प्राकृतिक दर्शन । जगतसृष्टि, भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान

 

प्राकृतिक दर्शन । जगतसृष्टि, भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान

Source – Anti-During, Herr Eugen Duhring’s Revolution in Science, Progress Publishers, Moscow, 1977 (p. 74-85)

लेखक : फ्रेडरिक एङ्गेल्स

अनुवाद : रमेश सुनुवार र नारायण गिरी

Edited and Transcribed by Narayan Giri

हामी अगाडि बढ्दछौं र ती सिद्धान्तहरूमा आउँदछौं, जसले वर्तमान संसार कुन ढंगले अस्तित्वमा आएको हो भन्ने कुरा बताउँदछन्।

आयोनिक दार्शनिकहरूको प्रस्थान बिन्दु पदार्थको सार्विक विश्रृंखलताको अवस्था थियो, तर पछि विशेष गरेर कान्टको समयदेखि एक आद्य नीहारिकाको मान्यताले एउटा नयाँ भूमिका निर्वाह गर्न लाग्यो र के मान्न लागियो भने गुरुत्वाकर्षण तथा तापको विकिरणको प्रभावले बिस्तार–बिस्तार अलग–अलग ठोस आकाशीय पिण्डहरूको निर्माण भएको छ । तापको वर्तमानकालीन यान्त्रिक सिद्धान्तबाट विश्वका प्रारम्भिक अवस्थाहरूलाई पहिले नै कैयौं बढी निश्चित रूपमा अनुमान गर्न संभव भएको छ । तर “गम्भीर अनुमानहरूको लागि ग्यासीय विश्रृंखलताको अवस्थाले केवल त्यसैवेला प्रस्थान–विन्दुको काम गर्न सक्दछ, जब त्यसमा विद्यमान यान्त्रिक प्रणालीका लक्षणहरूलाई पहिलेदेखि नै अधिक निश्चित रूपमा जान्न संभव हुन्छ । अन्यथा न  केवल यो विचार वास्तवमा अत्यन्तै धमीलो रहन जान्छ, बरु जब–जब हाम्रो अनुमान अगाडि बढ्दछ, तब–तब आद्य नीहारिका अधिकाधिक सघन र अभेद्य बन्दै जान्छ ;………….यसबीचमा पूरा प्रश्न विस्तारको एउटा यस्तो विचारको अस्पष्टता एवं अकारहीनतामा हराइरहन्छ, जसलाई बढी निश्चित रूपले निर्धारित गर्न सकिंदैन”, र त्यसकारण “यो ग्यासीय विश्व”ले हाम्रो लागि “केवल एउटा अत्यन्तै हवाई अवधारणा” को काम गर्दछ ।

चक्करदार नीहारिकीय पुंजहरूबाट सबै वर्तमान अकाशीय पिण्डहरूको उत्पत्तिसम्बन्धी कान्टीय सिद्धान्त खगोल विज्ञानको क्षेत्रमा जति ठूलो प्रगतिको सूचक थियो, त्यति नै ठूलो प्रगति कोपरनिकस पछि यस क्षेत्रमा भएको थिएन । त्यसबाट पहिलो पटक यस अवधारणालाई धक्का लाग्यो कि कालानुसार प्रकृतिको कुनै इतिहास छैन । त्यसभन्दा पहिले के मानिन्थ्यो भने शुरुदेखि नै सारा आकाशीय पिण्डहरूको सदा एउटै अवस्था रहेको छ र तिनीहरू सदा एउटै कक्षहरूको अनुसरण गरिरहन्छन् ; र यद्यपि विभिन्न आकाशीय पिण्डहरूमा अलग–अलग जीव मर्दै गएका छन् तर फेरि पनि प्रजातिहरूलाई अपरिवर्तनीय मानिन्थ्यो । के सत्य हो भने प्रकृति स्पष्ट रूपले अनवरत गतिमा छ, तर यो गति एउटै प्रक्रियाहरूको निरन्तर पुनरावृत्ति प्रतीत हुन्थ्यो । यस अवधारणामा, जुन अधिभूतवादी चिन्तनप्रणालीको सर्वथा अनुरूप थियो, कान्टले पहिलो दरार पैदा गरे ; र यो काम उनले यस्तो वैज्ञानिक ढंगले गरे कि उनले दिएका अधिकांश प्रमाण आज पनि मान्य छन् । तर पनि, यदि सूक्ष्म दृष्टिले हेरियो भने, कान्टीय सिद्धान्त आज पनि एउटा परिकल्पना नै हो । तर कोपरनिकसको विश्व–प्रणाली (फुटनोट : आफ्नो पुस्तक ‘लुडविग फायरबाख’ ( १८८६)मा एंगेल्सले कोपरनिकसको सौर्य–प्रणालीको बारेमा निम्नलिखित कुरा भनेको थिए : “तीन सय वर्षसम्म कोपरनिकसको सौर्य–प्रणाली केवल एउटा परिकल्पना थियो, जसानुसार एकको बदला संभावना सय, हजार, दश हजार हुँदा पनि त्यो परिकल्पना मात्रै थियो । तर लेवेर्येले यस प्रणालीद्वारा प्रदत्त तथ्यहरू र आँकडाहरूको आधारमा एक अज्ञात ग्रह(वरुण)को अस्तित्वको अनिवार्यता मात्र सिद्ध गरेनन्, बरु आकाशमा त्यस स्थानको पनि हिसाब निकाले जहाँ, त्यो ग्रह अनिवार्य रूपमा हुनुपर्दछ र जब गाल्लेले वस्तुतः त्यस ग्रहलाई खोजेर निकाले, तब कोपरनिकसको प्रणाली प्रमाणित हुन गयो ।”–सं.) पनि त अहिलेसम्म यसभन्दा बढी केही होइन । र, जबदेखि नक्षत्रमय आकाशमा यसप्रकारका तापदीप्त ग्यासीय पुञ्जहरूको अस्तित्वको वर्णक्रमदर्शीद्वारा प्रमाण प्राप्त भएको छ, जुन प्रमाणलाई कुनै प्रकारले  खण्डन गर्न सकिंदैन, तबदेखि कान्टको सिद्धान्तको वैज्ञानिक विरोध गर्नेहरूको मुख बन्द भएको छ । श्री ड्यूहरिंग पनि संसारको आफ्नो रूप–रेखालाई यसप्रकारको नीहारिकीय अवस्थाबिना पूरा गर्न सक्दैनन् ; तर उनी यसको बदला लिनको लागि माग गर्दछन् कि उनलाई त्यो यान्त्रिक प्रणाली देखाइयोस्, जुन यस नीहारिकीय अवस्थामा पाइन्छ, र कसैले पनि यो प्रणाली देखाउन सक्दैन, त्यसकारण उनी यस नीहारिकीय अवस्थालाई विभिन्न प्रकारका गालीहरू गर्न लाग्दछन् । दुर्भाग्यले आजभोलिको विज्ञानले यो प्रणालीको यति पर्याप्त वर्णन गर्न सक्दैन, जसबाट श्री ड्यूहरिंगलाई सन्तोष मिलोस् । अन्य धेरै प्रश्नहरूको उत्तर दिनमा पनि उनी त्यति नै असमर्थ छन् । भ्यागुताहरूको पुच्छर किन हुँदैन ? यसको अहिलेसम्म विज्ञानले केवल यही उत्तर दिन सकेको छ : किनकि तिनीहरूको पुच्छर हराएको छ । तर यदि कोही यो उत्तरलाई सुनेर एकदम उत्तेजित हुन्छ र भन्दछ भने कि यो त पूरै प्रश्नलाई हराउनको लागि एउटा यस्तो विचारको अस्पष्टता र आकारहीनतामा छोडिदिनु हो, जसलाई बढी निश्चित रूपमा निर्धारित गर्न सकिंदैन, र यो त एउटा अत्यन्तै हवाई अवधारणा हो, तब प्राकृतिक विज्ञानमा यसप्रकार नैतिकतालाई लागू गरेर हामी एक कदम पनि अगाडि बढ्न सक्दैनौं । आफ्नो विरक्ति तथा खोजका यसप्रकारका अभिव्यक्तिहरूलाई  सदा र सर्वत्र प्रयोग गर्न सकिन्छ, र यसैकारण तिनीहरूलाई कुनै पनि ठाउँमा र कुनै पनि बेला प्रयोग गर्नु हुँदैन । श्री ड्यूहरिंग स्वयंले पनि त आद्य नीहारिकाको यान्त्रिक प्रणालीलाई पत्ता लगाउन सक्दछन् । उनलाई यस कामबाट कसले रोकेको छ ?

सौभाग्यवश अब हामीलाई के थाहा हुन्छ भने,

कान्टको नीहारिकीय पुञ्ज “उही चीज कदापि होइन, जुन संसारको माध्यमको पूर्णतया अभिन्न अवस्था, वा अर्को शब्दमा भन्ने हो भने, पदार्थको स्वसमान अवस्था हुन्छ” ।

यो वास्तवमा कान्टको सौभाग्य थियो कि उनले वर्तमान आकाशीय पिण्डहरूबाट नीहारिका गोलासम्म पछाडि फर्केर नै सन्तोष गरे, र पदार्थको स्वसमान अवस्थाको कुरा उनलाई सपनामा पनि आएन ! यहाँ जाँदा–जाँदै के पनि भनिदिऊँ भने जब वर्तमान प्राकृतिक विज्ञानले कान्टको नीहारिका गोलाको लागि आद्य नीहारिका नामको प्रयोग गर्दछ, तब के कुरा स्पष्ट छ भने यो नामलाई केवल सापेक्ष अर्थमा प्रयोग गरिन्छ । एकातिर त्यो यस अर्थमा आद्य नीहारिका हो कि वर्तमान आकाशीय पिण्डहरू त्यसबाट उत्पन्न भएका छन् ; अर्कोतिर त्यो यस अर्थमा आद्य नीहारिका हो कि त्यो पदार्थको सर्वाधिक प्रारम्भिक रूप हो, जसलाई हामीले अहिलेसम्म पत्ता लगउन सकेका छौं । यसबाट निश्चय नै कु मान्यताको खण्डन हुँदैन भने नीहारिकीय अवस्थाको पहिलो पदार्थ अन्य रूपहरूको एउटा अनन्त क्रमबाट गुज्रेको हुनुपर्दछ, बरु के भन्नुपर्दछ भने यो मान्यता आद्य नीहारिकाको विचारमा निहित छ ।

यहाँ श्री ड्यूहरिंगलाई आफ्नो स्थिति बढी सुविधाजनक प्रतीत हुन्छ । जहाँ हामीहरू विज्ञानको साथमा अहिलेको लागि त्यसमा रोकिन्छौं, जसलाई अस्थायी रूपले आद्य नीहारिका मानिन्छ, त्यहाँ श्री ड्यूहरिंगका विज्ञानहरूको विज्ञानले तिनीहरूलाई अझ पनि अगाडि गएर,

“संसारको माध्यमको त्यस अवस्थासम्म पुग्न मद्दत दिन्छ, जसलाई न त वर्तमान अर्थमा विशुद्ध रूपले स्थिर मान्न सकिन्छ र न गतिशील नै”,

र त्यसैकारण जसलाई अलिकति पनि बुझ्न सकिंदैन ।

“पदार्थ र यान्त्रिक बलको त्यो योग, जसलाई हामी संसारको माध्यम भन्दछौं, एउटा यस्तो तार्किक वास्तविक सूत्र हो, जसद्वारा पदार्थको स्वसमान अवस्थालाई विकासका समस्त संभव अवस्थाहरूको एउटा पूर्वाधारको रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।”

पदार्थको स्वसमान आद्य अवस्थाबाट हामीलाई  अझै छुटकारा बिल्कुल मिलेको छैन । यहाँ त्यसलाई पदार्थ र बलको योगको रूपमा चर्चा गरिएको छ, र त्यसलाई एक तार्किक वास्तविक सूत्र, आदि भनिएको छ । त्यसकारण जब पदार्थ र यान्त्रिक बलको योग भंग हुनजान्छ, तब गति आरम्भ हुनजान्छ ।

यो तार्किक वास्तविक सूत्र यसबाहेक अरु केही होइन कि यसको रूपमा “आफूभित्र” (Ansich) र “आफ्नो लागि” (Fursich) नामक हेगेलीय परिकल्पनाहरूलाई वास्तविकताको दर्शनशास्त्रमा प्रयोज्य बनाइदिएको छ । हेगेलका अनुसार “आफूभित्र” नामक परिकल्पनाको पछाडि कुनै वस्तु, प्रक्रिया वा अवधारणाभित्र पाइने गुप्त अविकसित अन्तर्विरोधहरूको मूल अभिन्नता लुकिरहन्छ; र “आफ्नो लागि” नामक परिकल्पनामा यी मुक्त तत्वहरूको भेद तथा अलगाव र यिनीहरूको विग्रहको आरम्भबिन्दु निहित रहन्छ । त्यसकारण गतिहीन आद्य अवस्थालाई हामीले पदार्थ तथा यान्त्रिक बलको युग मान्नुपर्दछ र गतिको अवस्थामा संक्रमणलाई हामीले यी दुवैको अलगाव र विरोध मान्नुपर्दछ । यसबाट हामीलाई आद्य अवस्थाको त्यस मनोकल्पनाको वास्तविकताको कुनै प्रमाण मिल्दैन, बरु केवल यो तथ्य अगाडि आउँदछ कि यस अवस्थालाई “आफूभित्र” नामक हेगेलीय परिकल्पनामा सम्मिलित गर्न सकिन्छ, र आद्य अवस्थाको त्यति नै बढी मनोकल्पित परिसमाप्तिलाई “आफ्नो लागि” नामक परिकल्पनामा सम्मिलित गर्न सकिन्छ । हेगेल, हाम्रो सहायता गरून् !

श्री ड्यूहरिंग भन्दछन् – पदार्थ समस्त वास्तविकताको वाहक हो; उदाहरणको लागि पदार्थबाट अलग कुनै यान्त्रिक शक्ति हुन सक्दैन । यसको अतिरिक्त यान्त्रिक शक्ति पदार्थको एक अवस्था हुन्छ । आद्य अवस्थामा, जब केही हुँदैनथ्यो, पदार्थ र त्यसको अवस्था–यान्त्रिक शक्ति–एक थिए । पछि, जब केही हुन लाग्यो, तब स्पष्ट के छ भने त्यो अवस्था पदार्थबाट भिन्न भयो होला । त्यसकारण हामीले यी रहस्यमय वाक्यांसहरूबाट र यस आश्वासनबाट सन्तोष मान्नुपर्दछ कि स्वसमान अवस्था न त स्थिर थियो र न गतिशिल नै थियो र न त सन्तुलनावस्थामा थियो र न गतिको अवस्थामा नै थियो । यो हामीलाई अहिलेसम्म थाहा हुन सकेको छैन कि त्यस अवस्थामा यान्त्रिक शक्ति कहाँ थियो र बाहिरबाट कुनै आवेग प्राप्त नगरिकन, अर्थात् ईश्वरबिना, हामी निरपेक्ष गतिहीनताबाट गतिसम्म कसरी पुग्न सक्दछौं ।

श्री ड्यूहरिंगभन्दा पहिले भौतिकवादीहरूले पदार्थ र गतिको चर्चा गरेका थिए । श्री ड्यूहरिंगले गतिलाई त्यसको तथाकथित मूल रूप, यान्त्रिक शक्तिमा परिणत गरिदिएका छन्, र यसकारण पदार्थ र गतिको वास्तविक सम्बन्धलाई बुझ्न उनको लागि असंभव हुन गएको छ; जसरी यस सम्बन्ध पुराना तमाम भौतिकवादीहरूको लागि पनि अस्पष्ट थियो र फेरि पनि यो सम्बन्ध अत्यन्त सरल छ । गति पदार्थको अस्तित्वको विधि हो । गतिबिना पदार्थ कहीँ पनि र कहिल्यै पनि भएको छैन र न हुनै सक्दछ । अन्तरिक्षीय गति, विभिन्न आकाशीय पिण्डहरूमा अपेक्षाकृत साना पुञ्जहरूको यान्त्रिक गति, ताप अथवा चुम्बकधारा वा विद्युतधाराको रूपमा अणुहरूको कम्पन, रासायनिक वियोजन र संयोजन, कार्बनिक जीवन–प्रत्येक निश्चित क्षणमा संसारमा पदार्थको प्रत्येक अलग–अलग परमाणु गतिका यी रूपहरूमध्ये कुनै नै कुनै एक रूपमा हुन्छ, वा एउटै समयमा कैयौं रूपहरूमा हुन्छ । हरेक प्रकारको विराम, हरेक प्रकारको सन्तुलन केवल सापेक्ष हुन्छ । गतिको एउटा न एउटा निश्चित रूपको सम्बन्धमा मात्र त्यसको केही अर्थ हुन्छ । उदाहरणको लागि पृथ्वीमा कुनै पिण्ड यान्त्रिक सन्तुलनको अवस्थामा, यान्त्रिक दृष्टिले बिरामावस्थामा हुन सक्दछ; तर यसबाट त्यसको पृथ्वीको गतिमा तथा पूरै सौर्य–मण्डलको गतिमा भाग लिने कुरामा कुनै अड्चन पर्दैन । यसैगरी त्यसबाट यस पिण्डका अत्यन्त सूक्ष्म कणहरूका ती कम्पनहरूमा कुनै रोकावट हुँदैन, जुन त्यसको तापबाट निर्धारित हुन्छन् र त्यसका परमाणुहरूको कुनै रासायनिक प्रक्रियाबाट गुज्रनुमा पनि कुनै बाधा आउँदैन । गतिबिना पदार्थ ठीक त्यति नै अकल्पनीय छ, जति पदार्थबिना गति । अतः गति नै असर्जनीय तथा अविनाश्य छ, जति स्वयं पदार्थ छ । जस्तो कि पुरानो दर्शनशास्त्र ( देकार्त )ले भनेका थिए, संसारमा पाइने गतिको मात्रा सदा एउटै रहन्छ । त्यसकारण गतिको सिर्जना गर्न सकिंदैन; त्यसलाई केवल स्थानान्तरित गर्न सकिन्छ । जब गतिलाई एक पिण्डबाट अर्को पिण्डबाट स्थानान्तरित गरिन्छ, तब जुन हदसम्म त्यो स्वयंले आफूलाई स्थानान्तरित गर्दछ र जुन हदसम्म त्यो सक्रिय हुन्छ, त्यस हदसम्म त्यसलाई गतिको कारण मान्न सकिन्छ । जुन हदसम्म गतिलाई स्थानान्तरित गरिन्छ, त्यस हदसम्म त्यो निष्क्रिय हुन्छ । यो सक्रिय गतिलाई हामी बल भन्दछौं, र निष्क्रिय गतिलाई बलको अभिव्यक्ति ।  त्यसकारण यो कुरा दिनको घामजत्तिकै स्पष्ट छ कि बल त्यति नै ठूलो हुन्छ, जति ठूलो त्यसको अभिव्यक्ति हुन्छ, किनभने, वास्तवमा दुवैमा एउटै गति सम्पन्न हुन्छ ।

त्यसकारण पदार्थको गतिहीन अवस्था एउटा अत्यन्त अर्थहीन एवं मूर्खतापूर्ण विचार हो – वा यसो भनौं, त्यो “भ्रान्त चित्त असंभव कल्पना” को एउटा उत्तम उदाहरण हो । यसप्रकारको विचारमा पुग्नको लागि के आवश्यक छ भने सापेक्ष यान्त्रिक सन्तुलनको, अर्थात् त्यस अवस्थाको, जसमा पृथ्वीमा कुनै पनि पिण्ड हुन सक्दछ, निरपेक्ष विधानको रूपमा कल्पना गरियोस् र फेरि यसलाई सम्पूर्ण विश्वमा विस्तार गरियोस् । यदि सार्विक गतिलाई विशुद्ध यान्त्रिक बलमा परिणत गरिदिइयो भने, अवश्य नै यो काम अत्यन्तै सजिलो हुन जान्छ । र, गतिलाई विशुद्ध यान्त्रिक बलसम्म सीमित गर्नमा एउटा अर्को लाभ के छ भने तब कल्पना गर्न सकिन्छ कि कुनै बल बिरामावस्थामा छ, बाँधिएको छ, र त्यसकारण क्षण विशेषको लागि निष्क्रिय छ । किनभने, जस्तो कि आम रूपमा हुन्छ, यदि कुनै गतिलाई स्थानान्तरित गर्नु एउटा कुनै अर्थमा जटिल प्रक्रिया हो, जसमा कैयौं अन्तर्वर्ती अवस्थाहरू सामेल हुन्छन् भने, तब श्रृंखलाको अन्तिम कडीलाई नजोडिकन वास्तविक स्थानान्तरणलाई कुनै पनि क्षणको लागि स्थगित गर्न सकिन्छ । उदाहरणको लागि, जब कुनै मानिस बन्दूकमा कारतूस भरेर त्यस क्षणलाई स्थगित गरिदिन्छ, जबकि बन्दूकको घोडालाई दबाउनुको फलस्वरूप बन्दूक पड्किन्छ वा बारुद जल्नाले उन्मुक्त गति स्थानान्तरित हुनजान्छ, तब यही कार्य हुन्छ । त्यसकारण यो कल्पना गर्न संभव छ कि पदार्थको गतिहीन, स्वसमान अवस्थामा त्यमसा बल भरिएको थियो; र यदि पदार्थ तथा यान्त्रिक बलको योगको श्री ड्यूहरिंगको बुझाईमा कुनै अर्थ छ भने, केवल एउटै अर्थ प्रतीत हुन्छ । तर यो अवधारणा मूर्खतापूर्ण छ, किनभने जुन अवस्था आफ्नो चरित्रवश सापेक्ष छ, र जसले एक समयमा पदार्थको केवल एक भागलाई मात्र प्रभावित गर्न सक्दछ, त्यसलाई यो अवधारणाले सम्पूर्ण विश्वमा लागू गरिदिन्छ । यस कुरालाई यदि हामी बेवास्ता गर्दछौं भने, तब पनि एउटा कठिनाई रहन जान्छ, पहिलो त के भने संसार कसरी भरियो, किनभने आजभोलि बन्दूकहरू आफै भरिंदैनन्; र अर्को त्यो कसको औंला थियो, जसले घोडालाई दबाएको थियो ? हामी चाहे जति नै हात–खुट्टा भाँचौं, चाहे जति नै छटपटाऊँ, तर श्री ड्यूहरिंगको पथ प्रदर्शनमा हामी बारम्बार उही–ईश्वरको औंलामै–फर्केर आउँदछौं ।

हाम्रा यी वास्तविकताका दार्शनिक खगोविज्ञानपछि यान्त्रिक विज्ञान र भौतिक विज्ञानमा आउँदछन् र यस कुरामा शोक प्रकट गर्दछन् कि यद्यपि तापको यान्त्रिक सिद्धान्तको आविष्कार भएपछि एक पुस्ताको समय बितेको छ, तर पनि स्वयं रोवर्ट मायेर अलि–अलि गरेर त्यसको जुन बिन्दुमा विकास गरेर गएका थिए, त्यसभन्दा अगाडि त्यसको कुनै खास विकास भएको छैन । यसको अतिरिक्त पूरा प्रश्न अहिले अत्यन्तै दुर्बोध बनेको छ ।

हामीले यो कुरा “सँधैं ध्यान दिनुपर्दछ कि पदार्थको गतिका अवस्थाहरूमा स्थिर सम्बन्ध पनि विद्यमान हुन्छन्, र यी स्थिर सम्बन्धहरूलाई यान्त्रिक कार्यद्वारा नाप्न सकिंदैन……….पहिले, यदि हामीले प्रकृतिलाई एउटा महान् कर्मकार भनेका थियौं र अब यदि हामी यो शब्दको बिल्कुल सही–सही अर्थलाई लिन्छौं भने, हामीले यो थप के भन्नुपर्दछ भने स्वसमान अवस्थाहरू र स्थिर सम्बन्धले यान्त्रिक कार्यको प्रतिनिधित्व गर्दैनन् । यसप्रकार एकपटक फेरि हाम्रो लागि त्यो पुल देखा पर्दैन, जुन स्थिरबाट गतिसम्म पुग्दछ, र यदि तथाकथित गुप्त ताम अहिलेसम्म सिद्धान्तको बाटोमा अवरोध बनिरहेको छ भने, हामीले यो मान्नुपर्दछ कि यस कुराबाट पनि एउटा दोष प्रकट हुन्छ, जसलाई त्यसका अन्तरीक्षीय प्रयोगहरूमा कति पनि इन्कार गर्न सकिंदैन” ।

यो देववाणीसमान प्रवचन पनि एउटा अपराधी अन्तःकरणको उच्छ्वास बाहेक अरु केही होइन, जसलाई के थाहा छ भने निरपेक्ष गतिहीनताबाट गतिको सृजना गरेर त्यो एउटा यस्तो दलदलमा फसेको छ कि जसबाट निस्किनु असंभव प्रतीत हुन्छ, तर फेरि पनि जसलाई एकमात्र संभव उद्दारकर्तासँग, अर्थात् आकाश र पृथ्वीका सृजनकर्तासँग सहायता माग्नमा लाज लाग्दछ । यदि स्थिरबाट गतिसम्म, वा सन्तुलनबाट गतिसम्म पुग्ने पुल यान्त्रिक विज्ञानमा र तापको यान्त्रिक विज्ञानमा पनि मिल्न सक्दैन भने, फेरि श्री ड्यूहरिंगमाथि यो जिम्मेदारी कसरी आउन सक्दछ कि उनले आफ्नो गतिहीन अवस्थाबाट गतिसम्म पुर्याउँने पुललाई कहीँ न कहीँबाट खोजेर निकालून् ? यसप्रकार उनी अत्यन्तै सजिलोसँग आफ्नो कठिनाईबाट छुटकारा पाउन सक्दछन् ।

साधारण यान्त्रिक विज्ञानमा स्थिर र गतिको बीच वाह्य आवेगले पुलको काम गर्दछ । यदि एकसय टन भारको एउटा ढुंगालाई जमिनबाट दस मीटर माथि हावामा उठाइयो र  स्वतन्त्र अवस्थामा यस ढंगले झुण्ड्याइयो, जसबाट त्यो स्वसमान अवस्था र बिरामको अवस्थामा झुण्डिरहयो भने, केवल दूधमुखे बच्चाहरूको अगाडि मात्र यो दाबी गर्न सकिन्छ कि यो पिण्डको वर्तमान अवस्थाले कुनै यान्त्रिक कार्यको प्रतिनिधित्व गर्दैन । वा पहिलो स्थितिबाट त्यसको दूरी यान्त्रिक कार्यद्वारा नापिंदैन । कुनै बाटो हिँडिरहेको मानिसले पनि श्री ड्यूहरिंगलाई सजिलैसँग उत्तर दिनेछ कि ढुंगा आफै उठेर डोरीमा झुण्डिएको छैन; र यान्त्रिक विज्ञानको कुनै पनि पुस्तिकाले उनलाई बताइदिनेछ कि यदि त्यो ढुंगालाई फेरि खस्न दिने हो भने, त्यसले खस्नमा ठीक त्यति नै यान्त्रिक कार्य गर्नेछ, जति त्यसलाई हावामा दस मीटर उठाउनको लागि आवश्यक भएको थियो । यहाँसम्म कि ढुंगा माथि झुढड्याइएको छ भन्ने साधारण तथ्यले यान्त्रिक कार्यको प्रतिनिधत्व गर्दछ, किनभने यदि त्यो पर्याप्त समयसम्म झुण्डिडरहयो भने, जब रासायनिक वियोजनको कारण डोरीमा ढुंगाको भार थाम्ने शक्ति रहनेछैन, तब डोरी छिन्नेछ । तर श्री ड्यूहरिंगको शब्दावलीमा सबै यान्त्रिक प्रक्रियाहरूलाई यसप्रकारको “सरल मूल रूपहरूमा” परिणत गर्न सकिन्छ, र त्यो इन्जिनियर पनि पैदा हुन बाँकी छ, जससँग एउटा पर्याप्त बाह्य आवेग विद्यमान होस् र जो फेरि पनि स्थिरबाट गतिसम्म पुर्याउने पुललाई पत्ता लगाउनमा असमर्थ होस् । 

यो निसन्देह हाम्रा यी अधिभूतवादीको लागि फलामको चिउरा चपाउनु र विषको घुट्को निल्नु जस्तै कुरा हो कि गतिको मापन कार्य त्यसको उल्टो चीजले, अर्थात् त्यसको बिरामावस्थाले गर्दछ । यो निश्चय नै एउटा अत्यन्त अन्तर्विरोधी कुरा हो, र प्रत्येक अन्तर्विरोधी कुरा श्री ड्यूहरिंगको मतानुसार बकवास हुन्छ । (फुटनोट : जर्मन पाठमा यहाँ  Widerspruch र Wiersinn शब्दहरूद्वारा एउटा यस्तो श्लेषको प्रयोग गरिएको छ, जसको अनुवाद गर्न असंभव छ । यी शब्दहरूको अर्थ क्रमशः अन्तर्विरोधी कुरा र बकवास हो । –सं.) तर पनि यो एउटा तथ्य हो कि झुण्डिएको ढुंगाले यान्त्रिक गतिको एउटा निश्चित मात्राको प्रतिनिधित्व गर्दछ, जसलाई ढुंगाको भार तथा जमिनबाट त्यसको दूरीद्वारा विल्कुट ठीक–ठीक नाप्न सकिन्छ र यस गतिलाई कैयौं ढंगले इच्छानुसार प्रयोग गर्न सकिन्छ ( जस्तो, उदाहरणको लागि, ढुंगालाई सीधै खसालेर, वा एउटा भिरालो सतहमा चिप्लिन दिएर, वा कुनै चक्कालाई घुमाएर प्रयोग गर्न सकिन्छ) । भरिएको बन्दूकको लागि पनि यही कुरा सत्य हो । द्वन्द्वात्मक दृष्टिले गतिलाई त्यसको उल्टो चीजमा, बिरामावस्थामा व्यक्त गर्ने संभावनाबाट विल्कुल कुनै कठिनाई सामुन्ने आउँदैन । जस्तो कि हामीले पहिले नै देखिसकेका छौं, द्वन्द्वात्मक दर्शनको लागि त यो पूरा विरोध केवल सापेक्ष हुन्छ । निरपेक्ष विराम वा निरपेक्ष सन्तुलनजस्तो कुनै चीज हुँदैन । हरेक अलग–अलग कार्यले सन्तुलनसम्म पुग्ने चेष्टा गर्दछ । र, गतिले आफ्नो समग्र रूपमा फेरि सन्तुलनलाई अन्त गरिदिन्छ । त्यसकारण, जब कुनै पनि बेला बिरामावस्था तथा सन्तुलन अगाडि आउँदछन्, तब तिनीहरू सीमित गतिको फल हुन्छन् र कुन कुरा स्वतःस्पष्ट छ भने यस गतिलाई यसको फलद्वारा नाप्न सकिन्छ, त्यसमा अभिव्यक्त गर्न सकिन्छ र कुनै न कुनै रूपमा पुनः त्यसबाट निकाल्न सकिन्छ । तर विषयको यति सरल विवेचनाबाट श्री ड्यूहरिंगले सन्तोष मान्न सक्दैनन् । एउटा राम्रो अधिभूतवादीको रूपमा, उनी पहिले गति र सन्तुलनको बीचमा जबर्जस्ती एउटा यस्तो फराकिलो खाल्डो पैदा गरिदिन्छन्, जसको वास्तविकतामा कुनै अस्तित्व हुँदैन, र फेरि यस कुरामा आश्चर्य प्रकट गर्न लाग्दछन् कि उनको अगाडि आफूले बनाएको त्यो खाल्डोलाई पार गर्नको लागि कुनै पुल देखापर्दैन । तब यदि उनी अधिभूतवादी रोजीनान्तेको पिठ्यूँमाथि सवार भएर कान्टको “वस्तु आफूभित्र” को खोजीमा निस्किए भने, तब पनि कुनै नराम्रो हुँदैन होला, किनभने त्यो अप्राप्य पुलको पछाडि अन्तिम विश्लेषणमा केवल कान्टीय “वस्तु आफूभित्र” नै लुकेर रहेको छ, र अरु केही छैन ।

तर तापको यान्त्रिक सिद्धान्तको र त्यस निबद्ध अथवा गुप्त तापको के भर, जुन यस सिद्धान्तको “बाटोमा अवरोध बनेको छ” ?

यदि सामान्य वायुमण्डलीय चापमा एक पाउण्ड बरफ, जसको ताप जम्ने तापक्रममा छ, तापद्वारा उही तापको एक पाउण्ड पानीमा परिवर्तित गरिन्छ भने, तापको त्यति नै मात्रा गायब हुन जान्छ, जुन त्यति नै पानीलाई ०^० सेन्टिग्रेड देखि ७९.४^० सेन्टिग्रेडसम्म तातो बनाउनको लागि, वा जुन ७९.४ पाउण्ड पानीको तापमा एक डिग्रीको वृद्धि गर्नको लागि पर्याप्त हुनेछ । यदि यो एक पाउण्ड पानीलाई उम्लिने तापक्रमसम्म, अर्थात १००^० सेन्टिग्रेड तापसम्म तातो बनाइन्छ भने र फेरि १००^० डिग्री सेन्टिग्रेड तापबाट वाफमा परिवर्तित गरिन्छ भने, जबसम्म पानीको अन्तिम थोपा वाफ बन्नेछ, तबसम्म तापको यसबाट लगभग सात गुना बढी मात्रा गायब हुनेछ, जुन ५३७.२ पाउण्ड पानीको तापमा एक डिग्रीको वृद्धि गर्नको लागि पर्याप्त हुनेछ । जुन ताप गायब हुन्छ, त्यसलाई निबद्ध ताप भनिन्छ । यदि वाफलाई चीसो बनाएर फेरि पानीमा परिवर्तित गरिन्छ र फेरि पानीलाई चीसो बनाएर बरफमा परिवर्तित गरिन्छ भने, तापको जति मात्रा पहिले निबद्ध भएको थियो, त्यति नै मात्रा अब पुनः उन्मुक्त हुन जान्छ, अर्थात् त्यसलाई तापको रूपमा महसुस तथा नाप्न सकिन्छ । वाफको संघनन् तथा पानीको शीतकरणको समयमा यसप्रकार ताप उन्मुक्त हुन्छ, यही कारण हो कि जब वाफलाई १००^० सम्म चीसो गरिन्छ, तब त्यो केवल विस्तार–विस्तार मात्र पानीमा रूपान्तरित हुन्छ र यही कारण हो कि जम्ने तापक्रमको पानीको कुनै पनि राशि केवल अत्यन्तै विस्तार–विस्तार मात्र बरफमा रुपान्तरित हुन्छ । तथ्य यी हुन् । प्रश्न के छ भने जुनबेला ताप निबद्धावस्थामा हुन्छ, तब त्यसको के हुन्छ ?

तापको यान्त्रिक सिद्धान्तानुसार कुनै पिण्डको शारीरिक रूपले सक्रिय, सूक्ष्मतम कणहरू ( अणुहरू) को न्यूनाधिक कम्पन नै ताप हो, र त्यो कम्पन त्यस पिण्डको तापमा तथा समुच्चयको अवस्थामा निर्भर गर्दछ; र केही खास परिस्थितिहरूमा यो कम्पन गतिको कुनै पनि अन्य रूपमा बदलिन सक्दछ । यस सिद्धान्तको अनुसार जुन ताप गायब हुन गएको छ, त्यसले कार्य गरिसकेको छ र कार्यमा रूपान्तरित हुन गएको छ । जब बरफ पग्लिन्छ, तब त्यसको अलग–अलग अणुहरूको बीच पाइने घनिष्ठ र मजबूत सम्बन्ध टुट्दछ र एक शिथिल सन्निधिमा रूपान्तरित हुन जान्छ । जब उम्लिने बिन्दुमा पानी वाफ बन्दछ, तब एक यस्तो अवस्था आउन जान्छ, जहाँ पानी अलग–अलग अणुहरूको एक–अर्कोमा कुनै ध्यान दिन योग्य प्रभाव रहँदैन, र यहाँसम्म कि तापको प्रभावले ती एक–अर्कोबाट अलग भएर विभिन्न दिशाहरूमा उड्न लाग्दछन् । के कुरा स्पष्ट छ भने कुनै पनि पिण्डको अलग–अलग अणुहरूमा, तरल अवस्थाको अपेक्षा ग्यासीय अवस्थामा र यसैगरी ठोस अवस्थाको अपेक्षा तरल अवस्थामा कैयौं अधिक ऊर्जा जम्मा हुन्छ । त्यसकारण निबद्ध ताप गायब हुन गएको छैन, त्यो केवल रूपान्तरित हुन गएको छ र त्यसले आणविक तनावको रूप धारण गरको छ । जसरी त्यो परिस्थिति खत्तम हुन जान्छ, जसमा अलग–अलग अणुले एक–अर्कोको सम्बन्धमा आफ्नो निरपेक्ष अथवा सापेक्ष स्वतन्त्रतालाई कायम राख्न सक्दछ – अर्थात्, जसरी ताप १००^० डिग्री सेन्टिग्रेड या ०^० सेन्टिग्रेडको निम्नतम बिन्दुको तल झर्न जान्छ – त्यसरी नै यो तनाव ढीलो हुन जान्छ, अणुले फेरि एक–अर्कोलाई त्यही बलले दबाउन लाग्दछ, जुन बलबाट तिनीहरू पहिले एक–अर्कोबाट टाढा उडेका थिए; र यो बल गायब हुन जान्छ तर तुरुन्त तापको रूपमा पुनः प्रकट हुन्छ र त्यो तापको त्यही मात्रामा पुनः प्रकट हुन्छ, जुन मात्राले पहिलो निबद्ध रूप धारण गरेको थियो । यो व्याख्या, स्पष्ट छ, एक परिकल्पना हो, जस्तो कि तापको पूरा यान्त्रिक सिद्धान्त एक परिकल्पना हो, किनकि कम्पमान अणुको कुरा त छोडिदिनुस्, अहिलेसम्म एक साधारण अणुको पनि कसैले दर्शन गरेका छैनन् । यसैकारण यस व्याख्या पनि त्यति नै दोषपूर्ण हुनु आवश्यक छ, जति दोषपूर्ण समग्रतया यो सिद्धान्त छ, जुन आज पनि धेरै नयाँ छ । तर त्यसबाट कमसेकम पूरा प्रक्रियाको स्पष्टीकरण हुनजान्छ र साथ–साथै यो व्याख्या गतिको अविनाश्यता तथा असर्जनीयतासँग पनि टकराउँदैन र यहाँसम्म कि त्यसबाट तापका रूपान्तरणहरूको क्रममा त्यसको स्थान पनि थाहा हुन जान्छ । त्यसकारण गुप्त अथवा निबद्धता ताप तापको यान्त्रिक सिद्धान्तको बाटोमा अवरोध होइन । यसको विपरीत यो सिद्धान्तले हामीलाई यस प्रक्रियाको पहिलो बुद्धिसंगत व्याख्या दिन्छ; र त्यसको कारणले यसबाहेक कुनै अबरोध बाटोमा आउँदैन कि त्यस तापलाई, जुन आणविक ऊर्जाको एउटा अन्य रूपमा रुपान्तरित भएको छ, भौतिक विज्ञानका विद्वानहरू अहिले पनि “निबद्ध ताप” भन्दछन्, यद्यपि यो नाम अहिले धेरै पुरानो भएको छ र अनुपयुक्त भएको छ ।

त्यसकारण जुन हदसम्म यान्त्रिक कार्य तापको माप हो, त्यस हदसम्म समुच्चयको ठोस, तरल तथा ग्यास अवस्थामा स्वसमान अवस्थाहरू तथा बिराम अवस्थाहरूले निसन्देह यान्त्रिक कार्यको प्रतिनिधित्व गर्दछन् । पृथ्वीको ठोस पत्र र महासागरको पानी दुवैले आफ्ना वर्तमान समुच्चय अवस्थाहरूमा उन्मुक्त तापको एक निश्चित मात्राको प्रनिधित्व गर्दछन्; के स्पष्ट छ भने यस मात्राको अनुरूप यान्त्रिक बलको पनि एउटा त्यति नै निश्चित मात्रा हुन्छ । पृथ्वीको जुन ग्यासीय गोलाबाट विकास भएको छ, त्यसभन्दा पहिले तरल अवस्थामा र त्यसपछि अधिकांशतः ठोस अवस्थामा रूपान्तरण हुने समयमा आणविक ऊर्जाको एक निश्चित मात्रा तापको रूपमा दिक्मा विकिरण भएको थियो । त्यसकारण श्री ड्यूहरिंग आफ्नो रहस्यमय ढंगले जुन कठिनाइको बारेमा बढबडाइरहेका छन्, त्यसको कुनै अस्तित्व छैन; र यद्यपि यस सिद्धान्तलाई अन्तरीक्षमा लागू गर्दाको समय पनि अनेक त्रुटीहरू तथा छिद्रहरू अगाडि आउन सक्दछन् – जसको कारण केवल यही हो कि हाम्रो ज्ञानप्राप्तिका साधन अपर्याप्त छन्– तथापि कहीँ पनि कुनै यस्तो रोकावट हाम्रो सामु आउँदैन, जसलाई सैद्धान्तिक ढंगले पार गर्न असंभव होस् । यहाँ पनि वाह्य आवेगले नै स्थिर र गतिको बीचमा पुलको काम गर्दछ । कुनै वस्तुमा, जुन सन्तुलनको अवस्थामा छ, जब अन्य पिण्डले प्रभाव पार्दछन् र त्यसलाई चीसो वा तातो बनाइदिन्छन्, तब यो बाह्य आवेगले स्थिरबाट गतिसम्म पुर्याउँने पुलको काम गर्दछ । ड्यूहरिंगको यो प्राकृतिक दर्शनलाई हामी जति बढी छानबिन गर्दछौं, त्यति नै गतिहीनताबाट गतिको जन्मको कुनै कारण खोज्ने वा त्यस पुललाई पत्ता लगाउने हाम्रा सारा कोशिसहरू अधिक असंभव प्रतीत हुन्छन्, जसमा हिडेर जुन विशुद्ध रूपले स्थिर छ, वा जुन बिरामावस्थामा छ, त्यो आफैमा गतिशील बन्न सक्दछ वा त्यसले गतिको अवस्था प्राप्त गर्न सक्दछ ।

यति भनिसकेपछि सौभाग्यवश त्यस स्वसमान आद्य अवस्थाबाट हाम्रो पिण्ड छुट्दछ । यसपछि श्री ड्यूहरिंग रसायन विज्ञानको चर्चा गर्न लाग्दछन् र यस अवसरबाट लाभ उठाएर प्रकृतिको जडताका ती नियमहरूलाई हाम्रो अगाडि प्रकट गर्दछन्, जसलाई उनको वास्तविकताको दर्शनशास्त्रले अहिलेसम्म आविष्कार गरेको छ । ती तीन नियमहरू यी हुन् :

१) सामान्यतया समस्त पदार्थको मात्रा, २) साधारण (रासायनिक) तत्वहरूको मात्रा, र  ३) यान्त्रिक बलको मात्रा अपरिवर्तनीय रहन्छ ।

त्यसकारण केवल एउटै मात्र निश्चित कुरा यस्तो छ, जसलाई कार्बनिक जगतको आफ्नो प्राकृतिक दर्शनको फलस्वरूप श्री ड्यूहरिंगले हाम्रो सामु राख्न सक्दछन् । त्यो हो पदार्थको, र जुन हदसम्म पदार्थ कुनै साधारण संघटक तत्वबाट बनेको हुन्छ त्यसका यी तत्वहरूको असर्जनीय तथा अविनाश्यता र साथ–साथै गतिको असर्जनीयता अविनाश्यता । तर यी सब धेरै पुराना तथ्य हुन्, जसलाई हामी धेरै पहिलेदेखि जान्दथ्यौं । तर जुन हामी जान्दैनौं, त्यो के हो भने यी “जडताका नियम” हुन्, र यस रूपमा यी “वस्तुको प्रणालीको सारणीगत गुण” हुन् । माथि कान्टसँग जो कुरा भएको थियो, यहाँ त्यसको पुनरावृत्ति भइरहेको छ । श्री ड्यूरिंग हरेक पटक कुनै पुरानो परिचित उक्तिलाई उठाएर त्यसमाथि आफ्नो नामको लेवल टाँसिदिन्छन्, र यसप्रकार जुन चीज तयार हुन्छ, त्यसको नाम राखिदिन्छन् : “पैतालादेखि लिएर शिरसम्म सर्वथा मौलिक निष्कर्ष एवं विचार……प्रणाली स्रष्टा विचार………गहिरा जराहरूसम्म जाने विज्ञान” ।

तर यसबाट हामीले निराश हुने कुनै आवश्यकता छैन । सबभन्दा बढी गहिरा जराहरू भएका विज्ञान तथा सबभन्दा राम्रो व्यवस्था भएको समाजमा पनि चाहे जति नै दोषहरू देखिऊन्, श्री ड्यूहरिंग एउटा कुरा कुनै पनि  हालतमा ठूलो विश्वासका साथ भन्न सक्दछन्, त्यो के भने,  

“विश्वमा जुन सुन विद्यमान छ, त्यो सदा जतिको तती रहेको छ, र जसरी सामान्य पदार्थमा कुनै वृद्धि वा कमी हुन सक्दैन, त्यसैगरी यो सुनमा पनि कुनै वृद्धि वा कमी हुन सक्दैन” ।

दुर्भाग्यले श्री ड्यूहरिंग हामीलाई के बताउँदैनन् भने यो “विद्यमान सुन” लाई दिएर हामी के खरिद गर्न सक्दछौं ।