दर्शनका आधारभूत सवाल र मार्क्सवाद

 

दर्शनका आधारभूत सवाल र मार्क्सवाद

दर्शनको परिभाषा –

• दर्शन मानिसको विश्व दृष्टिकोण हो ।
• विश्वदृष्टिकोण भनेको विश्वप्रतिको दृष्टिकोण हो । विश्वलाई हेर्ने, वुझ्ने र व्याख्या गर्ने दृष्टिकोण हो ।
• दर्शन प्रकृति, जीवन, समाज र चिन्तनको विकासका चालक वा आम नियमहरुको विज्ञान र ती नियमको अध्ययन पद्धति समेत हो ।
• दर्शन मानव चेतनाका रूपहरूमध्ये एक हो । 
• “दर्शन सत्य सम्वन्धी दृष्टिकोण (vision of truth) हो ।”  –  ल्पेटो
• “दर्शनशास्त्र विज्ञान र धर्मशास्त्र बीचको विषय हो ।” — ब्रट्राण्ड रसेल
• “दर्शनशास्त्र जगतको विषयवोध गर्ने मानव प्रयाश हो” — स.राधाकृष्णन्
• “दर्शनशास्त्र चिन्तन पद्दति मात्र नभै जीवन पद्दति पनि हो ।” – हिरियन्ना                                          
• “प्रत्येक दर्शनले एक विश्वदृष्टिकोण अभिव्यक्त गर्दछ ।” –मोरिस कन्फोर्थ                                        
• “हरेक सच्चा दर्शन आफ्नो युगको उच्चतम बौद्धिक सारतत्व हो ।” –कार्ल माक्र्स

दर्शनको उत्पत्ति र विकास

• संसारको रहस्यात्मक काल्पनिक चित्र प्रस्तुत गर्ने मिथकहरू र धर्मशास्त्र तथा संसारको तार्किक व्याख्या गर्ने चिन्तनबीचको संघर्षबाट एउटा सम्वाद वा संश्लेषण (Synthesis)  को रूपमा दर्शनको उदय भएको हो ।
• आजभन्दा तीन हजारदेखि ढाई हजार वर्ष पहिले इजिप्ट, दक्षिण एशिया, चीन र युनानमा विभिन्न प्रकारका दार्शनिक चिन्तनहरू देखापरेका थिए ।
• ईशापूर्व प्रथम सहस्राब्दीको उत्तरार्धमा युनानमा दार्शनिकहरू हेराक्लिट्स, पाइथागोरस, डेमोक्रेट्स, एपिकुरस, प्लेटो, एरिस्टोटल आदिले र पूर्वमा कपिल, कणाद, वृशस्पति, गौतम वुद्ध, लाहोत्से आदिले र्शनको शास्त्रीय रूप (Classical Form) को विकास गरेका थिए भन्ने मानिन्छ ।
• समाज वर्गमा विभाजित भएपछि दर्शनको सुसंगत प्रणाली विकास भयो ।

दर्शनको क्षेत्र र काम

• दर्शनको क्षेत्र सिंगो प्रकृति, जीवन जगत, मानव समाज र चिन्तन समेत हो ।
• दर्शनले दृष्टिकोण निर्माण गर्ने काम गर्दछ ।
• दर्शनले जीवनशैली या बाँच्ने तरिका सिकाउँछ ।
• दर्शनले संसार वुझ्न सिकाउँछ ।
• दर्शनले समाज परिवर्तन गर्न सिकाउँछ ।
• दर्शन मुक्तिको मष्तिष्क हो (Philosophy is the head of emancipation.)  – Karl Marx

दर्शनका तीन पक्ष

१. तत्वमीमांसा, २. ज्ञानमीमांसा, ३. आचार मीमांसा ।

• तत्वमीमांसामा जीवन र जगत सम्वन्धी मान्यता हुन्छन् ।
• ज्ञानमीमांसामा ज्ञान र ज्ञान प्राप्ति सम्वन्धी मान्यता हुन्छन् ।
• आचार मीमांसामा उक्त दर्शन अँगालेको व्यक्तिले गर्नुपर्ने आचार–व्यवहारका मान्यता हुन्छन् ।

दर्शनका आधारभूत सवाल

• जीवन र जगतको निर्माण कसरी भयो भन्ने आधारभूत प्रश्नबाट दार्शनिक सवालहरुको विकास भएको हो ।
• यस आधारभूत प्रश्नका दुई पक्ष छन् – एउटा यो संसार कसले बनायो ? भन्ने र अर्को यो संसार  कसरी बन्यो ? भन्ने ।
• कसले बनायो भन्ने प्रश्न कर्तावादी हो । यसमा कर्ताको खोजी हुन्छ र ईश्वर नामको काल्पनिक कर्तामा गएर टुङ्गिन्छ ।
• कसरी बन्यो भन्ने प्रश्न कारणवादी हो । यसमा कारणको खोजी हुन्छ र पदार्थको गतिमा गएर टुङ्गिन्छ ।
• कर्तावादी चिन्तनबाट भाववादी वा  अध्यात्मवादी  दर्शनको विकास भएको र कारणवादी चिन्तनबाट भौतिकवादी  दर्शनको विकास भएको देखिन्छ ।

दर्शनका मुख्य प्रकार 

दर्शन मुख्य  दुई प्रकारका छन् –

१. भाववादी दर्शन,जसले चेतना र चिन्तनलाई प्राथमिक तत्व मान्दछ र संसारलाई अबोधगम्य ठान्दछ

२. भौतिकवादी दर्शन, जसले पदार्थ एवम् अस्तित्वलाई  प्राथमिक तत्व मान्दछ र संसारलाई बोधगम्य ठान्दछ ।

• भाववाद ईश्वर केद्रित दर्शन हो भने भौतिकबाद मानव केद्रित दर्शन हो ।
• दर्शनको विभाजन पूर्वीय र पाश्चात्य भनेर पनि गरिन्छ । यो विभाजन दर्शनको चरित्रको नभएर रचना क्षेत्रको विभाजन हो ।
• दुवैखाले दर्शनका उपधाराहरु पनि छन् ।

मार्क्सवादको सामान्य परिभाषा –

• समाजवादी क्रान्तिको सिद्धान्त ।
• श्रमजीवी वर्गको मुक्तिको सिद्धान्त ।
• समाज परिवर्तनको क्रान्तिकारी सिद्धान्त ।
• अन्तर्वस्तुको  हिसावले यो एक वैज्ञानिक दर्शन, क्रान्तिकारी समाज विज्ञान र श्रमजीवी वर्ग पक्षधर राजनीतिक अर्थशास्त्र हो ।
• यसले श्रमजीवी वर्गको मुक्ति र सिंगै समाजको परिवर्तनका निम्ति मार्गदर्शन गर्दछ ।
• माक्र्सबादी दर्शनको परिभाषा
• मार्क्सवादी दर्शन संसारका सवै बस्तु र घटनालाई गतिमा र विकासको प्रकृयामा हेर्ने, वुझ्ने तथा व्याख्या गर्ने र परिवर्तनका लागि बाटो देखाउने वैज्ञानिक विश्वदृष्टिकोण हो ।
• यसले भौतिक पदार्थको द्वन्द्वात्मक गतिलाई संसारका सबै वस्तु, घटना र घटना प्रकृयाको उत्पत्ति, विकास र परिवर्तनको मूल कारण वा आधार मान्दछ ।
• अरु दर्शनले संसारको व्याख्या मात्रै गर्छन् भने माक्र्सबादी दर्शनले संसार परिवर्तन गर्ने मान्यता समेत राख्दछ । त्यसैले माक्र्सबादी दर्शन संसारलाई हेर्ने मात्र होइन फेर्ने दर्शन हो ।

मार्क्सवाद सिर्जनाको पृष्ठभूमि

• भौतिकवादी तथा द्वन्द्ववादी दार्शनिक मान्यताको विकास ।
• समतामूलक समाज निर्माण गर्ने चिन्तनमा विकास ।
• पुनर्जागरण र धर्मसुधार आन्दोलन ।
• विज्ञानमा क्रान्ति र औद्योगिक क्रान्ति ।
• फ्रान्सेली क्रान्ति र श्रमिक विद्रोहको विकास र विस्तार ।

मार्क्सवाद सिर्जनाका तात्कालिक आधारहरू

१. आर्थिक—सामाजिक आधार –

• विभिन्न मुलुकमा क्रान्तिद्वारा सामन्ती व्यवस्थ फ्याकी पूँजीवादी शासन व्यवस्थाको स्थापना ।
• एउटा नयाँ वर्गको रुपमा औद्योगिक मजदुर वर्गको उदय ।
• पूँजीवादी व्यवस्थाका अन्तर्विरोधहरू गहिरिदै र तीक्ष्ण बन्दै ।
• श्रमजीवी वर्गमाथिको शोषण, दमन र उत्पीडनलाई समाप्त पार्न पूँजीवादी व्यवस्थालाई उखेलेर फ्याक्नुपर्ने आवश्यकता महशुस हुनुकासाथै त्यसो गर्नु सम्भव छ भन्ने स्पष्टता ।
• त्यस महान कार्यलाई मार्गदर्शन गर्ने सिद्धान्तको अभाव ।
• त्यही आवश्यकता माक्र्सवाद  सिर्जनाको एक आधार ।
• माक्र्सवाद सिर्जनाका तात्कालिक आधारहरू

२. वैज्ञानिक आधार –

• विभिन्न वैज्ञानिक आविष्कार, खोज अनुसन्धान र तीन महान्् आविष्कार ।
• जीवकोषको आविष्कार ।
• ऊर्जा शक्तिको संरक्षण र रूपान्तरणको नियमको आविष्कार ।

जीव विकासको सिद्धान्तको प्रतिपादन ।

• उपर्युक्त आविष्कारहरूले पदार्थको गतिका नियमहरू बुझ्न र द्वन्द्वात्मक एवम् ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्लेषण पद्धतिको विकास गर्न प्रकृति विज्ञानका आधारहरू प्रदान गरेका थिए ।
• उपर्युक्त वैज्ञानिक आविष्कारहरूको जगमा उँभिएर माक्र्सवादको सिर्जना गरिएको थियो ।

मार्क्सवाद सिर्जनाका तात्कालिक आधारहरू

३. सैद्धान्तिक/दार्शनिक आधारहरू –

• मार्क्सवाद सिर्जनाका सवैभन्दा महत्वपूर्ण  सैद्धान्तिक पूर्वाधार माक्र्सपूर्वका समाज वैज्ञानिक चिन्तन हुन् ।
• जर्मन शास्त्रीय दर्शन,
• वेलायती शास्त्रीय राजनीतिक अर्थशास्त्र र
• फ्रान्सेली काल्पनिक समाजवादी चिन्तन । 
• उपर्युक्त चिन्तन नै माक्र्सवाद सिर्जनाका ठोस सैद्धान्तिक आधारहरू हुन् । 

मार्क्सवादका श्रोत र सङ्घटक अङ्ग –

श्रोत –

• जर्मन शास्त्रीय दर्शन ।
• वेलायती राजनैतिक अर्थशास्त्र ।
• फ्रान्सेली काल्पनिक समाजवाद ।

संघटक अङ्ग –

• वैज्ञानिक दर्शन (द्वन्द्वात्मक र ऐतिहासिक भौतिकवाद) ।  
• क्रान्तिकारी समाजशास्त्र (वैज्ञानिक समाजवाद) ।
• श्रमजीवी वर्गपक्षधर राजनीतिक अर्थशास्त्र ।

मार्क्सवादवादका मूलभूत मान्यता –

१.  द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोण ।

२. संसार परिवर्तन गर्ने मान्यता ।

३. श्रमजीवी वर्गको पक्षपोषण गर्ने मान्यता ।

४. आर्थिक–सामाजिक अधिकारसहितको लोकतन्त्र र समानतासहितको स्वतन्त्रताको मान्यता ।

५. सिद्धान्त र व्यवहारबीच तथा चिन्तन कार्यबीच एकरुपताको मान्यता ।

समाप्त