विश्वभरका क्रान्तिका प्रतीक ‘चे ग्वेभारा’ र उनका अभूतपूर्व क्रान्तिकारी योगदान

 

विश्वभरका क्रान्तिका प्रतीक ‘चे ग्वेभारा’ र उनका अभूतपूर्व क्रान्तिकारी योगदान  

संसारका वामपन्थी गतिविधिका प्रतीक, क्रान्तिकारीहरूका प्रेरणाका स्रोत तथा असाधारण क्रान्तिकारी योद्धा ‘चे ग्वेभारा‘ र उनका महान कार्यहरू

(चे ग्वेभाराको जन्म जयन्तीको विशेष अवसरमा प्रकाशित सामग्री)

– नारायण गिरी

अर्नेस्टो चे ग्वेभारा वास्तवमा अर्जेन्टिनाका मार्क्सवादी क्रान्तिकारी थिए।यद्यपि उनले क्यूवाको क्रान्तिमा मुख्य भूमिका निर्वाह गरे।उनलाई एल चे अथवा चे मात्रै भनेर पनि चिनिन्छ।उनी डाक्टर, लेखक, क्रान्तिकारी, छापामार योद्धा तथा नेता, सिद्धान्तकार र कुटनितिज्ञ समेत थिए। उनले दक्षिण अमेरिकाका विभिन्न राष्ट्रहरूमा क्रान्ति गरेर स्वतन्त्र बनाउने धेरै ठूलो प्रयास जिन्दगीको अन्तिम क्षणसम्म गरिरहे।उनको मृत्युपछि उनलाई संसारमा वामपन्थी गतिविधिहरूको प्रतीकको रूपमा मानियो।

अर्नेस्टोको जन्म जुन १४, १९२८ मा अर्जेन्टिनाको रोजारियो शहरको एक मध्यमवर्गीय परिवारमा भएको थियो।उनका पिताको नाम अर्नेस्टो ग्वेभारा लिंच थियो भने आमाको नाम सीलिया दे ला सेना ये लोसा थियो। उनका पाँच दाजुभाइ-दिदीबहीनी थिए र उनीहरुमध्ये उनी सबभन्दा जेठा थिए।उनका पिता आइरिस मूलका थिए भने माता स्पेनी मूलकी थिइन्।चेका पिता स्पेनको जनक्रान्तिका प्रबल समर्थक थिए।यसरी क्रान्तिकारी विचारले ओतप्रोत परिवारमा चेको बालककालदेखि नै गरीबीप्रति सहानुभूतिको संस्कार प्राप्त भएको थियो।चे ग्वेभारामा जिद्दि र चंचल स्वभाव थियो। उनी दमका रोगी थिए।चेको उत्कट आजिविका र उग्र स्वभावको कारणले उनका बुबा कहिलेकाहीं भन्ने गर्दथे कि मेरो छोरामा आइरिस विद्रोहीहरूको रगत दौडिरहन्छ।उनकी आमा पनि महिला स्वतन्त्रता र समाजवादी विचारधाराकी समर्थक थिइन्।यसरी चेले पिताबाट विद्रोही स्वर लिए भने माताबाट स्वतन्त्रताको प्रेरणा प्राप्त गरेका थिए।चे बचपनदेखि नै विभिन्न रोगका शिकार थिए।कैयौंपटक उनी मृत्युको मुखमा पुगेर फर्किएका थिए।उनलाई दमको रोगले निकै समयसम्म नराम्रोगरी सताइरह्यो।रोगी र कमजोर भएको कारणले उनलाई आमाले घरमै पढाउँथिन्।आमाबाट नै उनले धेरै शिक्षा लिएका थिए।त्यसबाहेक उनी घरमै भएका समाजवादी पुस्तकहरू पढ्ने गर्दथे।चेको वास्तविक नाम अर्नेस्टो ग्वेभारा थियो।क्युवाको क्रान्तिको क्रममा अर्नेस्टो ग्वेभाराले आफ्नो नाम चे राखेका थिए, जसको अर्थ हाम्रो आफ्नो, अत्यन्त घनिष्ठ र आत्मीय साथी हुन्छ।पछि यही नामबाट संसारमा उनलाई चिनियो।वास्तविक रूपमा नै चे ग्वेभारा विश्वका श्रमजीवीहरूका साथी नै बने।उनका अनुसार यदि कसैले हरेक अन्यायको विरुद्धमा आफ्नो आवाज बुलन्द गर्दछ भने ऊ मेरो कमरेड हो।

अर्नेस्टो पाँच वर्षको भएपछि मात्र उनको स्वास्थ्यमा केही सुधार आएको थियो।अब उनी वरिपरिका साथीहरूसँग घुम्न लागेका थिए र केही साथीहरू पनि बनाएका थिए।उनी साथीहरूसँग विभिन्न खेलहरू खेल्ने गर्दथे।यही बीचमा उनलाई मोटरसाइकल सवारीको रुचि जाग्यो।त्यसपछि उनले चुनौतिपूर्ण ढंगले विभिन्न पहाडी इलाका मा समेत मोटरसाइकललाई दौडाउँथे।यसबाट पनि उनी शुरुदेखि नै धेरै साहसी थिए भन्ने कुरा पुष्टि हुन्छ।

आमाको तर्फबाट अर्नेस्टोलाई प्रारम्भिक शिक्षा प्राप्त भयो भने पिताले उनलाई खेल, शारिरिक व्यायाम र प्रतिस्पर्धामा टिक्ने चाल बुझाए।पिताले उनलाई कसरी दृढ इच्छाशक्तिको बलमा शारीरिक दुर्बलतामाथि विजय प्राप्त गर्न संभव छ भन्ने कुरा सिकाए।इच्छाशक्ति प्रबल भएपछि ठूलोभन्दा ठूलो संकल्पलाई सजिलैसँग साध्न सकिन्छ र यसैबाट उसले शारीरिक असक्षमताहरूमाथि काबू पाउन सक्दछ भन्ने जस्ता महत्त्वपूर्ण कुरा उनका पिताले उनलाई सिकाएका थिए।अर्नेस्टो ग्वेभारामा नेतृत्व क्षमताको गुण बचपनदेखि नै प्रबल थियो र त्यो पछि राम्रोसँग विकसित भइरहेको थियो।राम्रा पुस्तक पढ्ने संस्कार चेले मातापिताबाट नै पाएका थिए।उनको घरमा क्रान्तिसँग जोडिएका धेरै पुस्तकहरू आउँथे र चे तिनलाई ध्यानपूर्वक अध्ययन गर्दथे र तिनीहरूमा व्यक्त विचारहरूमाथि सोच्ने गर्दथे।यसको परिणामस्वरूप १४ वर्षको उमेरमा नै उनले सिगमण्ड फ्रायड, अलेक्जेण्डर डूमा, रोबर्ट फास्ट, जुलियस बर्ने, आदिका पुस्तकहरू पढिसकेका थिए।रोमान्चक साहित्य पढ्नमा उनलाई विशेष रुचि थियो।जेक लण्डनका पुस्तक उनी धेरै मन पराउँथे।फ्रान्सेली कवि चार्ल्स बुडेलोयरको प्रभाव पनि उनीमाथि परेको थियो।उनले रूसो, मार्क्स, नेरूदा, फ्रेड्रिको गार्सिया लोर्का, अनातोले फ्रान्स, आदि क्रान्तिकारी लेखकका रचनाहरूको गहन अध्ययन गरेका थिए, जसको कारणले गर्दा उनीभित्र बौद्धिक विकास तीव्र रूपमा भएको थियो। किशोरावस्थामा अर्नेस्टोको विभिन्न वर्गका साथीहरूसँग घुलमिल भयो। उनी सबैसँग समान व्यवहार गर्दथे।यही क्रममा सन् १९३७ मा चे स्कूलमा भर्ना भए।उनले पहिले नै घरमा आमासँग राम्रोसँग अध्ययन गरेकोले गर्दा कक्षामा उनी प्रभावशाली सिद्ध भए।स्कूलको पढाइको क्रममा उनलाई शिक्षकहरूले प्रशंसा गर्दथे तर उनी पढाइमा भने सामान्य विद्यार्थी नै थिए।यद्यपि खेल क्षेत्रमा भने उनी अब्बल थिए।

अर्नेस्टोको रूचि वालककालदेखि नै काव्य र कला जस्ता विशिष्ट विषयहरूमा थियो।उनले बादलेयर, गोर्सी, लोर्का, एन्टोनियों मचाडों र पाब्लो नेरुदा, आदि जस्ता लेखकहरूका कविताहरूमा अत्यन्तै रुचि राख्दथे।उनी सदैव स्पेनिश कवि लियोन फेलिपको काव्य आफ्नो सिरानीमा राख्ने गर्दथे।उनी स्वयंले पनि कविता लेख्ने प्रयास गरे तर उनी आफूलाई एक असफल कवि भन्थे।उनी कविता यति मन पराउँथे कि उनको मृत्युको समयमा उनले एउटा कविताको किताव लिएर गइरहेका थिए, जसलाई उनले हातले लेखेका थिए।यसमा चिलीका कवि पाब्लो नेरूदा, पेरूका कवि सीजर भैलेजो र क्युवाका कवि निकोलस गुइलेनका कविताहरू थिए।उनले आफ्ना परम मित्र फिडेल क्यास्त्रोसँग पहिलो भेटपछि ‘फिडेलको सम्मानमा गीत’ लेखेका थिए, जुन ग्वेभाराको मृत्युपछि प्रकाशित भएको थियो। त्यो गीत यस्तो थियो – “कृषि–सुधार, न्याय, खाना र स्वतन्त्रता।जब तिम्रो यो नारा सबै दिशाहरूमा गुन्जिनेछ,तब यो नारालाई दोहोर्र्याउँदै, तिमी हामीलाई आफूसँग पाउनेछौं।त्यस दिन जब राक्षस आफ्नो पेट चाटिरहेको हुनेछ, जहाँ राष्ट्रियकरणको भालाले उसलाई छेडिसकेको हुनेछ, त्यहाँ तिम्रो साथमा हामी हुनेछौं, आफ्नो गर्विलो र बफादार हृदयसँगै।“

अर्नेस्टो ग्वेभाराले बचपनदेखि नै नेतृत्व क्षमताको विकास गरेका थिए।किशोरावस्थासम्म आइपुग्दा उनी दूरद्रष्टा, मेधावी, प्रबल इच्छाशक्तियुक्त, नेतृत्वकौशल युवकको रूपमा विकसित भइसकेका थिए।उनको चिन्तनशैली आफ्ना समकालिक युवाहरूभन्दा अब्बल थियो र सामाजिक सरोकारका विषयहरूमा उनी धेरै अगाडि थिए। यही बीचमा सन् १९३६ मा स्पेनको सेनाले विद्रोह गरेर जनरल फ्रान्सिस्को फ्रेन्कोको नेतृत्वमा निर्वाचित सरकारलाई अपधस्त गर्न लागेको थियो।यो विद्रोही समूहलाई जर्मनी निरंकुश सम्राट एडोल्फ हिटलर र इटलीको मुसोलिनीको समेत समर्थन प्राप्त थियो।यसप्रकार सन् १९३९ मा सैन्य शक्तिको बलमा जनरल फ्रेंकोले सत्ता कब्जा गर्र्यो।यस घटनाले चे ग्वेभारालाई नराम्रोसँग प्रभावित बनाएको थियो।

सन् १९४२ को मार्च महिनामा अर्नेस्टो ग्वेभारा हाइस्कूलमा पढ्नको लागि कोलेजियो नेशनल डीन फेन्समा भर्ना भए। त्यस बेला उनी १४ वर्षका थिए।निवासस्थानबाट स्कूल धेरै टाढा भएकोले र अर्नेस्टो विरामीसमेत भएकोले गर्दा सन् १९४३ मा अर्नेस्टोको सबै परिवार कोरडोवा बसाइ सर्र्यो।यसपछि उनीहरूको परिवारमा खटपट शुरू भयो। उनका आमा-बाबु बीच निरन्तर तनाव सिर्जना भयो । अब अर्नेस्टोलाई केही समस्यहरू थपिदै गएका थिए।उनी आफ्नो सम्पूर्ण दिलदिमाग पढाइमा लगाइरहेका थिए।खाली समय उनी आफ्नो समयको उपयोग पढ्न, खेल्न  र साथीहरूसँग कुराकानी गर्नमा बिताउँथे।उनी यस अवधिमा जोन किट्स, पाब्लो नेरूदा, गार्शिया लोर्काका कविताहरू, एमिल जोला, आन्द्रे जीद, विलियम फोकनरका उपन्यास अत्यन्तै रूचिपूर्वक पढ्ने गर्दथे।यही बीचमा नै उनले सिगमण्ड फ्रायड र अनातोले फ्रांसलाई पढे। उनको अध्ययन विशाल थियो।यद्यपि उनी कक्षामा भने औसत अंक नै ल्याउँथे।तर बाहिरी अध्ययनमा भने उनको सर्वाधिक ज्ञान थियो।

सन् १९४६ मा अर्नेस्टोले हाईस्कूलको परीक्षा पास गरे। चे गणित र विज्ञानमा पनि धेरै अगाडि थिए।यसकारण उनका परिवारले उनलाई इन्जिनियर बनाउन चाहन्थे।सन् १९४७ मा अर्नेस्टो परिवार कोर्डोबा छोडेर बुनोस एअर्स गयो।त्यसबेला परिवारमा आर्थिक संकट सिर्जना भएको थियो।उनका मातापिताको बीचमा पनि झगडा तीव्र रूपमा बढेर सँगै बस्न नसक्ने स्थितिमा पुगेको थियो। यही बेला उनकी प्यारी हजुरआमाको मृत्यु क्यान्सरको कारणले भयो।यी विभिन्न कारणले गर्दा अर्नेस्टोले कोर्डोबामा बस्ने इच्छा त्यागे।यसपछि उनी इन्जिनियरिङ पढ्नुको अलावा सन् १९४८ मा चिकित्साको अध्ययन गर्नको लागि ब्यूनस आयर्स विश्वविद्यालयमा भर्ना भए।उनी विज्ञानका विद्यार्थी थिए।पहिले उनको डाक्टरको व्यवसायमा कुनै रुचि थिएन। तर जब अचानक उनकी अति प्यारी हजुरआमाको समयमै उपचार नभएर क्यान्सरको कारण मृत्यु भयो, त्यसपछि उनको सम्पूर्ण मन बदलियो। उनले राम्रोसँग डाक्टरीको पढाई गरे।कलेजमा खर्चको लागि उनले सामान्य नोकरी पनि शुरू गरे।घरमा अशान्तिको वातावरण थियो।त्यसबाट बच्नको लागि उनी आफूलाई सदैव व्यस्त राख्ने प्रयत्न गर्दथे।अर्नेस्टोमा आफ्नो सांगाठानिक र नेतृत्व क्षमता भएकोले उनी छिट्टै साथीहरूमा लोकप्रिय हुन्थे।यही बीचमा उनलाई भ्रमणको रुचि पैदा भएको थियो।उनमा भ्रमण गरेर इतिहास, राजनीतिक विज्ञान, समाजशास्त्र तथा दर्शनलाई बुझ्ने इच्छा पैदा भयो।यसको साथै उनले स्थानीय पत्रपत्रिकामा लेख्ने काम पनि आरम्भ गरे।

अर्नेस्टो ग्वेभाराको मन सदैव केही नयाँ गर्ने कुरामा छटपटाइरहेको हुन्थ्यो।१ जनवरी १९५० मा उनी कलेज विदाको बेलामा मोटरसाइकल लिएर लामो यात्रामा निस्किए।पहिलो विश्राम उनले कोर्डोबामा लिए र त्यहाँ उनले ग्रेनांडोसँगै मिलेर केही समय कुष्ठ रोगीहरूसँग समय बिताएपछि उनी पुनः यात्रामा अगाडि बढे।उनको लागि यो यात्रा धेरै परिवर्तनकारी सिद्ध भयो। उनी पहिले शहरी जीवनमा हुर्किएका थिए। गाउँ र गरीबी उनले देखेका थिएनन्।मोटरसाइकल यात्राबाट उनले ग्रामीण जीवनलाई नजिकैबाट देख्ने अवसर प्राप्त गरे।पहिलो पटक उनले गाउँमा जमिन्दारहरूको उत्पीडन देखे।उनले त्यहाँ ग्रामीण मजदूरहरूको श्रमबाट ठूला भूमिपति धेरै धनवान र शक्तिशाली हुँदै गइहरहेको कुरा स्पष्ट रूपमा देखे।पहिलोपटक उनलाई राजनीतिक सीमापारि सम्पूर्ण ल्याटिन अमेरिका दुई भागमा बाँडिएको अनुभव भयो।एकातिर सम्पत्ति र स्रोतसाधनमामा कब्जा जमाएका यूरोपियन मूलका जमिन्दार, उद्योगपति, पूँजीपति र व्यापारी छन् भने अर्कोतिर मूल ल्याटिनी मजदूरहरूका वंशज छन्, जो पेटभरी खानको लागि मात्र ज्यान छोडेर श्रम गर्दछन्।तर दिनरात परिश्रम गर्दा पनि प्रायः उनीहरूले पेटभरी खान पाउँदैनन्।यसरी पहिलोपटक उनले समाजको उत्पीडक र उत्पीडितमा स्पष्ट रूपले विभाजनलाई देखे।अब अर्नेस्टोलाई मार्क्सका धेरै कुराहरूले प्रभावित गर्नलागे।यसपछि उनले यही बीचमा रूसी क्रान्तिको पनि गहिरोसँग अध्ययन गरे।अब उनी लेनिन र स्टालिनका क्रान्तिबाट पनि धेरै प्रभावित भए।

विभिन्न सामाजिक अनुभवहरूबाट अर्नेस्टोको राजनीतिक बोध स्पष्ट हुँदै गइरहेको थियो।अब उनले बाइसौं वशन्त पार गरिसकेका थिए।उनमा युवा अवस्थामा हुने नयाँ सोच र सपना उत्कर्षमा पुग्दै थियो।त्यही बेलामा उनको १६ वर्षीय मारिया डेल कर्मन चिचीना फेरेरासँग सम्पर्क भयो।उनी कार्डोबाका सबभन्दा धनी व्यापारीकी छोरी थिइन्।दुवैको पहिलो भेट प्रेममा बदलियो।चिचीनाका परिवारले त्यो सम्बन्धलाई स्वीकार नगरे पनि दुवैको बीचमा प्रेम गहिरिंदै गयो।दुवै विवाहको लागि तयार भए पनि चिचीनाको आमाको कारणले त्यो संभव भएन।त्यसपछि अर्नेस्टो पुनः पढाइमा लागे। 

यही क्रममा अर्नेस्टो ग्वेभारा उनका साथी अल्ब्रेट ग्रेनान्डोसँगै ४ जनवरी १९५२ मा मोटरसाइकलमा ल्याटिन अमेरिका भ्रमणमा निस्किए।उनीहरू शुरूमा अर्जेन्टिनाको समुद्री क्षेत्रको मिरामर शहरमा घुमे।उनकी प्रेमिका चिचीना पनि त्यही आफ्ना मातापितासँगै बस्थिन्।अर्नेस्टो र उनको बीचमा पुनः भेट भयो।दुवैको प्रेम फेरि फस्टाउन लाग्यो।तर अर्नेस्टो यात्रामा निस्किएकाले केही दिनपछि उनीहरू आफ्नो गन्तव्यतिर अगाडि बढे।अर्नेस्टोले त्यो यात्रामा जीवनको गहिराईलाई राम्रोसँग बुझ्ने मौका प्राप्त गरे। उनले कोलम्बिया, चिली, पेरू, भेनेजुएला, आदि ठाउँको पूरै यात्रा गरे। त्यस क्रममा उनले अमेरिकी पूँजीपतिहरूद्वारा ल्याटिन अमेरिकाका कैयौं देशहरूका मानिसहरूमाथि शोषण भइरहेको देखे।उनले पूँजीवादी अमेरिकी शोषकहरूले देशका साधनस्रोतहरू लुटिरहेको र ल्याटिन अमेरिकाका जनताहरू भोकले मरिरहेको दर्दनाक दृश्यहरू देखे।त्यसैगरी उनले साम्राज्यवादी शोषणको कारण रोगीहरूले उपचार नपाइरहेको, जनता भोकमरीको शिकार भइरहेको, खानी मजदूर र किसानहरूको भयंकर शोषण भइरहेको जस्ता दृश्यहरू देखे।उनले मानिसहरूको अभावग्रस्त जिन्दगीलाई नजिकैबाट नियाल्ने मौका पाए।यसरी उनले अमेरिकी साम्राज्यवादले आफ्ना उपनिवेशहरूलाई कसरी शोषण गर्दछ भन्ने कुरा यो यात्राको क्रममा नजिकैबाट बुझे। अर्नेस्टो ग्वेभाराले यो यात्रा आफ्नो मोटरसाइकलबाट गरेका थिए।उनी एउटा डायरी सदैव आफूसँग राख्ने।मानिसहरूलाई भेटेपछि उनको अन्तर्मनमा उत्पन्न भएका कुराहरूलाई डायरीमा लेख्ने काम गर्दथे।  यही यात्राको क्रममा उनले एक संस्मरण लेखेका थिए, जुन मोटरसाइकल डायरिज नामले अहिले पनि प्रसिद्ध रहेको छ।उनले डायरीमा एक ठाउँमा लेखेका छन् – ‘मलाई के लाग्दथ्यो भने म भित्रभित्रै धेरै पाकिसकेको थिए, जुन यो शहरको आपतकाल तथा दुर्व्यवहारले भरिएको जीवनमा लामो समयदेखि मेरो मनमा बहकिरहेको थियो।त्यो यस सभ्यता, घृणास्पद सभ्यताको नाममा कलंक हो, जसको भीषण होहल्लायुक्त वातावरणमा असभ्य मानिसहरू पागल जसरी दौडिरहेका छन्।वास्तवमा भन्ने हो भने यो शान्तिको शानदार विलोम हो।’ यही यात्राकै क्रममा उनलाई चिचीनाले अब अरु प्रतीक्ष गर्ननसक्ने सन्देश पठाएकी थिइन्।यद्यपि उनी आफ्नो यात्रामा अगाडि बढिरहे।अब अर्नेस्टो र उनका साथी चिली पुगे र त्यहाँ पनि उनीहरूले विल्कुलै नयाँ अनुभव हासिल गरे।यात्राको क्रममा प्रायः अर्नेस्टोले मोटरसाइकल चलाउने गर्दथे।यसरी यात्रा गर्दै उनीहरू १७ जुलाई १९५१ मा भेनेजुयला पुगे।त्यसपछि उनका साथीलाई नोकरीको निमन्त्रणा प्राप्त भएकोले उनी त्यता लागे र अर्नेस्टो एक्लै भए।उनी यात्रालाई अझै अगाडि बढाउन चाहन्थे तर उनको मोटरसाइकलको इन्जिनमा अचानक खराबी आएकोले यात्रामा अवरोध सृजना भयो।त्यसैले उनले यात्रा अधुरै छोडेर फर्किनुपरेको थियो।उनको यो यात्राले उनको सम्पूर्ण चिन्तनप्रणाली नै बदलियो र उनको हृदयसमेत परिवर्तन भयो।यो यात्राले उनको संसारप्रतिको दृष्टिकोण नै परिवर्तन गरिदिएको थियो।उनले ल्याटिन अमेरिकी सबै देशहरूमा गरीबी फैलिएको र त्यहाँको सरकारले पनि जनताको नराम्रोसँग शोषण गरिरहेको कुरा स्पष्ट रूपमा अनुभव गरे।त्यसबेलादेखि नै उनको मनमा देश र समाजका गरीब जनताको लागि केही गर्ने क्रान्तिकारी भावना जगृत भयो।

यात्राबाट घर फर्कनेवित्तिकै उनले आफूलाई एकपटक फेरि अध्ययनमा समर्पित गरिदिए।अप्रिल १९५३ मा एक चिकित्सकको रूपमा स्नातक भएपछि उनले मेक्सिको सिटीको जनरल अस्पतालमा इन्टर्नशिप गरे।उनले त्यहाँ एलर्जीमाथि रिसर्च गरेका थए।डाक्टरको डिग्री लिएपछि अर्नेस्टोले आफ्नो लागि एक सुविधासम्पन्न  जीवन सुनिश्चित गरिसकेका थिए।उनलाई ल्याबमा काम गर्ने र आकर्षक तलब दिने आश्वासन पनि प्राप्त भइसकेको थियो।तर उनीभित्र त संसार हेर्ने र बुझ्ने उत्कण्ठा थियो।पहिलो यात्राको अनुभव उनीसँग अपर्याप्त थियो।उनी संसारलाई बुझ्नको लागि अरु धेरै ठाउँ हेर्न चाहन्थे।त्यो यात्राको क्रममा उनी आफैलाई पनि बुझ्न चाहन्थे।त्यसकारण अवसर मिल्ने वित्तिकै उनले तेस्रो पटक यात्रामा निस्किने शुरुवात गरे।अबको यात्राको लागि उनले एक नयाँ साथी कार्लोस् केलिसालाई छनौट गरे।यसरी अर्नेस्टोले यात्रा शुरु गरे।उनको योजना अनुसार चिली र त्यहाँबाट बोलिभिया, पेरू, इक्वेडर, कोलम्बिया हुँदै सम्पूर्ण दक्षिण अमेरिका भ्रमण गर्ने थियो।नौ महिनासम्म चलेको त्यो यात्रा अत्यन्तै रोचक र नयाँ-नयाँ अनुभवहरूले भरिपूर्ण थियो।त्यो यात्राबाट उनले ल्याटिन अमेरिकाको धरातालीय वास्तविकतालाई बुझ्ने मौका प्राप्त गरे।त्यसैगरी उनले यसबाट आफूलाई वैचारिक रूपले समृद्ध र संकल्पवान पनि बनाए।यसरी यात्रा गर्दै उनीहरू ११ जुलाई १९५३ मा बोलिभिया पुगे।बोलिभिया ल्याटिन अमेरिकाको धेरै गरीब देश थियो र त्यसबेला परिवर्तनको दिशामा अगाडि बढिरहेको थियो।सन् १९५२ मा सत्ता समालेपछि बोलिभियाका राष्ट्रपति भिक्टर पोज एस्टेन्सरोले देशलाई समाजवादी दिशामा ढाल्न शुरु गरेका थिए।उनले सेनामा कटौति, खानी तथा अन्य सार्वजनिक क्षेत्रहरूको राष्ट्रियकरण जस्ता प्रमुख कदम चालेका थिए।यसबाट अर्नेस्टो अत्यन्तै प्रभावित भएका थिए।बोलिभियाको यात्रामा अर्नेस्टोले विभिन्न खानी मजदूरहरू, कम्युनिष्ट सदस्यहरू, आम जनता, गरीब श्रमिक, आदि सबैसँग अन्तरंग भेटघाट तथा कुराकानी गरेका थिए।यसबाट उनले त्यहाँको सम्पूर्ण दुर्दशालाई नजिकैबाट अध्ययन गरेका थिए।यो यात्राको क्रममा अर्नेस्टोले मजदूरहरू रोग, भोक र गरीबीको कारणले तड्पिदै मरिरहेका देखे।श्रमिकहरूले अभावग्रस्ततालाई आफ्नो नियति र जिन्दगीको स्वाभाविक हिस्सा मानेको पाए।यहाँबाट उनले वास्तविक समस्या उत्पीडनमा भएको र यसले गर्दा श्रमिकहरूमा आर्थिक असमानताको सिर्जना भएको, जसको कारणले उनीहरू रोग, भोक र गरीबीको शिकार हुनुपरेको निष्कर्ष निकाले।उनले यी सबै कारणहरूको जन्मदाता अमेरिकी साम्राज्यवाद भएको ठहर गरे।यसमा अमेरिकी कम्पनीहरू शासन र प्रशासनमा हावी भएर हो र सरकारले पनि उत्पीडनमा विदेशी कम्पनीहरूलाई साथ दिएको उनले स्पष्ट रूपले देखे।त्यसकारण यो यात्रा नै मुख्यगरी अर्नेस्टोलाई क्रन्तिकारी चे ग्वेभारामा बदल्ने यात्रा थियो भनिन्छ।यसपछि विस्तारै उनी संयुक्त राज्य अमेरिकाको शोषणकारी प्रवृत्ति नै दक्षिण अमेरिकाको गरीबी र अन्यायको मूल हो भन्ने निष्कर्षमा पुगे।

यात्राको क्रममा उनले भीषण गरीबी देखे।अर्धनग्न किसानहरूले जमिन्दारहरूको खेतमा काम गर्दै गरेको देखे।कुष्ठ रोगीहरूको ठूलो समूह देखे।पहिलो यात्रामा उनले ४५०० किलोमीटरको यात्रा गरेका थिए।दोस्रो यात्रामा उनी अर्जेन्टिना, चिली, पेरू, इक्वेडर, कोलम्बिया, भेनेजुयला, पानामा तथा मियामीसम्म पुगेका थिए, जसमा उनले जम्मा नौ महिनाभित्र ८००० किलोमीटरभन्दा बढी यात्रा गरेका थिए।दुवै यात्राबाट उनी के निष्कर्षमा पुगे भने दक्षिण अमेरिका फरक-फरक देशहरूको समुच्चय नभएर एउटा राष्ट्र हो, जसलाई स्वाधीनताको भावनाले क्षेत्रीय रूपमा विभाजन गर्दछ।राज्यको सीमाभन्दा पर सबै क्षेत्रहरूमा लगभग एउटै परिस्थिति छ।हरेक ठाउँमा अत्यन्तै गरीबी व्याप्त छ। आर्थिक विषमता र त्यसको परिणामस्वरूप उत्पीडन, घोर अभावग्रस्तता छ।सम्पूर्ण क्षेत्र अमेरिकाको आर्थिक-राजनीतिक शोषणको शिकार भएको छ।यसरी आफ्नो ल्याटिन अमेरिकाको यात्राको क्रममा उनले रोग, भोक, गरीबी, बेरोजगारीसँग प्रत्यक्ष रूपमा साक्षात्कार गरेका थिए।उनले यात्राको क्रममा रोग, भोक र गरीबीलाई यसरी देखे कि उनलाई आफू डाक्टर भएकोमा निरर्थक लाग्न लाग्यो।उनका अनुसार यस्ता मानिसहरूको सेवाको लागि डाक्टरी पेशाको कुनै अर्थ छैन।त्यसपछि उनले आफ्नो चिकित्सक पेशा छोडेर राजनीतिसँग जोडिने निर्णय लिए।दोस्रो यात्राको क्रममा उनले मियामीलाई अन्तिम गन्तव्य बनाएका थिए।त्यस बेला नै सीआइएको निर्देशनमा उनलाई गिरफ्तार गरियो तर यसमा उनको कुनै दोष थिएन।जेहोस् दोस्रो यात्रापछि अर्नेस्टोले डाक्टर पेशालाई पूर्ण रूपले त्यागेर राजनीतिमा जोडिने निर्णय लिइसकेका थिए।उनको राजनीतिमा मार्क्सको गहिरो प्रभाव थियो भने रूसको क्रान्तिले उनलाई धेरै आकर्षित गरेको थियो।अर्नेस्टोको प्रतिबद्धता सम्पूर्ण दक्षिणी अमेरिकी समाजलाई मुक्त गराउने थियो। उनी समाजका उत्पीडित वर्गलाई शोषणबाट मुक्तिको मार्ग खोज्न चाहन्थे।   

यसपछि अर्नेस्टो शोषणमा आधारित व्यवस्थाको क्रान्तिकारी परिवर्तन गर्नको लागि वेचैनीपूर्वक लाग्नथाले।उनको लागि परिस्थिति र अवसर पनि विस्तारै-विस्तारै आइरहेको देखिन्थ्यो।अगस्ट १९५३ को बीचमा उनले पेरूको मार्गबाट भेनेजुयला जाने विचार गरे तर तुरुन्तै उनले आफ्नो मार्ग बदले ।त्यसपछि ग्वाटेमालाको यात्रा गर्ने लक्ष्य बनाए र त्यता लागे।त्यसबेला ग्वाटेमालाको जनसंख्या केवल तीस लाख थियो र त्यसमा पनि अधिकांश संख्या त्यहाँका पुराना निवासीहरूको थियो।उनीहरू भीषण गरीबीमा बाँचिरहेका थिए।त्यहाँको अर्थव्यवस्था कृषिमा आधारित थियो।तर देशको सत्तरी प्रतिशत कृषि भूमिमा केवल दुई प्रतिशत अमेरिकी र यूरोपीय मूलका मानिसहरूको अधिकार थियो। त्यसबेला त्यहाँ समाजवादी (कम्युनिस्ट) को  सरकार थियो,  जसको नेता ज्याकोबो अर्बेन्ज थिए।उनले समाजका गरीब जनताका लागि धेरै काम गरिरहेका थिए तर त्यतिबेला अमेरिका र सोभियत संघ (रुस) मा शीतयुद्ध चलिरहेको थियो । त्यहाँ राष्ट्रपति जेकब अर्वेंज गुजमान ठूलो परिमाणमा भूमि सुधार कार्यक्रम लागू गरिरहेका थिए।उनले कृषि-भूमिलाई भूमिविहीनहरूमा बाँडे। यी कार्यक्रमहरूको शिकार एउटा ठूलो अमेरिकी कम्पनी यूनाइटेड फ्रुट कम्पनी पनि भयो, जससँग त्यहाँ लाखौं एकड जमिन थियो।यो कम्पनीको कब्जामा भएको २२५००० एकड जमिन राष्ट्रपति अर्वेन्जले अधिग्रहण गरे। यिनै कार्यक्रमहरूबाट अमेरिकाका अरु पनि कारोबारीको हित प्रभावित भयो।अमेरिकाले समाजवादी सरकारहरूलाई समर्थन गर्दैनथ्यो। त्यसकारण अन्तिममा यहाँ अमेरिकी सरकार र सीआइए गुप्तचर संस्थाले यहाँको गुजमान सरकार पल्टाइदिए।त्यस बेला अर्नेस्टो पनि ग्वाटेमालामा नै थिए र गुजमानको समर्थन गरिरहेका थिए।अर्नेस्टो ग्वाटेमालाको कृषि सुधारहरूबाट अत्यन्तै प्रभावित भए।उनले त्यहाँ पूरै नौ महिनासम्म बसेर सम्पूर्ण कुराको अध्ययन गरे। तर सत्ता पल्टिएपछि पक्राउ खाने र मारिने डरले उनी मेक्सिको आए। यो घटनाको चे ग्वेभारामा गहिरो प्रभाव परेको थियो।उनले एक ठाउँमा लेखेका छन् – म अर्जेन्टिनामा जन्मिए, क्युवामा लडेँ तर म ग्वाटेमाबाट क्रान्तिकारी बनेँ। त्यसपछि उनले विश्वभर समाजवाद (साम्यवाद) ल्याउने निर्णय गरे र उनले गरिब जनतालाई उनीहरूको अधिकार प्रदान गर्ने प्रण गरे ।चे ग्वेभारा ग्वाटेमालामा कट्टर मार्क्सवादी बने।उनले यस कार्यमा सक्रियतापूर्वक आफूलाई अगाडि बढाए।

मेक्सिकोमा यात्रा गर्दा अर्नेस्टो अत्यन्तै कष्टपूर्ण अवस्थामा थिए।उनीसँग पैसा सकिसकेको थियो।त्यहाँ उनका कुनै परिचित मित्रहरू पनि थिएनन्।त्यहाँ उनका पिताका साथीको केही सहायता थियो।मेक्सिकोमा नै उनले पेरू मूलकी अर्थशास्त्री हिल्डा जेडा अकोस्टालाई भेटे।पछि उनीहरूको बीचमा प्रेमसम्बन्ध भएको थियो।प्रतिभाशाली हिल्डाको कम्युनिष्ट नेता तथा क्रान्तिकारी विचारकहरूसँग गहिरो सम्बन्ध थियो।अर्नेस्टो उनीसँग सुरक्षित दूरी कामय राख्न चाहन्थे। तर पनि विस्तारै-विस्तारै दुवैको बीचमा निकटता बढ्दै गयो।हिल्डाको माध्यमबाट नै उनको भेट मेक्सिकोका कम्युनिष्ट नेताहरू र विचारकहरूसँग भएको थियो।यहीँ नै उनले जुलाई १९५५ मा राहुल क्यास्त्रो र फिडेल क्यास्त्रोसँग भेट गरे।फिडेल क्यास्त्रोसँगको त्यो भेट दुवैको लागि अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण सिद्ध भयो। उनीहरू भेट भएपछि रातभरि र दिनमा पनि समय निकालेर बातचित गरिरहन्थे।यो भेट अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण थियो।यहाँबाट नै नयाँ क्युवाको रचना भएको थियो। क्यास्ट्रोलाई भेटेपछि चे अत्यन्तै प्रभावित भएका थिए। त्यसपछि उनीहरूको साथित्व जीवनको अन्तिम घडीसम्म निरन्तर अगाडि बढ्यो। फिडेलले चेको बारेमा भनेका थिए – चेको क्रान्तिकारी विचार मेरोभन्दा धेरै परिपक्व थियो।विचारधारा र सिद्धान्तको क्षेत्रमा उनी धेरै विकसित थिए।मभन्दा उनी धेरै विकसित क्रान्तिकारी थिए। मेक्सिको यात्राको क्रममा नै अर्नेस्टोले ‘चे’ उपनाम प्राप्त गरेका थिए।ल्याटिन अमेरिकी देशमा व्यक्ति विशेषप्रति घनिष्ठता दर्शाउनको लागि पनि चे शब्दको प्रयोग गर्ने गरिन्छ।अर्नेस्टो आफ्नो सम्पर्कमा आउने मान्छेलाई अनौपचारिक भाषामा प्रायः चे भनेर बोलाउने गर्दथे।त्यसकारण पनि उनलाई चे भन्न थालिएको देखिन्छ।जेहोस् यो सम्बोधन उनीसँग सदाको लागि जोडियो।पछि उनलाई यही नामले संसारमा चिनियो।मेक्सिकोमा रहँदा उनको आर्थिक स्थिति निरन्तर खस्किंदै गएको थियो भने अर्कोतिर क्रान्तिप्रति उनको विश्वास दैनिक रूपमा बढ्दै गएको थियो।यही बीचमा उनको भेट निर्वासनको सजाय काटिरहेका क्युवाका प्रमुख क्रान्तिकारीहरूसँग भयो, जसमा लोपेज जस्ता क्रान्तिकारी पनि थिए। लोपेजले अर्नेस्टोलाई क्युवाको आन्दोलनको बारेमा धेरै जानकारी दिए।अर्नेस्टोले ग्वाटेमालाको क्रान्तिको असफलता देखिसकेका थिए तर उनी अझै आशावादी थिए र ग्वाटेमालाको संघर्षको कमजोरीहरूलाई बचाउन चाहन्थे।त्यस बेला उनको एक मात्र उद्देश्य अमेरिकाको समर्थनमा टिकेको निरंकुश सत्तालाई उखेलेर फ्याँक्नु थियो।यही बीचमा १८ अगस्ट १९५५ मा उनले हिल्डा जिडियासँग विवाह गरे।

क्युवामा निर्वासित क्रान्तिकारी नेताहरूको ठूलो संख्या मेक्सिकोमा थियो।क्यास्त्रोले उनीहरूलाई नै संगठित गरेर क्युवाको दक्षिणी समुद्री किनाराबाट बाटिस्टा सरकारलाई ध्वस्त बनाउने रणनीति तयार गरे।उनको योजना अनुसार छापामार युद्धद्वारा निरंकुश बाटिस्टा सरकारलाई ध्वस्त बनाउने थियो।अर्नेस्टो चे ग्वेभाराले अमेरिका समर्थित कुनै पनि निरंकुश सत्ता परिवर्तन गर्नको लागि स्वयंलाई प्रतिबद्ध गरिसकेका थिए।यसकारण उनी पनि फिडेलको क्रान्तिकारी आन्दोलन वा छापामार दलमा सहभागी भए।अब सैन्य प्रशिक्षण मेक्सिकोमा शुरु भयो।आफ्नो सम्पूर्ण निष्ठा, स्वतःस्फूतर्ता  र संकल्पको बलमा अर्नेस्टो प्रशिक्षणको अन्तमा सर्वश्रेष्ठ छापामार प्रमाणित भए।प्रशिक्षणकै बेलामा हिल्डाले अर्नेस्टोकी छोरीलाई जन्माइन्।यसपछि १४ जुन १९५६ मा फिदेल क्यास्त्रो र उनका दुई सहयोगीलाई बाटिस्टाको हत्याको षड्यन्त्रको आरोपमा गिरफ्तार गरियो।त्यसको दस दिनपछि अर्नेस्टो पनि क्युवाका सेनाको कब्जामा परे। आरोप प्रमाणित नभएको कारण एक महिनापछि नै फिडेललाई रिहा गरियो।तर अर्नेस्टोलाई भने ५७ दिनको कारावासपछि अगस्टको मध्यमा रिहा गरियो।यो घटनापछि अर्नेस्टो अमेरिकाको विरोधमा अझ तीव्र रूपमा लागे।रिहा भएको तुरुन्तै पछि उनले क्यास्त्रोलाई भेटे र दुवै मिलेर क्रान्तिलाई नयाँ सिराबाट अगाडि बढाउने कार्यमा जुटे।अब उनीहरू दुवैको सक्रिय नेतृत्वमा क्युवामा छापामार युद्ध तीव्र रूपमा अघि बढ्यो। २५ नोभेम्बर १९५६ मा अर्नेस्टोले छापामार दस्तासहित मेक्सिकोको मार्गबाट क्युवामाथि आक्रमण गरे।उनीसँग केवल ८२ छापामार योद्धा थिए। भयंकर युद्धमा अर्नेस्टोका ६० जना छापामार सदस्य मारिए।यो अत्यन्तै भयानक पराजय थियो तर अर्नेस्टोको हौसला भने मरेको थिएन।त्यसपछि बचेका २२ छापामार सैनिकहरूसँग उनी नयाँ तरीकाबाट संगठित हुने प्रयासमा जुटे। यसरी बाटिस्टाका सेनाले क्रान्तिकारीका अधिकांश मानिसहरूको हत्या गरिदियो।यस आक्रमणमा चे ग्वेभारा पनि घाइते भएका थिए ।यसपछि उनी बाँकी बाँचेका साथीहरूलाई लिएर सिएरा मेस्त्रा नामक ठाउँमा पुगे। उनको स्वास्थ्य सुधार भएपछि उनले छापामार सेनालाई पुनः मजबुत बनाउन लागे।सिएरा मेस्त्राका पहाडमा उनीहरूले छापामार युद्धको अभ्यास गरिरहे।त्यहाँ उनीहरूले मलेरिया, भोकप्यास, लामखुट्टे, आदिको शिकार हुनुपरेको थियो।त्यसैले उनले यसलाई युद्धको सबभन्दा दर्दनाक दिनको रूपमा उल्लेख गरेका छन्।त्यस बेला उनी छापामार सैन्य दलका नेता मात्र थिएनन्, उनी हतियार निर्माण कार्यमा पनि सक्रियतापूर्वक लागेका थिए। उनले ग्रिनेट बनाउने कारखाना बनाए।आफ्नो संघर्षमा सर्वसाधारणलाई अनुकूलित बनाउन उनले मानिसहरूलाई पढाउन शुरु गरे।उनले नियमित रूपमा समाचारपत्र पढ्ने र पढाउने काम पनि गरे।स्थानीय किसानहरूलाई उनले साम्राज्यवादी अमेरिकाको कुत्सित उद्देश्य तथा उसको शोषणकारी नीतिहरूको बारेमा राम्रोसँग बुझाए।यसैगरी क्यास्त्रोको क्षमता आम्नेसाम्नेको लडाइँमा दुश्मनलाई परास्त गर्नको लागि बनेको थियो।उनको सांगाठानिक क्षमता चामत्कारिक थियो।तर भौगोलिक रूपमा युद्धको तयारी गर्ने, आफ्ना विचार र संघर्षको लागि जनताको सहानुभूति बटुल्ने काम चे ग्वेभाराको थियो।वास्तवमा उनी बुद्धि र हतियार दुवैका सिपाही जस्तै थिए।यही कारणले गर्दा उनलाई स्थानीय जनताको पूर्ण रूपमा साथ, सहयोग र समर्थन प्राप्त भएको थियो।

चे ग्वेभारा निरन्तर आफ्नो कार्यकुशलतासहित सैन्य संगठनलाई प्रबल बनाइरहेका थिए।वैचारिक-राजनीतिक र सैन्य हिसाबले पनि सुदृढ संगठन निर्माण गर्दै अगाडि बढिरहेका थिए।यही क्रममा फेब्रुअरी १९५७ मा अचानक फेरि उनको स्वास्थ्य खराब भयो।उनलाई दमले सताउन थाल्यो र उनलाई सास लिनमेत गाह्रो हुनलाग्यो।यही बेलामा क्युवाका सैनिकहरूले उनीहरूमाथि आक्रमण गर्ने संकेत प्राप्त भयो र सबै सामान उठाएर विद्रोही सैनिक अन्यत्र भूमिगत ठाउँमा सरे।चे ग्वेभाराको स्वास्थ्य स्थिति अत्यन्तै नाजुक भइरहेको थियो।औषधि पनि सकिएको थियो।क्युवाका सेनाहरू विद्रोहीहरूलाई चारैतिर खोजिरहेका थिए।यस्तो स्थितिमा पनि चेको मनोबल कहिल्यै गिरेन।एक स्थानीयमार्फत् औषधिको प्रबन्ध गरियो।क्युवाको सरकारले क्यास्त्रो मारिएको, विद्रोह दबाइएको जस्तो अफवाह फैल्याइरहेको थियो।पछि टाइम म्याग्जिनले क्यास्त्रो जीवित रहेको र चे तथा उसलाई स्थानीय जनताको समर्थन रहेको समाचार प्रकाशित गराएपछि उनीहरू रातारात प्रसिद्ध भए।अब युद्धको मोर्चा तीव्रतापूर्वक निर्माण हुनलाग्यो।चेले कमाण्डरको रूपमा विद्रोहीहरूको नेतृत्व गरेका थिए।यही बीचमा क्युवाका सेना र विद्रोही सेनाबीच भयंकर युद्ध भयो।यो युद्धमा क्युवाका १४ सैनिक मारिए।अन्य धेरै हताहत र गिरफ्तार भए भने विद्रोही सैनिकका ६ जना हताहत भएका थिए।यो युद्धमा चे ग्वेभाराले अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाए।उनी हमेशा लडाइँमा अगाडि हुन्थे त्यसकारण अन्य सेनाहरूको मनोबल निरन्तर बढिरहन्थ्यो।उनी सेनाहरूलाई लड भन्दैनथे, बरु मेरो पिछा गर भन्थे।यसले गर्दा पनि सबै सेनाहरू अब्बलतापूर्वक लडाइँमा भाग लिन्थे।युद्धपछि उनी डाक्टर भएर सबै घाइतेहरूको उपचार गर्थे र सबैको सेवामा जुटिरहन्थे।उवेरोमा प्राप्त भएको विजयबाट क्युवाको एक भाग विद्रोही सैनिकहरूको कब्जामा आइसकेको थियो।यसपछि चेलाई कमाण्डेडको पद सुम्पिइयो।अब चेले युद्धका अन्य मोर्चाहरूमा काम गर्न शुरु गरे।जनताको साथ, सहयोग र समर्थनबिना क्रान्ति सम्पन्न हुन सक्तैन भन्ने कुरा चेलाई राम्रोसँग थाहा थियो । त्यसकारण उनले समाचारपत्र निकाल्ने योजना बनाए।उनको उद्देश्य समाचारपत्रको माध्यमबाट प्रतिक्रियावादी भ्रष्ट बाटिस्टा सरकारका खराब क्रियाकलापहरूलाई संसारको सामुन्ने ल्याउने थियो।त्यसपछि अल क्यूबानो लिब्रे नामक समाचारपत्र प्रकाशन गर्ने काम भयो।त्यही वर्ष विद्रोही सेनाले एक रेडियो स्टेशनको पनि स्थापना गरे र त्यसमा पनि चेको प्रमुख भूमिका थियो।क्युवाको क्रान्तिको सफलताको निम्ति रेडियोको धेरै ठूलो भूमिका थियो।

यसरी सबै क्षेत्रमा बिस्तारै क्रान्तिकारीहरूले थप आक्रमण गर्न थाले र बाटिस्टाका सेनाका हतियारहरू कब्जा गर्नथाले।उनको छापामार सेनामा अरू धेरै विद्रोहीहरू पनि सहभागी हुन थाले। त्यसपछि उनलाई धेरै सफलताहरू प्राप्त हुँदै गए। चे ग्वेभारा आफै डाक्टर समेत भएकोले घाइतेको उपचार पनि गर्ने गर्दथे ।उनी हतियार चलाउने तालिम पनि दिन्थे । त्यसरी नै देशद्रोही र शत्रुहरूलाई गोली हानेर सफाया पनि प्रयोग गर्थे। यसरी उनको व्यक्तित्व निकै जटिल र प्रभावशाली थियो ।उनीहरूको नेतृत्वमा छापामारहरूले जितिरहेका थिए र क्युवाका शहरहरूमा छापामारहरूको कब्जा हुँदै गइरहेको थियो।यसको पछाडि भरपूर रूपमा आम जनता र मजदूरहरूको सहयोग थियो।शहरमा विजय गर्नुभन्दा पहिले छापामारहरूले सेयरा मेस्ट्राका पहाडहरूमा आफ्ना सेल्टर बनाएका थिए।यहाँ किसानहरूले यी छापामारहरूलाई सहयोग गरिरहेका थिए।

यसरी चे ग्वेभाराका निरन्तर क्रान्तिकारी मोर्चाहरू अगाडि बढ्दै गइरहेका थिए।२९ जुलाईदेखि ८ अगस्टसम्म लास मर्सिडिसमा भयंकर लडाइँ भयो, जसले क्युवाको क्रान्तिलाई निर्णायक मोड दियो।यो युद्धमा बाटिस्टा सरकारले विद्रोहीहरूलाई एकै झड्कामा समाप्त गरिदिने सोचेको थियो।छापामार सेनाहरूलाई जालमा पार्नको लागि क्युवाको सेनापतिले एउटा चाल चलेको थियो।त्यसैले छापामार सैनिक भएको ठाउँमा १६०० बाटिस्टा सैनिकहरूले घेरे, तर चेले त्यसको सूचना तुरुन्तै प्राप्त गरे।अब उनी बडो होसियारीपूर्वक अगाडि बढ्ने योजनामा लागे।यही बीचमा बाटिस्टा सेनापति केन्टिलोको तर्फबाट छापामार सेनालाई आत्मसमर्पणको सन्देश पठाइयो। चेले विचार गर्नको लागि समय मागे र युद्धविरामको प्रस्ताव राखे।यो कुरालाई विद्रोहीहरूको कमजोरी ठानेर सेनापतिको स्वीकार्यो।यही युद्धविरामको फाइदा उठाउँदै विद्रोही सैनिकहरू पहाडमा जम्मा भएर रणनीतिक योजना बनाउन लागे।यही बीचमा सेनापति, बाटिस्टा र सेनाहरूबीच खटपटको स्थिति सृजना हुँदैगयो।यही मौका छोपेर छापामार सेनाले आक्रमण शुरु गरे। चेलाई सान्ता क्लारा कब्जा गर्ने जिम्मेवारी दिइएको थियो।त्यो क्युबाको चौथो सबभन्दा ठूलो शहर थियो तर त्यहाँ बाटिस्टा सरकारले आफ्नो सम्पूर्ण सैनिक शक्ति तैनाथ गरेको थियो।चारैतिर दुश्मन सैनिकले घेरिएर पनि चेले अत्यन्तै कौशलतापूर्वक छापामार सैनिकहरूको नेतृत्व सम्हाले र विजय हासिल पनि गरे। अन्तिममा २८ डिसेम्बर १९५८ मा चेले आफ्ना सैनिकहरूसहित केरिबियन किनारको कमाजोनीसम्म मार्च गरे।स्थानीय जनता र विशेषगरी किसानले चेका सैनिकहरूलाई उमंगसहित स्वागत गरिरहेका थिए। चेको कुशल सेनापतित्वको कारणले नै यो विजय संभव भएको थियो।यद्यपि सान्ता क्लाराको युद्धकै बीचमा बाटिस्टा सरकारले रेडियोबाट चे मारिएको र आफ्नो जित भएको कुराको घोषणा गरेको थियो।तर केही दिनमै सबै वास्तविकता सतहमा आयो।चेले मात्र ३०० छापामार सैनिकहरूसँगै कर्नेल लम्पीलाई पराजित गरिदिएका थिए।यसबाट बाटिस्टा सरकारको अप्रियता झन भनो झन सतहमा देखिन थाल्यो।थोरै छापामार सैनिकहरूलाई लिएर चेले युद्धमा विजय प्राप्त गरेका थिए र उनीहरूले सरकारी सेनाका सबै हातहतियार र खरखजानासमेत कब्जा गरेका थिए। यसबाट बाटिस्टा सेनाको मनोबल एकाएक गिर्नलाग्यो र उनीहरू एकपछि अर्को गर्दै विद्रोही सेनासँग मिल्न लागे।सन १९५९ को नववर्षमा विद्रोही रेडियो स्टेसनबाट सान्त क्लारामाथि कब्जाको सन्देश संसारभरि प्रचार भयो।यसपछि बाटिस्टाका सेनाका अधिकारीहरूले विद्रोहीसँग मिलेर शान्तिप्रस्ताव अगाडि बढाउने योजना बनाए। यो खबर बाटिस्टाले सुनेपछि ऊ देश छोडेर भाग्यो।त्यसको ठीक एक हप्तापछि ८ जनवरी १९५९ मा फिडेल क्यास्त्रो र चे ग्वेभाराले विजयोल्सासहित क्युवाको हवाना प्रवेश गरे।उत्साहित भीडले उनीहरूको भव्य स्वागत गर्र्यो। सत्ता कब्जाको सैन्य अभियान लगभग पूरा भइसकेको थियो।अब क्रान्तिको मुख्य लक्ष्यको रूपमा निहित राजनीतिक-आर्थिक परिवर्तनको काम बाँकी थियो।यसमा चे र क्यास्त्रोले सम्पूर्ण योजना बनाएर लाग्नुपर्ने थियो।

यसरी क्युवाको क्रान्तिकारी परिवर्तनको बौद्धिक सूत्रधार चे ग्वेभारा नै थिए।क्रान्ति सफल भएपछि उनका मातापितासहित सम्पूर्ण परिवार क्युवा आएका थिए।चेकी पत्नी र छोरी पनि उनलाई भेट्न आए।यद्यपि २२ मई १९५९ मा हिल्डा र चेको बीचमा सम्बन्धविच्छेद भयो र त्यसको दस दिनपछि चेले अलीडासँग विवाह गरे, जससँग उनको युद्धको क्रममा प्रेम थियो।अब चेको लक्ष्य क्युवाको पुनर्निर्माण गर्नु थियो।चेले अब क्युवाको नागरिकता प्राप्त गरिसकेका थिए।क्रान्तिको सफलताको सम्पूर्ण श्रेय पनि उनले प्राप्त गरेका थिए।यसपिछ क्यास्त्रो र चे मिलेर विभिन्न भ्रष्ट कानूनलाई तोड्दै नयाँ जनपक्षीय कानून ल्याए।यसबाट सर्वसाधारण धेरै खुशी भए।चेले क्रान्ति विरोधी अनेक कैदीहरूलाई संभव भएसम्म माफी दिएका थिए।

क्युवाको क्रान्तिको सफलतापछि फिडेलले चे ग्वेभाराको मार्क्सवादी विचारधाराको प्रभावसहित क्युवालाई समाजवादी राष्ट्र घोषणा गरे।त्यसपछि चे ग्वेभाराले फिडेलको सरकारमा उद्योग मन्त्रालयको भूमिका सम्हाले।त्यसपछि उनी नेशनल बैंक अफ क्युवाका अध्यक्षसमेत भए।यही बीचमा उनले संसारका धेरै ठाउँको भ्रमण गरी वस्तुस्थितिको अध्ययन पनि गरे।त्यसपछि उनले औद्योगिक राष्ट्रीयकरणको योजना पनि ल्याए।उनले देशको अर्थव्यवस्थालाई सकारात्मक दिशा दिनको लागि कैयौं धेरै कदमहरू उठाएका थिए।

चे ग्वेभाराले क्रान्तिपछि क्युवामा सामाजिक-आर्थिक सुधारात्मक कार्यलाई तीव्रता दिए, जुन क्रान्तिको वास्तविक उद्देश्य थियो।क्युवाको सत्ता कब्जाको केही दिनपछि नै उनले आम जनतालाई क्युवाको नयाँ सरकारको प्रथम उद्देश्य सामाजिक न्याय कायम गर्नु हो भन्ने कुरा स्पष्ट पारे।उनले पहिलो चरणमा भूमि वितरणको कार्यक्रमलाई अगाडि बढाए, जसानुर १७ मई १९५९ मा चे ग्वेभाराले कृषि सुधार नियम लागू गरे।यस अनुसार सम्पूर्ण कृषि भूमिलाई ठूला कृषि फार्महरूमा विभाजन गर्ने आदेश दिइएको थियो।प्रत्येक कृषि फार्मको क्षेत्रफल लगभग ४ वर्गकिलोमीटर थियो।जोसँग योभन्दा बढी कृषिभूमि हुन्थ्यो, त्यसलाई अधिग्रहण गरी लगभग ६७ एकडको कृषि भूखण्डमा बाँडिएको थियो।उखु खेतीमा विदेशीहरूलाई हटाइयो।आर्थिक असमनताको अन्त्यको लागि चे ग्वेभाराद्वारा गरिएका यस्ता महत्त्वपूर्ण कदमहरूको जनताले भव्य स्वागत गरे।

चे ग्वेभाराको समाजवादी राज्यको सपना केवल क्युवामा मात्र नभएर सम्पूर्ण ल्याटिन अमेरिकासँगै संसारलाई साम्राज्यवादी अमेरिकाबाट मुक्त गराउन चाहन्थे।त्यसकारण उनी यात्राको माध्यमबाट संसारलाई बुझ्ने प्रक्रिया स्वरूप १२ जुन १९५९ मा तीन महिनाको विदेश यात्रामा निस्किए।यसपटक उनले सिरिया, मोरक्को, सुडान, यूनान, थाइल्याण्ड, पाकिस्तान, ग्रीक, यूगोस्लाभिया, जापान, आदि देश भ्रमण गरे।यी देशहरूमा भ्रमण गरेर उनले त्यहाँको सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक क्षेत्रको व्यापक अध्ययन गर्नुको साथै समाजवादी सपनालाई पूरा गर्ने विभिन्न घटनाक्रमहरूलाई बुझ्ने काम गरे।सेम्टेम्बरमा चे स्वदेश फर्किए। त्यतिबेला क्युवामा भूमिसुधारको कामले व्यापक रूप लिइरहेको थियो।जमिन्दारहरू यसको विरोध गरिरहेका थिए।विरोधी नेताहरू पनि यसको विरोध गरिरहेका थिए।त्यसपछि चे ग्वेभाराले यो सम्पूर्ण काम सम्हाले।उनलाई राष्ट्रिय भूमिसुधार संस्थाको प्रमुख बनाइयो। उनी उद्योगमन्त्री पनि बनेकै थिए।भूमि सुधार कार्यक्रमको लागि एक सैन्य दल पनि बनाइयो।क्युवामा हजारौं हेक्टर कृषिभूमिमाथि अमेरिकी पूँजीवादी कम्पनीहरूको अधिकार थियो।उनीहरूको कब्जाबाट ४८०००० एकड भूमि मुक्त गराइयो।यसबाट रिसाएर अमेरिकाले चीनी आयातमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो।अमेरिकी साम्राज्यवादको विरोधमा चेले १० जुलाई १९६० मा विशाल प्रदर्शन आयोजना गरे, जसमा लाखौं श्रमिकहरूले भाग लिएका थिए।चेले यहाँ आफ्नो भाषणमा अमेरिकालाई आर्थिक आतंकवादी घोषणा गरेका थिए।क्युवाको पुनर्निमाणको लागि चे ग्वेभाराले एकातिर भूमिसुधारको क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण काम गरिरहेका थिए भने अर्कोतिर उनले शिक्षा क्षेत्रमा पनि व्यापक सुधार गर्दैथिए।सन् १९५९ भन्दा पहिले क्युवामा शिक्षाको साक्षरता प्रतिशत धेरै कम थियो।अझ ग्रामीण क्षेत्रमा त यसको अवस्था नाजुक थियो।शिक्षकहरूको कमी र सरकारी उदासीनताको कारणले गर्दा किसान र मजदूरहरूको ठूलो हिस्सा अशिक्षित थियो।त्यसकारण सन् १९५९ मा चेले शिक्षा-वर्ष घोषणा गरी एक लाख स्वयंसेवकसहित साक्षरता दलको गठन गरे।यस दलका सदस्यहरूलाई नयाँ स्कूल भवन निर्माण गर्ने, प्रशिक्षित शिक्षक तयार गर्ने र आदिवासी किसान-मजदूरहरूलाई पढाउने-लेखाउने जिम्मेवारी सुम्पिइएको थियो।आर्थिक सुधारका कार्यक्रमजस्तै शिक्षा सुधारमा पनि चेले अभूतपूर्व सफलता हासिल गरे।यो अभियानपछि ७०७२१२ व्यक्ति साक्षर भए भने साक्षरताको अनुपात ९६ प्रतिशत पुग्यो।यसैगरी उच्च शिक्षाको क्षेत्रमा पनि क्रान्ति ल्याउने काम चेले गरे।शिक्षालाई जनमुखी बनाउनको लागि उनले सबै विश्वविद्यालयहरूमा सकारात्मक सोच अपनाउन आव्हान गरे।क्युवाका सबै प्रमुख विश्वविद्यालयका शिक्षाशास्त्री, कुलपतिहरूलाई सम्बोधन गर्दै उनले शिक्षा नीति आम रूपमा बदल्ने कुरालाई स्पष्ट बनाए। शिक्षानीतिमा टिप्पणी गर्दै चेले १७ अक्टुवर १९५९ मा भनेका थिए – हाम्रा विश्वविद्यालयहरूले प्राचीन सामाजिक पद्धतिलाई कायम राखेर अहिलेसम्म डाक्टर, वकिल, न्यायाधीश, आदि उत्पादन गरेका छन्।उनीहरू कृषि वैज्ञानिक, कृषिलाई वृद्धि गर्ने जागरूक कार्यकर्ता, अध्यापक, रसायनविद्, भौतिक वैज्ञानिक उत्पादन गर्नमा असक्षम भएका छन्।त्यसैगरी यहाँ कुनै राम्रो गणितज्ञ पनि छैन।त्यसकारण शिक्षा क्षेत्रमा आमूल परिवर्तन आवश्यक छ। शिक्षा क्षेत्रमा सुधारको लागि राज्यले विश्वविद्यालयहरूको नीतिनिर्माण हस्तक्षेप गर्नुपर्दछ। शिक्षालाई जनतासम्म पुर्याउनको लागि उचित कदम उठाउनुपर्दछ।चेले शिक्षालयमा नयाँ सोचसहित सकारात्मक कदम उठाउने कुराको आव्हान गरेका थिए।

चे ग्वेभाराले क्युबामा गरिबी र महंगी हटाउनको लागि अनेकौं सुधारात्मक कार्यहरू शुरु गरे।उनले सदैव अमेरिकी साम्राज्यवाद र यसको विदेश नीतिको विरोध गरिरहे। अमेरिकाले क्युवामा भएको समाजवादी क्रान्तिलाई कति पनि मन पराएको थिएन।त्यसैले अमेरिकी साम्राज्यवाद कुनै नै कुनै उपायले फिडेलको सरकारलाई ढाल्न चाहन्थ्यो र उसले यसको लागि हरेक नैतिक-अनैतिक हतकण्डा अपनाइरहेको थियो। यसैबीचमा सन् १९६२ को क्युबा मिसाइल संकट शुरू भयो। वास्तवमा अमेरिकाले रूसलाई आतंकित बनाउनको लागि इटाली र टर्कीमा आफ्ना आणविक मिसाइलहरू तैनाथ गरेको थियो।यसकारणले चे ग्वेभाराले सोभियत संघसँग सहयोग मागे।त्यसपछि सोभियत संघले क्युबामा आफ्नो मिसाइल तैनाथ गरिदियो। किनभने त्यहाँबाट अमेरिका नजिकै थियो ।सोभियत संघमा पनि त्यतिबेला समाजवादी सरकार थियो र क्युबासँग उसको सम्बन्ध धेरै राम्रो थियो। तर पछि अमेरिका र रूसले आ–आफ्ना मिसाइल हटाएका थिए ।यद्यपि चेलाई रूसको यो रबैया मन परेको थिएन । किनभने रूसले मिसाइल हटाउनुअघि क्युवाली सरकारसँग कुनै वार्ता गरेको गरेको थिएन ।अब चे ग्वेभाराले चीनसँग मित्रताको हात बढाए र त्यहाँका नेता माओत्सेतुङलाई समर्थन गर्न थाले, जो आफै क्रान्तिकारी विचारका थिए ।

चे ग्वेभारा र क्यास्त्रोका क्रान्तिकारी कदमबाट अमेरिकी साम्राज्यवाद नराम्रोसँग भड्किएको थियो।चे र क्यास्त्रोको राष्ट्रिय पुनर्निर्माण कार्यक्रमबाट उसले नराम्रोसँग आर्थिक हानि बेहोर्नुपरेको थियो। त्यकारण सीआइएको माध्यमबाट चे र क्यास्त्रोलाई अपदस्त गर्न बे अफ पिग्स नामको अपरेशनसहित क्युवाको दक्षिणि किनाराबाट सैनिक छिराउन आरम्भ गरेको थियो।तर फिडेल र चेको छापामार कदमले अमेरिकाको यो प्रयास असफल भयो।

आर्थिक सुधारलाई गति दिनको लागि क्यास्त्रोले चेलाई क्युवाको केन्द्रीय बैंकको अध्यक्ष बनाउनुको साथै वित्त मन्त्रालयको जिम्मेवारी पनि प्रदान गरिएको थियो।उद्योग मन्त्रालयको जिम्मेवारी उनले प्राप्त गरेका थिए।त्यसपछि चेको राजनीतिक हैसियत क्यास्त्रोपछि दोस्रो नम्बरमा हुनगएको थियो।यसपछि क्युवालाई आत्मनिर्भर बनाउनको लागि चेले अन्य धेरै महत्त्वपूर्ण कदमहरू उठाए।

सन् १९६५ मा चे ग्वेभाराले आफ्नो महत्त्वपूर्ण लेख ‘Socialism and men in Cuba’ मा  भनेका छन् – समाजवादी अर्थव्यवस्था यदि व्यक्तिगत महत्त्वाकांक्षा, लोभ, प्रतिस्पर्धा, आदिलाई छोडेर सामूहिक कल्याणको लागि तयार हुँदैन भने त्यो आफ्नो आन्तरिक संघर्ष, युद्धको कारण स्वतः समाप्त हुनेछ।त्यसकारण उनी समाजमा उच्च श्रमशक्ति तथा नागरिकहरूलाई बढावा दिने खालको आमसहमति र जीवनमूल्यहरूको स्थापना गर्न चाहन्थे, जहाँ सहअस्तित्वको भावना नागरिकहरूको सहज संस्कारको हिस्सा होस्।उनको मान्यता अनुसार व्यक्तिगत अभिलाषाले यस लक्ष्यलाई पूरा हुन दिँदैन।यसकारण समानता, सद्भाव र सहअस्तित्वका लागि वयक्तिगत अभिलाषा र अहमतामाथि नियन्त्रण आवश्यक हुन्छ। यसको लागि नागरिकहरूले आत्मानुशासनमा ढल्नुपर्दछ।विकासलाई लिएर उनको धारणा पूर्ण रूपले जनवादी थियो।क्युवामा कम्युनिष्ट शासनको स्थापनापछि उनले आर्थिक संरचनामा जोड दिए, जसको पछाडि उनको त्यही क्रान्तिकारी सोच थियो।नयाँ नागरिक समाजसँगै नयाँ विकास नीति हुँदा विकासको बारेमा पनि नयाँ दृष्टि आवश्यक हुन्थ्यो।चेले सही समयमा सही कदम उठाएर यी सम्पूर्ण कार्यलाई सफलतापूर्वक सम्पन्न गर्ने काम गरे।चे ग्वेभाराले यसरी निरन्तर आफूलाई क्युवाका देश र जनताको हितको निम्ति अविराम सक्रिय राखे।मन्त्रालयको कामपछि उनी निर्माण कार्यमा सक्रिय हुन्थे।उनी घण्टौंसम्म निरन्तर कार्य गर्दथे।मिटिङ प्रायः राति बोलाउँथे।खाने काम हिड्दाहिड्दै गर्थे।यसको गहिरो प्रभाव आम श्रमिकहरूमाथि पनि परेको थियो।श्रमिक तलब पनि बढी काम गर्नेलाई बढी र कम गर्नेलाई कम निर्धारण गरिएको थियो।यसरी देश र समाजको लागि लगातार कार्य गरिरहँदा पनि चे कहिल्यै सन्तुष्ट भएनन्।उनलाई सदैव के लाग्दथ्यो भने अझै केही गर्न बाँकी छ।उनलाई ल्याटिन अमेरिकाका बाँकी देशहरूको औपनिवेशिक शोषणलाई देखेर आफ्नो उद्देश्य पूरा नभएको कुरा महसुस भइरहन्थ्यो।त्यसकारण अब उनले समाजवादको लागि विश्वव्यापी अभियान छेड्ने कार्यको शुरुवात गर्ने महान कदम उठाउन लागे।

क्युवामा कम्युनिष्ट सरकार जनप्रिय हुँदै गएपछि अमेरिकासहित पश्चिमी देशहरूले आर्थिक नियन्त्रण गर्नुका साथै आयात प्रतिबन्ध लगाएपछि क्यास्त्रो र चेले पूर्वी देशहरूसँग व्यापरिक सम्बन्ध अगाडि बढाउन लागेका थिए।यसछि उनीहरूले सन् १९६० बाट उत्तर कोरिया, पूर्वी जर्मनी, चेकोस्लोभाकिया, हंगेरी, आदि देशहरूमा व्यापारिक सम्झौता गरी पश्चिमी निर्भरता घटाए।अब दिनदिनै चे ग्वेभाराको विरुद्ध समाजवादी विरोधी देशहरूले मोर्चा खडा गरेका थिए।क्युवाको क्रान्तिकारी सरकारलाई ध्वस्त पार्नको लागि सीआइए लगातार लागिरहेको थियो तर असफल भइरहेको थियो।चे ग्वेभारा अमेरिकी साम्राज्यवादको विरुद्ध खुलेआम रूपमा आवाज बुलन्द गरिरहेका हुन्थे।विश्वव्यापी समर्थनमा चे ग्वेभारालाई रूसको सहयोग प्राप्त थियो।सोभियत रूस त्यस बेला कम्युनिष्ट देशहरूको अगुवा र विश्वको दोस्रो महाशक्ति राष्ट्र थियो।रूसले त्यसबेला क्युवालाई विशेष रूपले हतियार र यसमा आणविक हतियार समेत सहयोग गरेको थियो।यद्यपि पछि अन्तर्राष्ट्रिय दबावको कारण अपेक्षित रूपमा अबरुद्ध पनि गरिएको थियो।सन् १९६४ सम्म आइपुग्दा चे ग्वेभारा विश्वस्तरमा क्रान्तिकारी नेताको रूपमा स्थापित भइसकेका थिए।यही वर्ष उनले न्यूयोर्क संयुक्त राष्ट्र संघको सभामा भाषण गर्दै अमेरिकाको रंगभेद नीतिको विरोध गरेका थिए।त्यही भाषणमा उनले समाजप्रति आफ्नो प्रतिबद्धता दर्शाउँदै भनेका थिए – ‘हामी समाजवादको स्थापना चाहन्छौं।हामी स्वयंले शान्तिको लागि आफ्नो सम्पूर्ण कुरा बलिदान गरेका छौं।यद्यपि हामी मार्क्स र लेनिनका समर्थक हौं।यसको बाबजुद हामीले स्वयंलाई गुटनिरपेक्ष देशको हिस्सा घोषित गरेका छौं।आफ्ना समानधर्मी गुटनिरपेक्ष देशहरू जस्तै हामी पनि साम्राज्यवादसँग लडिरहेका छौं।हामी शान्ति चाहन्छौं।हामी आफ्ना नागरिकहरूलाई उत्तम जीवन दिन चाहन्छौं।यही कारणले गर्दा सभंव भएसम्म अमेरिकाले गरेको उत्तेजनापूर्ण कार्वाहीको बाबजुद पनि हामी शान्त रहेका छौं।तर हामी अमेरिकी शासकहरूको मनस्थितिलाई बुझ्छौं।उनीहरू हामीसँग हाम्रो शान्तिको धेरै ठूलो मूल्य असूल्न चाहन्छन्।हामी उनीहरूलाई भन्दछौं – त्यो मूल्य, शान्तिको त्यो मूल्य, जुन उनीहरू हामीसँग असूल्न चाहिरहेका छन्, कहिल्यै पनि हाम्रो आत्मसम्मानभन्दा ठूलो हुनसक्तैन।’ जनताको नाममा चे ग्वेभाराको अन्तिम सम्बोधन २४ फेब्रुअरी १९६५ मा एशिया-अफ्रिका एकजुटताको पक्षमा अल्जेरियामा दिइएको भाषण थियो।यसमा उनले समाजवादी देशहरू निम्न स्वार्थमा अल्झिएर विकसित पश्चिमी देशहरूको शोषणप्रति मूकदर्शक रहेका छन् भनेका थिए।उनले भियतनामको पक्ष लिँदै विकासशील देशहरूलाई के आव्हान गरेका थिए भने त्यहाँका जनताले पूँजीवादको पतनको लागि यस्तै अनगिन्ती भियतनाम बन्नुपर्दछ।यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने उनी पूँजीवादको विरोधको लागि कुनै एक देश अथवा राज्यलाई सीमाभन्दा बाहिर निकालेर त्यसको लागि विश्वव्यापी माहौल तयार गर्ने र संघर्षलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा दिने कुराको समर्थक थिए।

क्युवाको सरकामा चे ग्वेभाराको पद दोस्रो स्तरको भएकोले उनले चाहेको भए भव्य व्यक्तिगत सुखमय जीवन बिताउन सक्थे।तर चेको लागि वैचारिक प्रतिबद्धता उनको निजी सुख, धनसम्पत्ति र भोगविलासभन्दा कैयौं धेरै बढी थियो।उनी आफूलाई सदैव एक छापामार योद्धा र बढीमा छापामार सेनाको सेनापति ठान्थे।त्यसकारण मौका मिल्ने वित्तिकै उनी औपनिवेशिक शोषणको शिकार भएका देशहरूमा समाजवाद स्थापनाको लागि प्रयास गरिहाल्थे।यो काम उनले कहिल्यै छोडेनन्।यही महान उद्देश्यलाई निरन्तरता दिनकै लागि उनी सन् १९६५ मा कंगो यात्रामा निस्किए।उनलाई के लाग्दथ्यो भने अफ्रिकाकाको कमजोर राज्यसत्तासँगै त्यहाँ क्रान्तिको नयाँ पाठ लेख्न संभव हुन्छ।उनको उद्देश्य विरोधीहरूलाई छापामार युद्धको प्रशिक्षण दिएर त्यहाँ क्रान्तिको शंखनाद गर्नु थियो।तर अफ्रिकाको वातावरण उनको स्वास्थ्य अनुकूल भएन।उनी उहाँ पुग्नेवत्तिकै बिग्रिएको स्वास्थ्यसँग लगभग सात महिना जुधिरहे।यस बीचमा उनले विद्रोहलाई अगाडि बढाउने यथासंभव कोशिस गरे तर असफलता हात लाग्यो। । यसपछि उनी तान्जानिया गए र त्यहाँ पनि क्रान्तिकारीहरूलाई साथ दिए।त्यहाँबाट उनी चेक देशको प्राग सहरमा गए।आफ्नो क्रान्तिको कार्यक्रमलाई निरन्तर अगाडि बढाइरहे।

चे ग्वेभाराको उद्देश्य केवल क्युवालाई अमेरिकी साम्राज्यवाद र पूँजीवादबाट बचाउनु मात्र थिएन।उनी सम्पूर्ण ल्याटिन अमेरिका र विश्वलाई पूँजीवाद र साम्राज्यवादका दानवबाट छुटकारा दिलाउन चाहन्थे। यसरी निरन्तर चे ग्वेभारा संसारमा समाजवादी क्रान्तिको खोज गर्न विभिन्न माध्यमबाट संसारको यात्रा गरिरहेका हुन्थे।उनी विशेषगरी यूरोप, उत्तरी अमेरिका, आदि देशहरूमा गोप्य कागजात बनाएर भ्रमण गर्ने गर्दथे।यसको बारेमा उनका परममित्र क्यास्त्रोलाई पनि थाहा हुँदैनथ्यो।यही क्रममा सन् १९६६ को प्रारम्भिक महिनामा चे ग्वेभाराले लगभग गुप्तवासमा समय बिताए।उनको बारेमा कसैलाई पनि जानकारी थिएन।यस अवधिमा उनले क्रान्तिको संभावना खोजिरहेका विद्रोहीहरूसँग अत्यन्तै गोप्य रूपमा भेटघाट पनि गरे।सन् १९६६ मै चे ग्वेभाराले आफ्नो परिचय लुकाउनको लागि हुलिया परिवर्तन गरेका थिए।उनले आफ्नो सम्पूर्ण जुँघा-दारी खौरिएका थिए।यसरी ३ नोभेम्बर १९६६ मा उनी भूमिगत रूपमा बोलिभिया पुगे।यो यात्रा उनले आफ्नो छद्म नाम एडोल्फ मेना गोन्जलजको नामबाट आफूलाई एक व्यापारीको रूपमा परिचित गराएर सम्पन्न गरेका थिए।अब उनी बोलिभियाको एक भीषण जंगल मोनटेनमा पुगे।उनको उद्देश्य त्यहाँ एक छापामार दलको गठन गर्ने थियो।चेलाई आफ्नो बीचमा देखेर बोलिभियाको साम्राज्वाद विरोधी संगठनमा नयाँ शक्ति पैदा भयो।स्थानीय नेताहरूको सहयोगले त्यहाँ चे ग्वेभाराले प्रारम्भिक रूपमा सफलता पनि हासिल गरे।उनीहरूसँग मिलेर चे ग्वेभाराले त्यहाँ नेशनल लिबिरेशन आर्मी अफ द बोलिभियाको गठन गरे।यसका सदस्यहरूको संख्या बढ्दै गयो र केही महिनापछि यो संगठनले छापामार युद्धको लागि आवश्यक सबै हतियार जुटायो।बोलिभियाका सैन्य टुकडीहरूलाई कैयौं मोर्चामा झुक्क्याएर चे ग्वेभाराले त्यहाँ आफ्नो उपस्थिति पनि दर्ज गरे।यसबाट बोलिभिया सरकार शतर्क भयो र उसले छापामार दललाई नियन्त्रणमा लिनको लागि ठूलो संख्यामा सैनिक लगायो।सेप्टेम्बर महिनामा सेना र विद्रोही छापामार दलबीच भयंकर संघर्ष भयो, जसमा केही छापामार योद्धा पनि मारिए।चे ग्वेभाराको बोलिभिया अभियानले सोचेजस्तो सफलता प्राप्त गर्न सकेन।यसका कैयौं कारणहरू थिए।वास्तवमा बोलिभियामा क्रान्ति अभियान शुरु गर्नुभन्दा पहिले उनले केवल त्यहाँको सेनासँग लडाइँ गर्नुपर्दछ भन्ने सोचेका थिए।उनलाई के कुराको जानकारी थिएन भने सीआइएले एक विशेष सैन्य दल बोलिभिया पठाएको थियो।उनीहरूसँग अत्याधुनिक हतियार थिए।सीआइएका सेनाहरूले बोलिभियाको जंगललाई घेरा हालेका थिए।अर्को कुरा चेलाई के विश्वास थियो भने बोलिभियामा उनलाई स्थानीय असन्तुष्ट, विशेषगरी मेरियो मेन्जोको नेतृत्व र बोलिभियाको कम्युनिष्ट पार्टीको समर्थन प्राप्त हुन्छ।तर यस्तो हुनसकेन।बोलिभियामा पराजयको अर्को कारण छापामार संगठनहरूबीचमा तालमेल तथा सम्पर्कको कमी पनि थियो।क्युवा सरकारले दिएका ट्रान्समिटर पनि खराब भए।छापामार युद्ध शुरु गर्नुभन्दा पहिले स्थानीय जनतासँग राम्रो सम्बन्ध बनाउने र उनीहरूबाट सहयोग लिने कुरामा पनि कमी भएको थियो।यी विभिन्न कारणहहरूले गर्दा बोलिभियामा चे ग्वेभाराले पराजयको सामना मात्र गर्नुपरेन, बरू त्यो उनको जीवनको अन्तिम अभियान सिद्ध भयो।

चे ग्वेभारालाई असफल बनाउनमा एक व्यक्तिको महत्त्वपूर्ण हात थियो, जसको नाम फेलिक रोड्रिग्ज थियो।उसको काका बाटिस्टा सरकारको मन्त्री थियो।क्युवामा कम्युनिष्ट क्रान्ति सफल भएपछि उसलाई निर्वासित गरिएको थियो।चे ग्वेभाराको बोलिभिया अभियानको क्रममा उसलाई सीआइएको विशेष सल्लाहकार बनाइएको थियो।७ अक्टुबर १९६७ मा चे ग्वेभाराका छापामार योद्धाहरूलाई पछ्याइरहको बोलिभियाको विशेष सैन्य बललाई एक गुप्तचरको तर्फबाट उनीहरूको ठेगानाको सूचना प्रदान गरियो।त्यसबेला चे ग्वेभारा आफ्ना साथीहरूसहित यूरो नामक साँघुरो खाडीमा लुकेका थिए।सीआइएको नेतृत्वमा बोलिभियाका सेनाले सम्पूर्ण घाँटीलाई घेरे।त्यहाँ लगभग ५० जना छापामार योद्धाहरूलाई पक्रिनको लागि बोलिभियाका १८०० सैनिक तैनाथ गरिएका थिए।विद्रोही छापामार दलको केन्द्रीय घटकको नेतृत्व बोलिभियाका विद्रोही छापामार नेता सीमोन क्यूबा सरबियाको हातमा थियो, जसलाई साथीहरूले विली भनेर बोलाउँथे। विलीको नेतृत्वमा छापामार सैनिक बोलिभिया सेनाको घेरा तोड्ने प्रयास गरिरहेका थिए। छापामार योद्धा तथा बोलिभिया सेनाको लुकाछिपीसँगै विली खाडीको टपमा लगभग पुगिसकेका थिए र चे उनको पछि थिए।त्यसपछि मेशिनगनबाट आएको एउटा बम पड्क्यो र उनको खुट्टामा नराम्रोसँग चोट पुग्यो र पनि विली चेलाई काँधमा राखेर तीव्र रूपमा भागे।त्यतिखेरसम्म सेनाको अर्को टुकडी त्यहाँ आइसकेको थियो। उनीहरू दुवैतिरबाट घेरिए।घाइते भए पनि विली र चे सेनाको सामु डटे।आमने-सामनेको लडाइँमा एउटा गोली चे ग्वेभाराको टाउकामा लाग्यो र उनी नराम्रोसँग घाइते भए।अदम्य साहस र वीरताको प्रदर्शन गर्दै विलीले चे ग्वेभारालाई फेरि एक पटक उठाए र एउटा चट्टानको पछाडि सुताएर स्वयं मोर्चा सम्हाले।सेनाको घेरा खुम्चिदै गइरहेको थियो।चे र उनका साथीहरू पूरै घेरामा परिसकेका थिए।विली बहादुरीपूर्वक डटेर लडेका थिए।त्यसपछि एउटा सैनिकले पछाडिबाट आएर बन्दुकको बटले विलीको टाउकामा आक्रमण गरिदियो।त्यसपछि अरू सैनिक पनि आएर चेमाथि आइलागे।त्यसपछि सैनिकले चे ग्वेभारा र विलीलाई नजिकैको गाउँ हिग्वेरा ल्याए।त्यहाँ उनीहरूलाई एउटा स्कूलको सानो कोठामा अलग-अलग बन्द गरियो।भोलिपल्ट चे ग्वेभाराले बोलिभियाको सैनिक अधिकारीसँग कुरा गर्न मानेनन् तर सेन्ट्रीसँग भने कुराकानी गरिरहे। त्यस बेला उनको अवस्था धेरै खराब थियो।गोली उनको दाहिने खुट्टामा थियो।उनको कपाल धुलाम्य थियो।कपडामा बाक्लो लेदो जमेको थियो।छालाको ज्याकेट फाटेर घुँडासम्म झरेको थियो।यति हुँदा पनि चेको शिर स्वाभिमानले उच्च रहेको थियो। ८ अक्टुवरको राति बोलिभियाका सेना अधिकारी एस्पीनोसाले प्रवेश गरेपछि चेले उसलाई धक्का मारिदिए।अप्रत्यासित आक्रमणबाट एस्पीनोसाको टाउको पर्खालमा ठोक्कियो।रीसले गर्दा उसले चेको पाइप खोस्ने आदेश दियो।भोलिपल्ट चेले स्कूलका स्थानीय शिक्षकसँग पनि कुरा गरे र वस्तुस्थितिको बारेमा जानकारी दिए। त्यसको भोलिपल्ट विहान बोलिभियाको निरंकुश राष्ट्रपति रेने बेरिनटोसले चे ग्वेभारालाई मृत्युदण्ड दिने आदेश सुनायो।अमेरिकी सरकारले भने पनामा लगेर अझ बढी सोधपुछ गर्ने सोचेको थियो।तर बोलिभिया सरकारले क्रान्तिकारी चेलाई युद्धमा घेरेर मार्ने श्रेय लिन चाहन्थ्यो।त्यसैले अमेरिकलाई छक्याउँदै उसलाई सैन्य कार्वाहीमा मारिएको नाटकस्वरूप चेलाई मृत्युदण्ड दिन नियुक्त गरिएको सर्जेन्ट मेरियो टेरनलाई कुनै पनि बहाना बनाएर चेलाई छापामार सैनिक कार्वाहीमा मारिएको बनाउने आदेश दियो।मृत्युदण्ड दिनुभन्दा केही समय पहिले बोलिभियाका सैनिकले उपहास गर्दै चे ग्वेभारालाई प्रश्न गरेका थिए –  के मानिसहरूले तिमीलाई हमेसा स्मरण गरून् भन्ने ठान्छौं ? चेले तत्काल भने – होइन, म केवल क्रान्तिको अमरताको बारेमा सोच्दछु।केही समयपछि सर्जेन्ट त्यहाँ पुग्यो।उसलाई देख्नेवित्तिकै चेका आँखामा आक्रोश पैदा भयो। उनी जोडले चिच्याए – ‘मलाई थाहा छ, तँ मलाई मार्न आएको छस्।गोली हान, कायर !’ उनले बोलिभियाका सैनिकहरूलाई सुनाउँदै भने – यो बुझ कि तँ केवल एउटा मानिसलाई मार्न गइरहेको छस्, क्रान्ति अमर छ। यसपछि सर्जेन्टले गोली चलायो।चे ग्वेभारा जमिनमा लडे।पीडालाई दबाउनको लागि उनले आफ्नो दाँत पाखुरामा गाँडे। टेरनले लगातार गोली चलाइरह्यो।उसले यसरी नौ गोली चलायो, जसमा पाँच वटा उनको खुट्टामा, एउटा काँधमा र एउटा छातिमा लागेको थियो।अन्तिम गोली चेको गलामा लागेको थियो।यसरी ९ अक्टुवर १९६७ मा  एक शक्तिशाली क्रान्तिकारी, छापामार योद्धा, राजनीतिज्ञ, कुटनितिज्ञ, समाजवादी, मानव जातिका परमहितैषी, विश्वमा समाजवादी व्यवस्थाको लागि निरन्तर सक्रिय महान योद्धाले सहादत प्राप्त गरे। चेलाई मृत्युदण्ड दिएपछि सैनिकहरूले उनको शवलाई हेलिकेप्टरमुनि बाँधेर नजिकैको गाउँमा एक ढुंगाको शिलामा सुताएर तस्वीर लिए। चेलाई मृत्युदण्ड दिइएको सूचना सबैतिर फैलिसकेको थियो।सयौं नागरिकहरू उनको दर्शनको लागि आए।उनलाई हेर्ने सयौं मानिसहरू उनलाई देखेर आश्चर्यचकित भएका थिए। पछि उनको पहिचान पुष्टि गर्नको लागि उनको हात काटिएको थियो र त्यसलाई फर्माल्डिहाइडमा सुरक्षित गरिएको थियो।र, उसलाई भ्यालेग्रान्डे शहरमा अन्य कमरेडहरूसँगै गाडिएको थियो। चेलाई मृत्युदण्ड दिएको सूचना क्युवा पुगेपछि त्यहाँ शोकको लहर फिँजियो। राष्ट्रपति फिडेल क्यास्त्रोले तीन दिन शोकको घोषणा गरिदिए। हत्यपछि चेको शव समेत अज्ञात राखिएको थियो।२८ वर्षपछि चे ग्वेभाराको हत्यामा सहभागी भएका एक अवकास प्राप्त बोलिभियाका सैनिक जनरल मारियो भर्गासले गम्भीर साहसपूर्वक चेलाई अत्यन्तै गोप्य ठाउँमा र गोप्य ढंगले गाडिएको र आफू त्यसको प्रत्यक्षदर्शी भएको खुलासा गरे।उनकै सहयोगमा धेरै पटक अस्थिपन्जर उत्खनन् गर्ने कार्य भयो। सन् 1997 मा उनको शव क्युबा फिर्ता लगियो र सान्ता क्लारा शहरमा अत्यन्तै सम्मानका साथ अन्तेष्टि गरियो। सान्त क्लारा शहरमा बन्दुक उठाएको २३ टन तौल भएको चेको  भव्य शालिक बनाइएको छ ।यो सन् १९९७ अक्टुवर १७ मा बनाइएको थियो।अक्टुवर ९ लाई क्युवा सरकारले हेरोइक गुरिल्ला डेका रूपमा ठूलो समारोहसहित चेको स्मृति दिवस मनाउँदछ।

चे ग्वेभारा मार्क्सवादमा शुरुदेखि नै रुचि लिन्थे।वामपन्थी सिद्धान्तसँग उनको परिचय सानो उमेरमै भएको थियो।यस कार्यमा उनका मातापिता र उनको घरमा बनेको पुस्तकालयको महत्त्वपूर्ण भूमिका थियो।उनको त्यही मार्क्सवादी सोचलाई दक्षिण अमेरिकाको घोर गरीबीसँगै उनका अनुभवहरूले गहिराइपूर्वक आकार प्रदान गरे।र, उनले अन्ततः यी विचारहरूलाई क्युवा र त्यस बाहिरसमेत क्रान्तिकारी कार्यमा बदलिदिए।चे ग्वेभारालाई आज संसारमा प्रायः सबैले चिन्दछन्। उनी केवल क्युवाको क्रान्तिका एक प्रमुख साम्यवादी व्यक्तित्व मात्र थिएनन्, बरु उनले त संसारमा कम्युनिष्ट विचारहरूको प्रसारमा धेरै ठूलो भूमिका निभाएका थिए। उनमा बहुमुखी प्रतिभा थियो। उनी एक डाक्टर, राजनीतिक-दार्शनिक, सैन्य रणनीतिकार, लेखक, क्रान्तिकारी नेता, छापामार कमाण्डर  र कुटनीतिज्ञ पनि थिए। चेले दक्षिण अमेरिकाका कैयौं राष्ट्रहरूमा क्रान्तिको माध्यमबाट स्वतन्त्र बनाउने प्रयास गरेका थिए।आफ्नो चिकित्सकीय शिक्षाको क्रममा नै चेले ल्याटिन अमेरिकाको भ्रमण गरेका थिए।यही क्रममा ल्याटिन अमेरिकामा फैलिएको गरीबीले उनलाई भित्रैसम्म हल्लाइदिएको थियो।चेले यसमाथि ध्यानपूर्वक विचार गरे।गरीबी र आर्थिक परिस्थिति बिग्रिनुको कारण उनले पत्ता लगाए, जसमा प्रमुख रूपले पूँजीवाद, एकाधिकारवाद, साम्राज्यवाद, वंशवाद, आदि थिए। र, यी सबैबाट स्वतन्त्र हुने एक मात्र तरीका थियो विश्व क्रान्ति।

चे ग्वेभारा सधैं डायरी लेख्ने गर्दथे।बोलिभिया अभियानको बारेमा उनको हस्तलिखित डायरी पाइन्छ।यसमा उनले ३०००० शब्दमा आफ्ना दैनिक अभियानको उल्खेख गरेका छन्।यो डायरी नोभेम्बर ७, १९६६ मा चे ग्वेभाराको बोलिभिया प्रवेशबाट आरम्भ हुन्छ र ७ अक्टुबर १९६७ अर्थात् पक्राउ खानुभन्दा एक दिन पहिलेसम्मको घटनाक्रम त्यसमा उल्लेख छ।अहिले ती डायरीलाई एक दस्तावेजको रूपमा हेर्ने गरिएको पाइन्छ।

चे ग्वेभाराका यी सबै महान कार्यहरू मानव मात्रका लागि थियो। उनी सम्पूर्ण ल्याटिन अमेरिकामा र संसारमा समाजवादी क्रान्ति ल्याउन चाहन्थे।उनी अर्जेन्टिनामा जन्मे पनि साम्राज्यवाद विरुद्ध आफ्नो संघर्षमा उनले क्युवालाई आफ्नो कर्मभूभि बनाए।उनलाई त्यहाँ सफलता पनि प्राप्त भयो र क्युवामा कम्युनिष्ट शासन स्थापना पनि भयो तर उनी रोकिएनन्।उनले आजीवन संघर्ष गरिरहे।अन्ततः एक अविराम समाजवादी क्रान्तिकारी योद्धाको रूपमा उनले बोलिभियाको क्रान्ति सम्पन्न गर्ने क्रममा सहादत प्राप्त गरे।चे ग्वेभाराको मृत्युसँगै उनी विश्वभर क्रान्तिको प्रतीक बने।वामपन्थि विचारधाराका युवाहरूले उनलाई आफ्नो प्रतीक माने।उनको संसारभर व्यापक प्रसिद्धि छायो।अज पनि चेलाई क्रान्तिकारीहरूको प्रेरणाको स्रोत मानिन्छ। उनी संसारका श्रमजीवीहरूको मनमा सदैव बास गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय क्रान्ति नायकका रूपमा चिरपरिचत छन्। संसारमा उनका करोडौं प्रशंसक रहेका छन्। उनी युवा पुस्ताका सदाबहार नायक, करोडौंका प्रेरक र मार्गदर्शकका रूपमा चिनिए र सदैव चिनिनेछन्।

सन्दर्भ ग्रन्थहरू

१) चे ग्वेरा – आई लेव्रेत्स्की, हिन्दी संस्करण, हिन्दी अनुवाद – रामचन्द्र सिंह, संवाद प्रकाशन

२) चे गेवारा एक जीवनी – वी. के. सिंह, हिन्दी संस्करण, राजकमल प्रकाशन

३) The diaries of Ernesto Che Guevara – published by ocean press

४) Che Guevara A Revolutionary Life – John Lee Anderson, Banram Books

५) The motorcycle diaries NOTES ON A LATIN AMERICAN JOURNEY, Ocean press

६) Biography of Che Guevara – Arjun Mahabahu

७) अर्नेस्टो चे ग्वेरा: प्रखर साम्यवादी, छापामार योद्धा – ओमप्रकाश कश्यप

८) विश्वकान्तिका नायक, राजेन्द्र महर्जन, अन्तरक्रिया प्रकाशन प्रा.लि. २०६०

९)Che! The strange Death and Life of Che Guevara, Sinclair, Andrew 

१०) अर्नेस्टो चे ग्वेरा : अप्रतिम क्रांतियोद्धा – ओम प्रकाश कश्यप

११) चे ग्वेभाराको जीवनी साथमा उनको प्रसिद्ध पुस्तक छापामार युद्ध – सं– पुण्य प्रसाद प्रसाईं, डिकुरा प्रकाशन

१२) चे ग्वेरा की याद में – फिडेल क्यास्त्रो, हिन्दी संस्करण, अनुवाद – दिगम्बर, गार्गी प्रकाशन

१३) क्रान्तिदूत चे ग्वेरा – शोभाराम शर्मा, हिन्दी संस्करण, प्रकाशन संस्थान

१४) बोलीविया डायरी – अर्नेस्तो चे गुएवारा, भूमिका – फिदेल कास्त्रो, हिन्दी संस्करण, अनुवाद – डा. मीरा मिश्रा, सम्पादन – नरेश नदीम, प्रकाशन संस्थान, नयाँ दिल्ली

१५) Che Guevara: A Life From Beginning to End by Hourly History (Author)

१६) Che Guevara: A Biography- Richard L. Harris