विश्व रेखांकन : फ्रेडरिक एङ्गेल्स

 

विश्व रेखांकन

Source – Anti-Duhring, Herr Eugen Duhring’s Revolution in Science, Progress Publishers, Moscow, 1977 (p. 57-63)

लेखक : फ्रेडरिक एङ्गेल्स

अनुवाद : रमेश सुनुवार र नारायण गिरी

“सर्वव्यापी सत्ता एक  छ । त्यो आत्मनिर्भर छ र त्यसैकारण न त कोही त्यसको पार्श्वमा छ र न त कोही त्यस माथि नै छ । त्यससँग कुनै अर्को सत्तालाई जोडिनु त्यसलाई एउटा यस्तो चीज बनाइदिनु हो, जुन त्यो होइन, अर्थात् यो त्यसलाई कुनै बढी व्यापक सम्पूर्णको भाग वा संघटक बनाइदिनु हो । हामी आफ्नो एकीकृत विचारको एउटा चौघेरा जस्तै विस्तार गर्दछौं, त्यसकारण यस्तो कुनै चीज जुन यो विचार अद्वैतमा सम्मिलित छ, त्यसले स्वयं आफूभित्र कुनै द्वैत राख्न सक्दैन । तर न त कुनै चीज यस एकीकृत विचारबाट बचेर निस्किन सक्दछ………चेतनाका तत्वहरूको एक अद्वैतमा एकीकृत हुनु नै समस्त चिन्तनको सार हो…….संश्लेषणको एकताको विन्दुबाट नै संसारको अविभाज्य विचार जन्मिन्छ र विश्वबाट, जस्तो कि स्वयं यो नामको अर्थ हो, एउटा यस्तो वस्तुको बोध हुन्छ, जसमा हरेक चीज एक अद्वैतमा एकीकृत हुन्छ ।”

यहाँसम्म तपाईंहरूले श्री ड्यूहरिंगलाई सुन्नुभयो । गणितीय पद्धतिको यो पहिलो प्रयोग हो :

“प्रत्येक प्रश्नको एक स्वतःसिद्ध ढंगले साधारण मूलभूत रूपहरू अनुसार यसप्रकार निर्णय गर्नु छ, मानौं हामी गणितका साधारण……..सिद्धान्तहरूको विवेचना गरिरहेका थियौं ।”

“सर्वव्यापी सत्ता एक छ ।” यदि पुनरुक्ति नै स्वयंसिद्ध तथ्य हुन्छ र यदि स्वयंसिद्ध तथ्य केवल यसप्रकार तयार हुन्छ कि उद्देश्यमा जे कुरा पहिले भनिन्छ, त्यसलाई विधेयमा केवल दोहोर्याइन्छ भने, हामीले यो एउटा सर्वोत्तम श्रेणीको स्वयंसिद्ध तथ्य हो भन्नेछौं । उद्देश्यमा श्री ड्यूहरिंग हामीसँग के भन्दछन् भने सत्ता सर्वव्यापी छ र फेरि विधेयमा उनी निडर भएर के घोषणा गर्दछन् भने यस्तो भएपछि यो सत्ता भन्दा बाहिर कुनै सत्ता हुँदैन । कत्ति विराट एवं “प्रणाली स्रष्टाविचार” हो यो !

यो वास्वतमा विचारप्रणालीको सिर्जना गर्नु हो । छः पंक्तिहरूभित्र श्री ड्यूहरिंगले सत्ताको एकीभावलाई “हाम्रो एकीकृत विचार”द्वारा त्यसको अद्वैतमा रूपान्तरित गरिदिएका छन् । वस्तुहरूलाई एक अद्वैतमा एकीकृत गर्नु नै समस्त चिन्तनको सार हो, त्यसकारण जब कुनै सत्ताको कल्पना गरिन्छ, तब त्यसको एकीकृत कल्पना अगाडि आउँदछ, र संसारको विचार एउटा अविभाज्य विचारको रूपमा मनमा आउँदछ । र, कल्पित सत्ता, अर्थात् संसारको विचार एकीकृत छ, त्यसकारण वास्तविक सत्ता, वास्तविक संसार पनि एक अविभाज्य अद्वैत छ । र, यसका साथ–साथै,

“जब एक पटक मनले सत्तालाई त्यसको समरूप सार्वत्रिकतामा कल्पनामा गर्न सिक्दछ, तब त्यसभन्दा बाहिरका वस्तुहरूको लागि कुनै स्थान रहँदैन” ।

यो एउटा यस्तो अभियान हो, जसको सामु औस्टरलिट्ज र येना, कोनिग्ग्राट्ज र सेदानका लडाइँहरू पनि एकदम फीका हुन्छन् । प्रथम स्वयंसिद्ध तथ्यलाई कार्यपवृत्त गरेपछि मुश्किलले एक पृ. पछडि हामी केही थोरै वाक्यहरूमा आत्माको अमरताको साथ–साथै ईश्वर तथा सारा देवि–देवताहरूको, स्वर्ग, नर्क, र वैतरणीको, अर्थात् यस संसारभन्दा बाहिरको प्रत्येक वस्तुको अन्त गरिदिन्छौं; यस्ता तमाम् वस्तुहरूलाई उठाएर फ्याँकिदिन्छौं, तिनीहरूलाई नष्ट गरिदिन्छौं ।

सत्ताको एकीभावबाट हामी त्यसको अद्वैतसम्म कसरी पुग्दछौं ? त्यसको कल्पना गर्दा मात्र हामी त्यसमा पुग्दछौं । जुन हदसम्म हामी अद्वैतको आफ्नो विचारलाई एउटा चौघेरा जस्तै सत्ताको चारैतिर फैल्याउँदछौं, त्यस हदसम्म त्यसको एकीभाव एक वैचारिक अद्वैत अथवा एकीकृत विचार बन्न जान्छ । कारण के हो भने समस्त चिन्तनको सार चेतनाका तत्वहरूलाई एक अद्वैतमा एकीकृत गरिदिनु हो ।

यो अन्तिम कथन सरासर असत्य छ । एक त चिन्तनमा जसरी संबद्ध तत्वहरूलाई एक अद्वैतमा एकीकृत गरिन्छ, त्यसैगरी त्यसमा चेतनाका विषयवस्तुहरूका तत्वहरूलाई खंड–खंड पनि गरिन्छ । कुनै विश्लेषण बिना संश्लेषण हुन सक्दैन । अर्को, गल्ति नगरिकन चिन्तनले चेतनाको केवल तिनै तत्वहरूलाई एक अद्वैत एकीकृत गर्न सक्दछ, जसभित्र या जसका वास्तविक मूल रूपहरूभित्र यो अद्वैत पहिलेदेखि विद्यमान थियो । यदि म स्तनधारी नामक अद्वैतमा जुत्ता सफा गर्ने एउटा ब्रशलाई सामेल गर्दछु भने, त्यसबाट ब्रशमा स्तनग्रन्थीहरू निस्किएर आउँदैनन् । त्यसकारण हामीले वास्तवमा सत्ताको अद्वैतलाई नै प्रमाणित गर्नु थियो अथवा यसो भनौं हामीले एक अद्वैतको रूपमा सत्ताको अवधारणा उचित हो वा होइन भन्न  कुरा प्रमाणित गर्नु थियो । र, जब श्री ड्यूहरिंगले हामीलाई यो विश्वास दिलाउँदछन् कि सत्ताको उनको कल्पना द्वैतको होइन, बरु अद्वैतको हो भने, उनी केवल स्वयं आफ्ना अनधिकृत मत प्रकट गर्दछन् र त्यसभन्दा बढी हामीलाई अरु केही बताउँदैनन् ।

यदि हामीले उनको चिन्तन–क्रियालाई त्यसको विशुद्ध रूपमा वर्णन गर्ने प्रयत्न गर्ने हो भने, यो क्रिया हाम्रो सामु आउँदछ : “म सत्ताबाट आरम्भ गर्दछु । त्यसकारण म सत्ता के हो भन्ने सोच्दछु। सत्ताको विचार एकीकृत विचार हो । तर चिन्तन र सत्तामा मेल हुनु पर्दछ । तिनीहरू एक–अर्कोको अनुरूप हुन्छन् । तिनीहरू ‘एक समान’ हुन्छन् । त्यसकारण सत्ता वास्तविकतामा पनि एक अद्वैत हुन्छ । अतः ‘यस संसारभन्दा पर’ केही हुन सक्दैन ।” यदि श्री ड्यूहरिंगले देववाणी जस्तै त्यो उपर्युक्त अंश हामीलाई सुनाउनुको बदला कुनै ढोंगबिना यसरी आफ्नो कुरा बताएको भए, उनको आदर्शवाद स्पष्ट रूपमा सामुन्ने आउँथ्यो । चिन्तनको कुनै उपजको वास्तविकतालाई प्रमाणित गर्नको लागि चिन्तन र सत्ता एक हुन्छन् भन्ने तर्क दिनु – यो अरु कसैको होइन……..बरु कुनै हेगेलकै सबभन्दा बढी बेतुकी भ्रान्तचित्त असंभव कल्पनाहरूमध्ये एक थियो ।

यदि श्री ड्यूहरिंगको प्रमाण दिने पूरा पद्धति सही भएको भए पनि, त्यसले अध्यात्मवादीहरूबाट एक इन्च भूमि पनि जित्न सक्दैन्थ्यो । उनीहरूले श्री ड्यूहरिंगलाई यो संक्षिप्त उत्तर दिन्थे : “हाम्रो लागि पनि विश्व एक अविभाज्य वस्तु नै हो । इहलोक र परलोकको यो विभाजनले केवल हाम्रो विशिष्ट, पार्थी एवं मूल पापको दृष्टिकोणको लागि मात्र अस्तित्व राख्दछ । स्वयं आफूमा र स्वयं आफ्नो लागि, अर्थात् इश्वरमा सम्पूर्ण सत्ता अद्वैत छ ।” र, उनीहरूले श्री ड्यूहरिंगको साथमा उनका प्रिय आकाशीय पिण्डमा गएर उनलाई एक वा कैयौं यस्ता आकाशीय पिण्ड पनि देखाइदिन्थे, जहाँ मूल पाप कहिल्यै भएन, र यसकारण जहाँ इहलोक र परलोकको बीचमा कुनै विरोध छैन र जहाँ विश्वको एकता विश्वासको एक मूल सूत्र छ ।

यो पूरा विषयको सबभन्दा हास्यास्पद भाग के हो भने सत्ताको विचारबाट ईश्वरको नास्तित्वलाई सिद्ध गर्नको लागि श्री ड्यूहरिंगले त्यही प्रमाणको प्रयोग गर्दछन्, जसको तत्वज्ञानमा ईश्वरको अस्तित्व सिद्ध गर्नको लागि प्रयोग गरिन्छ । यो प्रमाण यसप्रकार छ : “जब हामी ईश्वरको विषयमा सोच्दछौं तब हामी समस्त सिद्धिहरूको योगको रूपमा उनको कल्पना गर्दछौं । तर समस्त सिद्धिहरूको योगमा सबभन्दा पहिले अस्तित्व सामेल हुन्छ, किनभने अस्तित्वहीन वस्तु अनिवार्य रूपले असिद्ध हुन्छ । अतः ईश्वरका सिद्धीहरूमा हामीले अस्तित्वलाई पनि सम्मिलित गर्नुपर्दछ । अतः इश्वरको अस्तित्व हुनैपर्दछ ।”

श्री ड्यूहरिंग विल्कुल यसैप्रकारको तर्क गर्दछन् । उनी भन्दछन् : “जब हामी सत्ताको विषयमा सोच्दछौं, तब हामी एउटा अवधारणाको रूपमा उनको कल्पना गर्दछौं । कुनै पनि कुरा जुन एक अवधारणा अन्तर्गत आउँदछ, त्यो अद्वैत हुन्छ । यदि सत्ता अद्वैत नहुने हो भने, त्यो सत्ताको अवधारणाको अनुरूप हुँदैन । अतः सत्ताले अद्वैत हुनै पर्दछ । उदाहरणको लागि ईश्वर हुँदैन, इत्यादि–इत्यादि ।”

जब हामी सत्ताको, र विशुद्ध सत्ताको चर्चा गर्दछौं, तब अद्वैत केवल यसै कुरामा हुन सक्दछ कि हामी जति वस्तुहरूको चर्चा गरिरहेका छौं, तिनीहरू सबै छन्, तिनीहरू सबैको अस्तित्व छ । तिनीहरू सबै यो सत्ताको अद्वैतमा सम्मिलित छन् तथा अन्य कुनै अद्वैतमा सम्मिलित छैनन्; र यो सामान्य उक्ति कि यी सबै छन्, तिनीहरूलाई कुनै अन्य समान् अथवा असमान गुणहरूले विभूषित गर्न सकिंदैन, बरु यो उक्तिले अस्थायी रूपले यस्ता तमाम् गुणहरूलाई विचारको क्षेत्रबाट परिवर्जन गरिदिन्छ । किनभने जब हामी सत्ताको गुण यी तमाम् वस्तुहरूमा समान् रूपले विद्यमान छ भन्ने साधारण एवं मूलभूत तथ्यहरूबाट अलिकति पनि हट्दछौं, तब यी वस्तुहरूमा पाइने भेद अगाडि आउन लाग्दछन् । र, यी भेद कुन कुरालाई लिएर हुन् – केही वस्तुहरू सेता छन् र केही काला छन् अथवा केही वस्तुहरू सजीव छन् र केही निर्जीव छन् अथवा केही वस्तुहरू इहलोकका छन् र केही परलोकका छन्– यो प्रश्नको निर्णय मात्र अस्तित्वको गुण यी सब वस्तुहरूमा समान रूपले पाइन्छ भन्ने तथ्यको आधारमा गर्न सकिंदैन ।

संसारको अद्वैत त्यसको सत्तामा निहित हुँदैन, यद्यपि त्यसको सत्ता त्यसको अद्वैतको एक आवश्यक शर्त हुन्छ, किनकि निश्चय नै संसार एक हुनुभन्दा पहिले अस्तित्वमा हुनुपर्दछ । वस्तुतः जहाँ हाम्रो पर्यवेक्षणको क्षेत्र समाप्त हुनजान्छ, त्यस बिन्दुभन्दा अगाडि सत्ता सँधैं एक अनिर्णित प्रश्न हुन्छ । संसारको वास्तविक अद्वैत त्यसको भौतिकतामा निहित हुन्छ; र यो कुरा कुनै शब्दाडम्बरहरूबाट होइन, बरु दर्शनशास्त्र तथा प्राकृतिक विज्ञानको एउटा लामो र कष्टदायक विकासद्वारा मात्र प्रमाणित हुन्छ ।

अब आउनुहोस, फेरि श्री ड्यूहरिंगतिर फर्कौं । उनी जुन सत्ताको विषयमा हामीलाई बताइरहेका छन्,

“त्यो शुद्ध एवं स्वसमान सत्ता होइन, जसमा समस्त विशिष्ट निर्धारकहरूको अभाव हुन्छ र जुन वस्तुतः केवल अस्तित्वको भावको, अथवा भावको अभावको प्रतिरूप हुन्छ ।”

तर शीघ्र नै हामी के देख्नेछौं भने श्री ड्यूहरिंगको विश्व वास्तवमा एउटा यस्तो सत्ताबाट आरम्भ हुन्छ, जसमा हरेक प्रकारको आन्तरिक भेदकरणको अभाव छ, जसमा न कुनै प्रकारको गति छ र न कुनै प्रकारको परिवर्तन छ र त्यसैकारण जुन वास्तवमा केवल असत्वको भावको प्रतिरूप हो र त्यसैकारण जुन वास्तवमा केही पनि होइन । केवल यो सत्ता असत्वमध्येबाट नै विश्वको वर्तमान, विभेदित, बदलिँदो अवस्थाको विकास भएको छ, जसले विकासको, अथवा सिद्धान्तको प्रतिनिधित्व गर्दछ; र यो कुरालाई हृदयंगम गरेपछि मात्र हामी यो निरन्तर परिवर्तनभित्र पनि,

“एक स्वसमान अवस्थामा सार्विक सत्ताको अवधारणालाई कायम राख्न” समर्थ हुन्छौं ।

त्यसकारण अब सत्ताको अवधारणा उच्चतम् स्तरमा पुग्दछ, जहाँ त्यसभित्र परिवर्तनहीनता र परवर्तन, सत्ता र सिद्धान्त दुवै सम्मिलित हुन्छन् । यस बिन्दुमा पुगेपछि हामीलाई के थाहा हुन्छ भने

“प्रजाति र जाति, वा सामान्य र विशिष्ट विभेदीकरणका सरलतम् साधन हुन्, जसबिना वस्तुहरूको संघटनलाई बुझ्न सकिंदैन”।

तर यी साधनहरू गुणहरूको विभेदीकरणका साधन हुन् ; र तिनीहरूको विवेचना भइसकेपछि हामी अगाडि बढ्दछौं :

“प्रजातिको विरुद्धमा परिमाणको अवधारणा खडा हुन्छ, जुन एक सजातीयताको अवधारणा हुन्छ, जसमा जातिको कुनै अर्को भेद हुँदैन”; र यसप्रकार हामी गुणबाट मात्रामा पुग्दछौं र मात्रा सँधैं “माप्य” हुन्छ ।

अब आउनुहोस्, “सामान्य प्रभाव रेखांकनको यो स्पष्ट विभाजन” तथा त्यसको “वास्तविक आलोचनात्मक दृष्टिकोण” लाई कुनै हेगेलका अपरिष्कृत कुराहरू, उच्छृंखल प्रलाप र भ्रान्तचित्त असंभव कल्पनाहरूसँग तुलना गरौं ।  हामीलाई के थाहा हुन्छ भने श्री ड्यूहरिंगको जस्तै हेगेलको तर्कशास्त्रले पनि सत्ताबाट आरम्भ गर्दछ; फेरि श्री ड्यूहरिंगकै जस्तो हेगेलमा पनि के थाहा हुन्छ भने यो सत्ता असत्व हो; र श्री ड्यूहरिंगकै जस्तो त्यहाँ पनि यो सत्ता असत्व सिद्धान्तमा बदलिन्छ, जसको परिणाम हुन्छ निश्चित सत्ता (Dasein), अर्थात् सत्ता (Sein) को उच्चतर र बढी पूर्ण रूप । फेरि जसरी श्री ड्यूहरिंगमा हुन्छ, त्यसैगरी हेगेलमा पनि निश्चित सत्ताबाट हामी गुणमा पुग्दछौं र गुणबाट मात्रामा । र, कुनै आवश्यक पक्ष नरहोस् भन्ने दृष्टिले, श्री ड्यूहरिंग एक अर्को स्थानमा हामीलाई बताउँछन् :

“तमाम् परिमाणात्मक क्रमबद्धताको बावजूद असंवेदनाको क्षेत्रबाट संवेदनाको क्षेत्रमा जुन संक्रमण हुन्छ, त्यो केवल त्यो गुणात्मक छलाङ्गद्वारा नै सम्पन्न हुन्छ, जसको बारेमा हामी……….के भन्न सक्दछौं भने त्यो एउटै गुणको मात्र क्रमबद्धतताभन्दा सर्वथा भिन्न हुन्छ ।”

माप सम्बन्धहरूको त्यो हेगेलीय संक्रमण रेखा पनि त ठीक यही चीज हो, जसमा केही खास संक्रमण बिन्दुहरूमा पुगेर मात्र परिमाणात्मक वृद्धि वा ह्रासबाट एक गुणात्मक छलाङ्गको जन्म हुन्छ; जस्तो कि उदाहरणको लागि पानीलाई तातो बनाउँदा या चीसो बनाउँदा हुन्छ, जहाँ उम्लिने तापक्रम र जम्ने तापक्रमले ती संक्रमण विन्दुहरूको काम गर्दछन्, जसमा पुगेर मात्र–साधारण चापमा–एक छलांगमा समुच्चयको एउटा नयाँ अवस्था प्राप्त हुन्छ र जहाँ यसको फलस्वरूप मात्रा गुणमा रूपान्तरित हुन जान्छ ।

उदाहरणको लागि हाम्रो खोजले पनि विषयको जरासम्म पुग्ने कोशिस गरेको छ र त्यसबाट के थाहा हुन्छ भने श्री ड्यूहरिंगका गहिरा जराहरू भएका मूलभूत रेखांकनहरूका जराहरू……….कुनै हेगेलका “भ्रान्तचित्त असंभव कल्पनाहरू” मा छन्, हेगेलीय ‘तर्कशास्त्र’ (भाग १, सत्ताको सिद्धान्त) का परिकल्पनाहरूमा छन्; विशुद्ध रूपले पुरातन हेगेलीय “अुनक्रम” मा छन् ; र माथिबाट फुर्का के छ भने यो साहित्यिक चोरीलाई लुकाउने पनि कुनै कोशिस गरिएको छैन ।

र, श्री ड्यूहरिंग आफ्ना यी अतिनिन्दित पूर्वजबाट सत्ताको सम्पूर्ण रेखांकनलाई चोरेर पनि सन्तुष्ट भएका छैनन् । छलांग मारेर मात्राबाट गुणमा पुग्ने उपर्युक्त उदाहरण स्वयंले दिएपछि उनी मार्क्सको चर्चा गर्दै कुनै द्विविधाबिना आदेश गर्दछन् :

“उदाहरणको लागि, यो मात्रा गुणमा रूपान्तरित हुन जान्छ भन्ने भ्रान्त एवं अस्पष्ट हेगेलीय अवधारणाको जुन” (मार्क्सले) “जुन दृष्टान्त दिएका छन्,  त्यो कति हास्यास्पद छ !”

भ्रान्त एवं अस्पष्ट अवधारणा ! यहाँ को रूपान्तरित भएको छ ? र, श्री ड्यूहरिंग, अलिकति यहाँ को हास्यास्पद सिद्ध भएको छ भन्ने कुरा बताउनुस् ?

त्यसकारण यी तमाम सुन्दर कुराहरूको “स्वयंसिद्ध तथ्यहरूको ढंगले” निर्णय गरिएको छैन भन्ने कुरा मात्र हैन, जस्तो कि निर्देश भएको थियो, बरु तिनीहरूलाई केवल बाहिरबाट, अर्थात् हेगेलको ‘तर्कशास्त्र’बाट उधारो लिइएको छ । र, साँच्चो भन्ने हो भने तिनीहरूलाई यस्तो रूपमा उधारो लिइएको छ कि पूरै अध्यायमा आन्तरिक श्रम शक्तिको आभाससम्म मिल्दैन र यदि त्यो कहीँ मिल्दछ भने, केवल त्यहाँ मात्र, जहाँ त्यो पनि हेगेलबाट उधारो लिइएको छ; र अन्तमा पूरा प्रश्न दिक र काल, परिवर्तनहीनता र परिवर्तनको विषयमा निरन्तर ढंगले रौंचिरा तर्कको रूप धारण गरेर समाप्त हुन जान्छ ।

सत्ताबाट हेगेल सारमा, द्वन्द्ववादमा पुग्दछन् । त्यहाँ उनी त्यसको प्रतिबिम्बका निर्धारणहरूको, तिनीहरूका आन्तरिक विरोधहरू र अन्तर्विरोधहरूको, उदाहरणको लागि सकारात्मक र नकारात्मकको विवेचना गर्दछन् । फेरि उनी कारणता, वा कार्य र कारणको सम्बन्धमा आउँदछन् र आवश्यकतामा पुगेर आफ्नो विवेचना समाप्त गरिदिन्छन् । श्री ड्यूहरिंग पनि त्यसभन्दा भिन्न केही कुरा गर्दैनन् । हेगेलले जसलाई सारको सिद्धान्त भनेका छन्, त्यसलाई श्री ड्यूहरिंगले “सत्ताका तर्कसंगत गुणहरू” को नाम दिएका छन् । यिनीहरू सबभन्दा पहिले “शक्तिहरूको विरोध” मा, विरोधी तत्वहरूमा निहित हुन्छन् । तर विरोधलाई त श्री ड्यूहरिंग सर्वथा इन्कार गर्दछन्– यो विषयको सम्बन्धमा हामी पछि फेरि चर्चा गर्नेछौं । त्यसपछि उनी कारणतामा पुग्दछन् र त्यहाँबाट आवश्यकतामा । त्यसकारण जब श्री ड्यूहरिंग आफ्नो बारेमा के भन्दछन् भने

“हामी, जो एउटा पिंजडाबाट तत्व निरूपण गर्दैनौं”,

तब स्पष्टतः उनको अर्थ के हुन्छ भने उनी एउटा पिंजडा भित्र बसेर तत्व निरूपण गर्दछन्, अर्थात् उनी परिकल्पनाहरूको हेगेलीय रेखांकनको पिंजडाभित्र बसेर तत्वनिरूपण गर्दछन् ।