरहेका छन्। यी सबैले मानव जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्। वैज्ञानिकहरूले दैनिक जीवनयापनका सामग्री, स्वास्थ्य, शिक्षा, उद्योगधन्दा-कलकारखाना, विज्ञान-प्रविधि, सुरक्षासंयन्त्र, कृषि, यातायात, भौतिक पूर्वाधार, सूचना-संचार, आदि धेरै क्षेत्रमा धेरै आविष्कार गरेका छन्। वैज्ञानिकहरूले गरेका यी आविष्कारहरूबाट संसारले नयाँ रूप प्राप्त गर्दै गएको छ। वैज्ञानिकहरूमा संसार बदल्ने शक्ति हुन्छ। उनीहरू आफ्नो कल्पना र जिज्ञासालाई वास्तविकतामा बदल्ने हरप्रयत्न गरिरहेका हुन्छन्। वैज्ञानिकहरूले भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, जीव विज्ञान, चिकित्सा विज्ञान, गणितशास्त्र, आदि जस्ता अलग-अलग क्षेत्रहरूमा आफ्नो योगदान दिएका छन्। उनीहरूको रचनात्मकता र योग्यताले हामी सबैलाई एकखालको प्रेरणा प्रदान गरिरहन्छ। त्यसकारण यहाँ हामी केही प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूले गरेका आविष्कारहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गरौं।

लियोन्हार्ड यूलर (Leonhard Euler) र उनको आविष्कार

यूलरको जन्म १५ अप्रिल १७०७ मा स्वीट्जरल्याण्डको बेसेलमा भएको थियो तर उनको अधिकांश हिस्सा जर्मनी र रूसमा बितेको थियो। युलर गणितज्ञ, भौतिकशास्त्री, खगोलशास्त्री, भूगोलविद्, तर्कशास्त्री र इन्जिनियर थिए। उनले ग्राफ सिद्धान्त र टोपोलोजीको अध्ययनको स्थापना गरे र गणितका अन्य धेरै शाखाहरू (विश्लेषणात्मक संख्या सिद्धान्त, जटिल विश्लेषण, र इन्फिनिटिकल सिमेन्ट) मा अग्रगामी र प्रभावशाली आविष्कार गरे। यूलरले गणितको एक नयाँ शाखा ग्राफ थ्योरीको जन्म दिए, जसले आजको कम्प्युटर प्रग्रामिङमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दछ। यूलरले यान्त्रिक भौतिविज्ञान, फ्ल्युड डाइनामिक्स, प्रकाश विज्ञान तथा खगोल विज्ञानको क्षेत्रमा उत्कृष्ट कार्य गरे।

विश्वका महानतम् गणितज्ञहरूमध्येमा यूलरको गणना हुन्छ। २७ वर्षको उमेरमा एक घातक बिरामीको कारणले यूलरको आँखाको ज्योति गुम्दै गयो। पछि उनका दुवै आँखा बन्द भए  तर पनि उनको गणितीय क्षमतामा कुनै असर परेन। आफ्नो विलक्षण स्मृति र मानसिक गणना शक्तिको आधारमा अन्धोपनमा पनि उनले धेरै अनुसन्धान पत्र तयार गरे। उनी गणनामा बोलिरहन्थे र उनका सहयोगी लेख्दै जान्थे। बिज गणितका कुनै पनि शाखा यूलरका कार्यबाट अछुतो छैन। गणितमा चार संख्याहरू धेरै महत्त्वपूर्ण छन् – प्राकृत संख्या पाई, एकांक व्यासको वृत्तको परिधि e, प्राकृतिक लघुगणक (log) को आधार तथा मूल काल्पनिक संख्या – यूलरले एक समीकरणद्वारा यी चारैको बीचमा सम्बन्ध स्थापित गरिदिए। यसलाई गणितको सर्वाधिक सुन्दरतम् समीकरण मानिएको छ। यूलरले घातांकीय (Exponential) र लघुगणक (Logarithm) श्रेणीमा धेरै काम गरे। उनले ऋणात्मक तथा काल्पनिक संख्याहरूको लघुगणकलाई परिभाषित गरे। यसको साथै त्रिकोणमितीय फङ्क्सनहरू (sin, cos, tan……) को exponential र logarithm सँग सम्बन्ध स्थापित गरे। संख्या सिद्धान्तमा कार्य गरेर यूलरले अभाज्य संख्याहरू र पर्फेक्ट संख्यासँग अनेक सूत्र बनाए। उनले प्राकृतिक संख्याहरू (१,२,३,……) तथा अभाज्य संख्याहरूको बीचमा विलक्षण सम्बन्ध स्थापित गरे, जसलाई जिटा फङ्क्सन भनिन्छ।

यूलरको अधिकतम् कार्य उच्च गणितसँग सम्बन्धित छ, जसलाई सजिलैसँग बुझ्न सकिंदैन। उनले क्यालकुलसका नयाँ शाखाहरूको विकास गरे, जसमा ‘डिफ्रेन्सियल इक्वेसन’ प्रमुख हो। उनले गणितको एउटा अर्को शाखा क्यालकुलस अफ भेरिएशनको आधार तयार गरे, जसमा सीमान्त स्थितिमा कुनै बिन्दुको मार्ग पत्ता लगाइन्छ। उदाहरणतः यदि कुनै बल कुनै उच्च बिन्दुबाट निम्न बिन्दुसम्म न्यूनतम् समयमा पुग्न चाहन्छ भने त्यसले सायेक्लोइड नामक मार्गबाट चल्नुपर्दछ। यूलरले दृढ पिण्डको गतिसँग सम्बन्धित अनेकौं खोज गरे। प्रकाशको सम्बन्धमा उनी त्यस बेला न्यूटनको कणिका सिद्धान्तको विरूद्धमा थिए, उनले हाइगेन्सको तरंग सिद्धान्तको समर्थन गरेका थिए। उनको मृत्युपछि धेरै समयसम्म उनका कृतिहरू प्रकाशित भइरहे। १८ सेप्टेम्बर १७७३ मा रूसको सेन्ट पिटर्सबर्गमा उनको निधन भयो।

निकोलस स्टेनो (Nicolas Steno) र उनको आविष्कार

स्टेनोको जन्म ११ जनवरी १६३८ मा डेनमार्कको कोपनहेगनमा भएको थियो। स्टेनोले युवावस्थामा नै पुस्तकमा लेखिएका शब्दमा होइन, बरू आफ्ना शोध र अनुभवहरूबाट आर्जित ज्ञानमा मात्र विश्वास गर्ने निश्चय गरेका थिए। स्वआर्जित ज्ञानको यो जिज्ञासाले नै उनलाई चिकित्सा विज्ञान र भूविज्ञानको खोजतिर लिएर गयो।

स्टेनो युवा अवस्थादेखि नै भ्रमणशील रहे। यस क्रममा उनलाई धेरै प्रसिद्ध वैज्ञानिक र चिकित्सकहरूसँग सम्पर्कमा आउने अवसर प्राप्त भयो। यसबाट उनलाई आफ्नो वैज्ञानिक खोजको लागि एक स्पष्ट दृष्टिकोण विकास गर्नमा धेरै सहायता मिल्यो। संयोगवश एउटा शार्कको शरीर अध्ययन गर्दैगर्दा उनले त्यसका दाँतको समानता केही चट्टानी अवयवहरूसँग मिलेको पाए। अहिलेसम्म यस्ता अवयव आकाश वा  चन्द्रमाबाट आएका मानिन्थ्यो। केही अन्य मतमा यिनीहरूलाई चट्टानमा प्राकृतिक रूपले विकसित मानिन्थ्यो। स्टेनोले यहाँबाट एक नयाँ सिद्धान्तको आधार खडा गरे, जसबाट पदार्थ आफ्नो स्वरूपलाई अक्षुण्य राखेर पनि आन्तरिक रासाइनिक संरचनामा परिवर्तन हुन सक्दछन्। यहीँबाट कसरी कुनै ठोस पदार्थ कुनै अन्य ठोस वा चट्टानभित्र पाइन्छ भन्ने  उनको अर्को एउटा नयाँ खोज पनि शुरू भयो।

स्टेनोको यो खोज केवल जीवावशेष  विज्ञानमा मात्र होइन, बरू खनिज, क्रिस्टल्स, Rock Veins, आदि धेरै क्षेत्रको लागि महत्त्वपूर्ण सावित भयो। यस दिशामा उनका शोधहरूले भूविज्ञानका केही आधारभूत सिद्धान्तको जग बनाए, जुन law of superposition, principal of original horizontality र the principle of lateral continuty को रूपमा प्रसिद्ध छन्। स्टेनोका यी सिद्धान्त भूविज्ञान र भूगर्भशास्त्रका अगाडिका धेरै सिद्धान्तको आधारशिला बने। भूविज्ञानको एक शाखा क्रिस्टेलोग्राफीमा त एक Steno Law नै क्रिस्टल्सका कोणहरूमा आधारित छ। ५ डिसेम्बर १६८६ मा जर्मनीको श्वेरिनमा उनको मृत्यु भयो।

रोजर बेकन (Roger Bacon)  र उनको आविष्कार

रोजर बेकनको जन्म सन् १२१४ मा इंग्ल्याण्डको एक समृद्ध परिवारमा भएको थियो। उनी प्रसिद्ध वैज्ञानिक र दार्शनिक थिए। उनले काँचको सहायताले सूक्ष्मदर्शक यन्त्र बनाउने कोशिस गरेका थिए। उनले तर्कवादको आधारमा सत्य र धर्मको विवेचना गर्ने कुरामा जोड दिएका थिए। बेकनले भूगोल, खगोल, गणित, विज्ञान, आदि क्षेत्रमा योगदान दिएका थिए। बेकनलाई पहिलेदेखि नै पढ्ने-लेख्ने अवसर प्राप्त भएको थियो, त्यसकारण उनले ज्यामिति, अंकगणित, खगोलशास्त्र, आदिको गहन अध्ययन गरे। यसको साथै उनले एरिस्टोटलका रचनाहरूको पनि गहन अध्ययन गरे। पछि उनी अक्सफोर्डमा पढ्न गए र त्यहाँ उनलाई रोबर्ट ग्रोसेस्टसँग काम गर्ने मौका मिल्यो। पछि उनले पेरिसमा आएर पीटर पेरेग्रिनसको रेखदेखमा काम गरे।

सन् १२४० पछि उनले आफूभित्र रहेको अथाह ऊर्जालाई समेटेर सृजनात्मक र प्रायोगिक काम गर्न शुरू गरे। उनले धेरै पुस्तकहरू जम्मा गरे र विभिन्न प्रकारका उपकरण र टेबलको निर्माण गरे। उनले आफ्ना सहायकहरूलाई पनि राम्रो तालिम दिए। यस क्रममा बेकनले भाषा, अप्टिक्स, अल्केमीको अध्ययन गरे। उनले गणित र खगोलशास्त्रको पनि अध्ययन गरे। त्यो परिवर्न कालमा मानिस धेरै छिटो आफ्नो नयाँ अवधारणा प्रस्तुत गर्थे तर बेकन यसबाट असन्तुष्ट थिए। उनी प्रयोगबाट सत्यापन वा खण्डनमा बल दिन्थे। उनले प्रयोगको लागि अनेक विधिको विकास गरे। उनले रसायन विज्ञानको प्रयोगको लागि प्रयोगशाला पनि बनाए। यसको साथै लेन्स र ऐनाको प्रयोगद्वारा विभिन्न अवलोकनको पनि व्यवस्था गरे। उनले प्रकाशको प्रकृति र इन्द्रधनुष निर्माणलाई बुझ्नको लागि अनेक प्रयोग गरे।

सन् १२४२ मा रोजर बेकनले बारूद बनाउने दिशामा उपयोग ज्ञान दिएका थिए। उनको भनाइ के थियो भने यो भविष्यमा शक्तिको स्रोत हुनेछ र युद्धमा अति उपयोगी सिद्ध हुनेछ। बेकनले केवल लेन्स र दर्पणद्वारा प्रकाशको परावर्तन, अपवर्तनको अध्ययन मात्र गरेनन्, बरू उनले चश्माको पनि रूपरेखा तयार गरेका थिए जुन पछि उपयोगी चीज बन्यो। उनले पिन होल क्यामरा पनि तयार गरेका थिए, जसको उपयोग उनी सूर्यग्रहणको बेला सूर्यलाई नियाल्नमा गर्थे। बेकनले रसायन विज्ञानमा प्रवीणता प्राप्त गरेका थिए। उनी यसलाई श्रेष्ठ विज्ञान बताउन चाहन्थे, किनकि त्यो समयमा उपयोगी वस्तु तयार गर्ने प्रयास गरिन्थ्यो।

बेकनको कल्पना शक्ति अथाहा थियो। उनले त्यो समयमा नै यान्त्रिक शक्तिद्वारा जल, स्थल र वायु यातायातको कल्पना गरेका थिए। उनले स्कूलका पाठ्यक्रममा विज्ञान विषय सामेल गर्नको लागि धेरै जोड दिएका थिए। तर पछि तत्कालीन ईसाई समाज उनको कार्यबाट असन्तुष्ट भयो र सन् १२७७ देखि १२७९ को बीचमा उनलाई जेल हालियो। त्यसपछि उनी विश्वविद्यालयबाट टाढै रहे तर उनले लेखनकार्य भने जारी राखे। उनका तीन रचनाहरू ओपस मेजर्स (मुख्य कार्य),  ओपस माइनर्स (सामान्य कार्य)  तथा ओपस टर्शियम (तृतीय कार्य) धेरै प्रसिद्ध भए। उनी एक विश्वकोश पनि तयार गर्न चाहन्थे तर यो काम गर्न पाएनन्। रोजर बेकनलाई पहिलो आधुनिक वैज्ञानिक पनि भनिन्छ। १ जुन १२९२ मा  अक्सफोर्डमा उनको निधन भयो।

ग्यालेन (Galen) र उनको आविष्कार

ग्यालेनको जन्म सेप्टेम्बर १२९ मा एशिया माइनरको पेरगामममा भएको थियो। उनले प्राचीन कालमा चिकित्सा-विज्ञान, शरीर रचना-विज्ञान र शरीर क्रिया विज्ञानको क्षेत्रमा प्रायोगिक कार्य गरी संसारलाई अद्भुत ज्ञान दिएका थिए। ग्यालेनका पिता पनि विज्ञानमा रूचि  लिन्थे त्यसकारण उनीमा बालककालदेखि नै वैज्ञानिक मनोवृत्तिको विकास भएको थियो। उनले १४ वर्षको उमेरसम्म घरमै पढे र पछि उनलाई विभिन्न स्कूलमा पठाइयो, जहाँ उनले युनानी दार्शनिकहरूका कृतिहरूको गहन अध्ययन गरे। १७ वर्षको उमेरमा उनले चिकित्साशास्त्रको अध्ययन गरे र उनी यसको लागि त्यसबेलाको उच्च शिक्षाको केन्द्र अलेक्जेण्ड्रिया पनि गए। चिकित्सशास्त्रको अतिरिक्त उनले संगीत र भाषाको पनि अध्ययन गरे।

२९ वर्षको उमेरसम्ममा पढाई सकेपछि उनी ग्यालेन पेरगामममा फर्किए र चिकित्सकको रूपमा कार्य गर्न लागे। छिट्टै उनी आफ्नो ज्ञान र कार्यको कारण प्रसिद्ध भए। यही बेला उनलाई रोमन सम्राट ओरेलियसले त्यतिबेला फैलिएको प्लेगको निवारणको लागि बोलाए र उनले यसबाट मुक्ति दिलाए। त्यसपछि उनी त्यही बसे। पछि रोमन सम्राटले पनि उनलाई आफ्नो चिकित्सक बनाए। ग्यालेनले लगातार शरीर रचनाशास्त्र र शरीरक्रियाविज्ञानको अध्ययन गरिरहे । उनको अध्ययन यति गहिरो थियो कि उनले मुटु, त्यसका मांशपेशीका पर्खाल, भल्वहरू,रक्त प्रवाह सिद्धान्त, आदि सबैको अध्ययन गरेका थिए। यति मात्र होइन उनले तन्त्रिका तन्त्र तथा तिनीहरूको मस्तिष्कसम्मको मार्गको पनि खोजबिन गरेका थिए।

ग्यालेन चिरफारमा अति कुशल थिए। उनले प्रयोगको रूपमा सुँगुर, कुकुर र बाँदरलाई राम्रोसँग चिरफार गरेर अध्ययन गरेका थिए। उनले मानिसको शरीर पनि चिरफार गरेका थिए। मांसपेशी र तन्त्रिकाहरूको उनको अध्ययन गजबको थियो र उनले विभिन्न प्राणी तथा मानिसको एकै जस्तो मांशपेशीको पहिचान गरेका थिए। उनले जीवित मांसपेशीहरू लगतार घुम्चिने र फुल्ने गर्दछन् भन्ने कुरा पनि पत्ता लगाएका थिए। उले मेरूदण्डको पनि गहन अध्ययन गरेर त्यसका सबै क्रियाको बारेमा स्पष्ट पारेका थिए। ग्यालेनले शरीरभित्रको रचनाको प्रभावलाई स्पष्ट रूपले सामुन्ने ल्याइदिए। उनले आधा मेरूदण्ड क्षतविक्षत हुँदा आधार शरीरमा प्यारालाइसिस हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट बनाए। उनले मेरूदण्डका तन्तुहरूको क्षति स्थायी हुन्छ र त्यो स्वतः ठीक हुँदैन भन्ने कुरा पनि स्पष्ट पारे। यदि गर्दनमा चोट लाग्यो भने मेरूदण्डमा अधिकत्म क्षति पुग्छ र शरीरको अधिकतम् भाग क्षतिग्रस्त हुन्छ भन्ने कुरा पनि उनले स्पष्ट पारे।

त्यसबेला सीमित सुविधा थिए तर ग्यालेन बढीभन्दा बढी जान्न र बुझ्न सक्षम भएका थिए। उनले शरीरका अंग केन्द्रीय तन्त्रिका तन्त्रद्वारा नियन्त्रित हुन्छन् र नियन्त्रणको लागि ऊर्जा मस्तिष्कबाट आउँछ भन्ने कुरा पनि पत्ता लगाए। यसरी उनले वाणी पनि मस्तिष्कद्वारा नियन्त्रित हुन्छ भन्ने कुरा पत्ता लगाए। ग्यालेन प्रयोग मात्र गर्दैनथे, बरू उनी उपचारमा पनि पारंगत थिए। उनलाई नाडीको गति रोगीको स्थिति पत्ता लगाउनमा सहायक हुन्छ भन्ने थाहा थियो। पछि ग्यालेनका खोजमा केही त्रुटी भेटिए तर १५०० वर्षसम्म उनका खोजहरूले मान्यता पाए। आफ्नो जीवनकालमा ग्यालेनले ४०० महत्त्वपूर्ण लेख लेखेका थिए। सन् २१६ मा इटलीको रोममा उनको मृत्यु भयो।

आर्किमिडिज (Archimedes) र उनको आविष्कार

आर्किमिडिजको जन्म करिब ईपू २८७ मा सिसलीको समुद्री किनार सायराक्यूजमा भएको थियो। उनलाई सबभन्दा पहिलो ज्ञात आविष्कारकर्ता मानिन्छ। उनी गणितज्ञ, भौतिकशास्त्री, आविष्कारक र खगोलवैज्ञानिक थिए। भौतिक विज्ञानमा उनले जलगत्यात्मकता, सांख्यिकी, उत्तोलकको सिद्धान्तको व्याख्याको आधार बनाए। उनलाई नवीनकृत यन्त्रहरूको डिजाइनको श्रेय पनि दिइन्छ, जसमा सीज इन्जिन र स्क्रू पम्प पर्दछन्।  उनका पिता खगोलशास्त्री थिए।

युवावस्थामा आर्किमिडिज अध्ययनको लागि त्यसबेलाको प्रसिद्ध शैक्षिक केन्द्र अलेक्जेण्ड्रिया गएका थिए। संसारका मानिसहरू त्यहाँ शिक्षा प्राप्त गर्नको लागि आउँथे। त्यहाँको पुस्तकालय पनि धेरै समृद्ध थियो। उनले त्यहाँ पढ्दा सबैलाई प्रभावित बनाए । पढाई पूरा गरेपछि उनी गणित सम्बन्धी अनेकौं प्रमेयको विकास गरेर त्यसको जानकारीको लागि तिनीहरू अलेक्जेड्रिया पठाउँथे तर पछि त्यहाँका मान्छेले आफ्नै प्रमेय भनेको थाहा पाएकोले पठाउन छोडे। उनी सायराक्युजमा निरन्तर आफ्ना गणितीय समस्याहरूलाई हल गर्नमा लागिरहन्थे।

आर्किमिडिजले ज्यामितिलाई खेल बनाइदिएका थिए र उनले बनाएका ज्यामिति सम्बन्धी खेल धेरै प्रसिद्ध भइरहेका थिए। उनले वृत्ताकार ठोस गोला र बेलुनको बीचमा सम्बन्ध स्थापित गरिदिए। उनले पाईको मान पनि निकाले । त्यसबेला ज्यामितिको धेरै उपयोग हुन्थ्यो। आर्किमिडिजलाई चुनौतीपूर्ण गणितमा आनन्द आउँथ्यो। ब्रम्हाण्डरूपी गोलामा यदि बालुवाका साना-साना कणहरूले भर्ने हो भने जम्मा कति कण होलान् भन्ने सन्दर्भमा उनले इन्टिग्रेशन विधिको कल्पना गरेका थिए र कुनै क्षेत्रलाई धेरै साना-साना भागहरूमा बाँडेर त्यसपछि क्षेत्रफल निकाली जोड्ने कलाको विकास गरेका थिए।

आर्किमिडिजको आविष्कार त्यो बेलामा चमत्कार मानिन्थ्यो। उनले लिभर घिर्नीको प्रयोग गरेर एउटा पानीको जहाजलाई समुन्द्रको अगाडि-पछाडि गरिदिए। त्यसपछि मानिसले उनलाई दैवी शक्तियुक्त मान्न लागेका थिए। आर्किमिडिज के कारणले पनि प्रसिद्ध थिए भने उनले आविष्कार गरेका कुराहरूलाई उनकै नामबाट जानिन्थ्यो। एकपटक आर्किमिडिजको क्षमता पहिचानको लागि त्यतिबेलाका त्यहाँका राजा हीरोनले उनको सुनको शंकास्पद मुकुटलाई वास्तविक सुनको हो कि होइन भन्ने कुरा जाँच्ने काम उनलाई सुम्पिए। अब आर्किमिडिजले यसको बारेमा दिनरात सोचिरहे। एकदिन पानीले भरिएको टबमा नुहाइरहेका बेलामा उनलाई आफ्नो वजन हल्का भएको महसुस भयो। उनले पटक-पटक यो कार्य दोहोर्याए। त्यसपछि उनले समस्याको हल भएको थाहा पाए र यूरेका, यूरेका भनेर चिच्याउँदै सडकतिर आए। यूरेकाको अर्थ मिल्यो भन्ने हुन्छ। त्यसपछि आर्किमिडिजले मुकुटलाई पानीमा डुबाए  र माथि आएको पानीलाई नापे। त्यसपछि त्यति नै आयतन भएको शुद्ध सुनको पिण्डलाई पानीमा डुबाए र माथि आएको पानीलाई पनि नापे। अब दुवैमा अन्तर थियो र उनले मुकुटमा मिसावट भएको कुरा प्रमाणित गरे। यसपछि उनले संसारलाई एक नयाँ सिद्धान्त दिए, जसानुसार कुनै पनि चीजलाई पानी वा तरल पदार्थमा डुबाएपछि त्यसबाट विचलित पानी वा तरल पदार्थको भार त्यो चीजको डुबेको भागको भार बराबर हुन्छ।

आर्किमिडिजको समयमा उनको क्षेत्रमा धेरै युद्ध भइरहन्थे। त्यसैले उनले देशको रक्षाको लागि धेरै कुरा बनाएका थिए। ठूला-ठूला ढुंगा र लट्ठा  दुश्मनहरूको विरूद्धमा प्रहारको गर्ने विशाल क्याटापुल्ट (ठूलो गुलेली) बनाए, ठूला-ठूला धनुषवाण पनि बनाए, समाउने पंजा बनाए, जलयानलाई रोक्न र उठाउनको लागि लिभर र घिर्नीका यन्त्र तयार गरे,  किल्लाको पर्खालमा बाहिरबाट लगाइने सिँढीलाई लडाउने यन्त्र तयार गरे। यसपछि सायराक्युजका सेनाले यी सबै चीजहरूको प्रयोगबाट रोमन सम्राटलाई भगाए। त्यसपछि आर्किमिडिज आफ्नो गणितको अनुसन्धानमा लागे।

ईपू २१२ मा फेरि रोमनहरूले पुनः आक्रमण गरे र रोमन सम्राटले आर्किमिडिजलाई जिउँदै ल्याउने आदेश दिए। रोमन सेनाले सामान्य प्रतिरोधमा सायराक्यूजमा प्रवेश गरे र अरू कुरामा ध्यान नदिइकन आर्किमिडिजकोमा गए। उनी ज्यामितीय आकृति बनाएर गणना गरिरहेका थिए। एउटा सिपाहीले रिसले तरवार उठायो तर आर्किमिडिज यसबाट डराएनन् र भने यी आकृति नमेटाउ। त्यसपछि सिपाहीले उनको शिर काटिदियो। उनको रगत आकृतिहरूमा छरियो। त्यसपछि रोमन सम्राट मारकसले उनको घरमा पसेर सौर्य मण्डलको मोडल लगायत सबै आविष्कारहरू आफ्नो कब्जामा लियो। पछि आर्किमिडिजको चिहान उत्खनन गर्दा त्यहाँ एक बेलनाकार नलीमा ठोस गोला देखिएको थियो। यसरी ईपू २१२ मा महान वैज्ञानिक, गणितज्ञ, भौतिकशास्त्री, खगोलशास्त्री आर्किमिडिजको देहान्त भयो।

युक्लिड (Euclid) र उनको आविष्कार

युक्लिडको जन्म करिब ई.पू. ३३० मा प्राचीन युनानमा भएको थियो। उनी प्राचीन युनानका गणितज्ञ थिए। उनको ज्यामिति सम्बन्धी कार्य धेरै लामो समयसम्म प्रसिद्ध भयो। उनले शिक्षादीक्षा प्राप्त गर्ने काम एथेन्समा गरेका थिए। के भनिन्छ भने यिनले प्लेटोका शिष्यहरूबाट नै एथेन्समा आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षा प्राप्त गरेका थिए।  पछि उनी मिश्रको प्रसिद्ध शहर अलेक्जेड्रियामा गणित विषय बढाउन लागे। त्यसबेला अलेक्जेण्ड्रिया ज्ञानको ठूलो केन्द्र थियो। र, त्यहाँ त्यतिबेला टोलमी प्रथम (ईपू ३०६-ईपू २८३) को शासन थियो। युक्लिडले अलेक्जेण्ड्रियामा एक पाठशाला स्थापना गरेका थिए। युक्लिडले त्यतिबेलासम्मका ज्यामितिका क्षेत्रका विभिन्न रचनाहरूलाई संग्रह गरेर अध्ययन गरे र आफ्नो तरीकाले ज्यामितिको विकास गरे। त्यतिखेर ज्यामितिको विभिन्न क्षेत्र (जमिनको मापन, व्यवहारिक विज्ञान, दिशा-ज्ञान खगोलशास्त्र तथा पिरामिडको निर्माणमा) आवश्यकता रहेको थियो।

युक्लिडले थेल्स, पाइथागोरस, प्लेटोसहित सबै युनानी र मिश्रवासी विद्वानहरूका कार्यलाई एकत्रित गरेर पुनर्गठन गरे। त्यसपछि यसमा नयाँ विचार जोडेर यसको थप विकास गरे। विस्तारै प्रमेयहरूको संख्या बढ्दै गयो। पछि युक्लिडका कार्य यति धेरै परिपक्व भए कि तिनीहरू यान्त्रिक विज्ञान, ध्वनिविज्ञान, प्रकाश विज्ञान, दिशा-ज्ञान, जीवविज्ञान तथा चिकित्सा विज्ञानमा पनि आधार बन्नलागे।

युक्लिडको रचना एलिमेन्टस् १३ खण्डमा विभाजित छ। प्राचीन युनानी भाषमामा लेखिएको यो पुस्तक पछि अरबी र ल्याटिन भाषामा अनुवाद गरियो। उनको यो पुस्तक गणितको इतिहासमा सफलतम् पुस्तक मानिन्छ। यसमा केही चुनिएका स्वयंसिद्धहरूको आधारमा ज्यामितिका धेरै सिद्धान्त लेखिएका छन्। हजारौं वर्षपछि पनि गणितीय प्रमेय (theorem) हरूलाई प्रमाणित गर्नको लागि युक्लिडको विधि सम्पूर्ण गणितको मेरूदण्ड बनेको छ।  सन् १५७० मा एलिमेन्ट्सको अंग्रेजी भाषामा अनुवाद भएको हो।  यसका अलग-अलग खण्डहरूमा अलग-अलग विषय छन्। यी विषय भने अन्य विद्वानहरूले विकास गरेका थिए। उदाहरणको लागि सातौं खण्डमा अंकगणित छ, जसलाई ईपू ४०० मा विकसित गरिएको थियो। एलिमेन्टभन्दा बाहेक पनि युक्लिडले ज्यामिति सम्बन्धी अन्य धेरै रचना लेखेका छन्। यिनिहरूमध्ये एउटा डाटामाथि  र अर्को डिभिजनमाथिको रचना हो। डिभिजनमा भागका तरीकाहरू बताइएका छन्। यसका अरबी र ल्याटिन संस्करण प्राप्त भएका छन् र सन् १९१५ मा यसलाई मूल स्वरूप प्रदान गरिएको थियो। यसको अतिरिक्त प्राचीन युनानी ग्रन्थहरूमा युक्लिडका चार पुस्तकहरूको वर्णन गरिएको छ। यिनीहरूमध्ये एउटा शिक्षार्थीहरूलाई दिइने चेतावनीको वर्णन छ, जुन ज्यामितिको अध्ययनको बेला उनीहरूलाई दिइन्थ्यो। यी चेतावनी ज्यामितिका समस्याहरूको हल गर्दा हुने भुलहरूसँग सम्बन्धित छन्। यसरी नै कोनिक्समा शंकु (cone) र त्यसका परिच्छेदहरूको वर्णन छ। प्राप्त नभएका पुस्तकहरू पनि उच्चस्तरका थिए भन्ने अनुमान लगाइएको छ।

युक्लिड एक उच्चस्तरका गणितज्ञ र शिक्षक थिए। उनले रचना गरेका पुस्तक २००० वर्षभन्दा बढी समयसम्म ज्यामितिका पाठ्यपुस्तक रहे। आइन्स्टाइन जस्ता वैज्ञानिक पनि बचपनमा नै युक्लिडका रचनाबाट धेरै प्रभावित भएका थिए। उन्नाइशौं शताब्दीमा युक्लिडका रचनाहरूले प्रतिस्पर्धाको सामना  गर्नुपर्यो र ज्यामितिमा अन्य पाठ्यपुस्तकहरू तयार भए। त्यतिखेरसम्म युक्लिडको एलिमेन्ट्सलाई श्रेष्ठतम् रचना मानिन्थ्यो।  युक्लिडले नयाँ उत्पत्तिको व्याख्या गरे र उत्पत्तिको क्रम  पनि बदलिदिए, जसबाट पुराना सबै बेकार भए। उनले उनको समयसम्मका सबै अनुसन्धानलाई आफ्नो पुस्तकमा उल्लेख गरेका थिए। उनले सबै तथ्यहरूलाई अत्यन्तै तार्किक ढंगले क्रमबद्ध रूपमा लेखे, जसमा प्रत्येक नयाँ प्रमेय त्यसभन्दा पहिलेका प्रमेयका तथ्यहरूमा आधारित थियो। उनले धेरै स्वयंसिद्ध तथ्यहरूको पनि उल्लेख गरे। यस्ता स्वयंसिद्धहरूको संख्या कतै ६ वा कतै १२ छ। धेरै समयसम्म त स्वयंसिद्धहरूलाई कसैले काटेनन् तर १९औं शताब्दीमा आएर गणितज्ञ तथा वैज्ञानिक उपर्युक्त स्वयंसिद्ध सत्य छैन भन्ने निष्कर्षमा पुगे, त्यसपछि अयुक्लिडीय ज्यामितिको आविष्कार गरे। 

युक्लिडका अन्य ग्रन्थहरू हुन् :  १) डाटा – यसमा ९४ प्रमेय छन्, जसले यदि कुनै आकृतिको कुनै अवयव ज्ञात भएपछि अरू कसरी निकाल्ने भन्ने कुरासँग सम्बन्ध राख्दछ। २) भाग – यो पुस्तक मूल रूपमा नपाइए पनि पेरिसमा यसको अरबी भाषा प्राप्त भएको छ। यसको सम्पादन सन् १८५१ मा युरोपियन भाषामा भएको थियो। यो पुस्तकमा कुनै आकृतिलाई बराबर भाग वा कुनै नियत अनुपातमा बाँड्ने सम्बन्धमा धेरै प्रमेय दिइएका छन्। ३) अप्टिक्स – यो पुस्तक ग्रिक भाषामा मात्र रहेको छ। ४) फेनोमेना – यो पुस्तकमा गोलाकरको ज्यामितीय व्याख्या छ। अन्य उपलब्ध नभएका उनका पुस्तकहरू पोरिजम, शांकव, तलपथ, आदि हुन्।   ईपू २७५ मा युक्लिडको मृत्यु भएको अनुमान लगाइन्छ।

अनाक्सिमेण्डर (Anaximander) र उनको आविष्कार

उनको जन्म इपू ६१० मा ग्रिक इओनिया शहरमा भएको थियो। उनी थेल्सका शिष्य थिए। उनले सर्वप्रथम एक बेबीलोनियन नोमोन बनाएका थिए, जसले सूर्य घडीको काम गर्दथ्यो। उनले ब्रम्हाण्डविज्ञानलाई विकसित गरेका थिए र ब्रम्हाण्ड उत्पत्तिको सिद्धान्त तथा नक्षत्रहरूको उल्लेख गरेका थिए। अनाक्सिमेण्डरलाई पढाईले-खाईको शुरूवात गर्ने पहिलो विद्वान मानिन्छ। उनले भर्टिकल डायलयुक्त सनडायल बनाए। उनले त्यसबेलाको बसेको पृथ्वीको पहिलो नक्सा पनि बनाएका थिए, जसको बीचमा यूनान र विश्वको चारैतिर महासागर तथा नदीले घेरिएको बताएका थिए। उनले पहिलो पटक वैज्ञानिक रचना तयार गरेका थिए, तर अहिले त्यो उपलब्ध छैन। उनले पृथ्वीको उत्पत्ति, आकार तथा आकृतिमाथि विचार राखेका थिए। उनका अनुसार पृथ्वीको उत्पत्ति अदृश्य पदार्थबाट भएको हो।

अनाक्सिमेण्डरले पृथ्वी ब्रम्हाण्डको बीचमा ठोस रूपमा छ र च्याप्टो नभएर गोलो छ भनेका थिए। उनले पृथ्वीको लम्बाईलाई चौडाइभन्दा तीन गुना बढी बताएका थिए। जैविक विकासको प्रथम अवधारणा उनले नै तयार गरेका थिए। उनले छायाँको लम्बाई र दिशाको गणना गर्ने प्रयास गरे। यसरी उनले वर्षको पनि गणना गरेका थिए र मौसम तथा ऋतुको पनि कल्पना गरेर उनको अवधिलाई चित्रण गरेका थिए। अनाक्सिमेण्डरले ब्रम्हाण्डलाई असीमित मानेका थिए र यसलाई अनन्त गुणयुक्त पदार्थ भनेका थिए। उनले यसलाई बेलनाकार रूप बताए, जसको उचाई, चौडाई र एक-तिहाई थियो र यो अन्तरीक्षमा तैरिरहन्थ्यो। उनका अनुसार यसको चौडाई बढी भएकोले यो पल्टिने संभावना थिएन। उनले आकाशमा चम्किरहेका पिण्डहरूको पनि व्याख्या गरे र के बताए भने पृथ्वीको चारैतिर दबिएको वायु छ, जसमा केही झ्यालहरू छन्। उनले विभिन्न पिण्डहरूलाई तिनीहरूको भार अनुसार क्रम मिलाए र तिनीहरूलाई यस्तो क्रममा राखे कि तिनीहरू सबैको केन्द्र एकै हुन्छ। अनाक्सिमेण्डरका अनुसार जीव पहिले पानीमा थियो र पछि स्थलमा आयो। मानिस पहिले निम्न श्रेणीको प्राणी थियो। उनको समयमा उनका सिद्धान्त अद्वितीय थिए। ईपू ३४६ मा उनको मृत्यु भयो।

क्रमशः

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-२

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-३

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-४

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-५

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-६

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-७

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-८

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-९