𝐄ᴘɪ𝐬ᴛᴇᴍᴏʟᴏɢɪᴄᴀʟ~𝐒ᴄʜᴏᴏ𝐋: कला लेखन र यसको महत्व

देवेन्द्र थुम्केली२०७६ असार १४ गते ६:४४ मा प्रकाशित

कलालाई आममानिससँग संवाद गराउन लेखनको भूमिका विशिष्ट रहन्छ । खासगरी, ललितकलाको गरिमा र महत्वलाई आमपाठकसम्म पुर्याउन लेखनको महत्व रहन्छ । रङको भाषा सर्वमान्य हुन्छ तर यसको आयाम र परिवेशलाई बुझ्न लेखनकै भूमिका प्रधान हुन्छ । ललितकलाको इतिहासलाई अभिलेखीकरण गर्दै त्यसको ओजलाई बढाउन लेखन र दस्तावेजीकरण जरुरी हुन्छ ।

लेखनले आममानिसमा कलाको मर्म, भाव, शैली र विषयवस्तुलाई सहज ढंगले संप्रेषित गर्दछ । यसका साथै ललितकला क्षेत्रको विकासमा समेत यसले प्रभावकारी भूमिका खेल्दछ । नागरिक, समाज र राज्यसँग कलालाई संवाद गराउन कार्यमा समेत लेखनले नै बढी प्रभाव पार्दछ । लेखन जति प्रभावकारी तथा शक्तिशाली हुन सक्यो कलाको सामाजिकीकरण, राष्ट्रियकरणका साथै अन्तर्राष्ट्रियकरणमा त्यसले सशक्त प्रभाव पार्न सक्दछ ।

कलामा आएका विषयलाई सामाजिक विषयसँग जोड्ने पुलको काम पनि लेखनले नै गर्दछ । विषयलाई प्रष्टीकरण, व्याख्या, समीक्षासँगै त्यसको आयतनलाई नाप्ने कार्यमा समेत लेखनको भूमिका अहं रहन्छ ।

नेपालमा कला बनाउने परम्परा प्राचीनकालदेखि नै सुरु भए पनि यसका बारेमा कहिलेदेखि सुरु भयो त्यसको कुनै अभिलेखीकरण छैन । नेपाली कला लेखनको इतिहास यकिनका साथ भन्न नसकिने प्रमाण हामीसँग छैनन् । प्राचीनकालमा ललितकलाका बारेमा विभिन्न शास्त्र, पुस्तक तथा शिलालेखमा चर्चा गरिएको प्रतिमाशास्त्र र अनुपात नै यसका लिखित दस्तावेज हुन् । खासगरी, त्यस्ता अभिलेखमा विभिन्न देवदेवीका चित्र तथा मूर्ति निर्माणमा तिनको नाप र प्रस्तुतिका विषयमा प्रतिमाशास्त्रका रूपमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

नेपाल पाइएका अधिकांश प्राचीनकाल यताका कलाकृति प्रतिमाशास्त्रका आधारमा बनेको पाइन्छ । कलाकारले धार्मिक रूपमा बनाइने कलाकृति प्रतिमाशास्त्रका आधारमै निर्माण गरिन्थ्यो । कला बनाउने प्रचलनसँगै यसका आधारभूत विषयमा समेत सुरु–सुरुमा जनश्रुति र पछि लिपिबद्ध रूपमा लेखेर राख्न थालिएको इतिहास पाइन्छ ।

हुन त विश्वमा लेखनपद्धितको विकास मेसोपोटामियन सभ्यताको सुमेरबाट ‘क्युनिफम’ अर्थात् ‘लेखाइपद्धति’ को सुरुवात चार हजार इसापूर्वमै सुरु भएको मानिन्छ । यस्ता लेखाइ चित्रात्मक हुन्थे । इजिप्टमा त चित्रात्मक लेखाइको विकास भएको थियो । जसलाई ‘हाइरोग्लिफ’ भनिन्थ्यो । विश्वमा विकास भएका मेसोपोटामिया, इजिप्ट, ग्रिक, सिन्धुघाँटी, रोमनलगायतका सभ्यतामा लेखाइ पद्धतिसँगै तिनमा कला, साहित्य, संस्कृति, धर्म तथा विविध सामाजिक प्रचलनको सुरु भएको पाइन्छ । सभ्यता विकासमा कला, साहित्य, संगीत तथा अन्य मानवीय क्रियाकलापको समानान्तर विकासले सघाउँ पुर्याएको हो । विश्वमा जब दर्शनशास्त्र, सौन्दर्यशास्त्र, इतिहासका बारेमा परिचर्चा सुरु भयो त्यत्तिबेलाबाटै कलाका विषयमा समेत लेख्न थालियो ।

विशेषगरी कलाको व्यवस्थित ढंगले लेखन कार्य ग्रिकबाट सुरु भएको मानिन्छ । कलाका आवश्यक आधारभूत सैद्धान्तिक विषयलाई अंगिकार गर्दै त्यसलाई लिपिबद्ध राख्नु र अर्को पुस्तामा पुस्तान्तरण गर्दै जाने काममा ग्रीकका लेखक तथा इतिहासकारको भूमिका अहं रहेको पाइन्छ । यसभन्दा अघि मेसोपोटायिया तथा इजिप्ट सभ्यतामा उनीहरूका सांस्कृतिक मान्यतालाई व्यवस्थित र आम मानिससम्म पु¥याउनका लागि कलाको उपयोग बढी नै हुन्थ्यो । दृश्य भाषाको प्रभाव मानिसमा तत्कालै पर्ने भएकाले प्राचीनकालदेखि नै दृश्यमा देखिने विषयलाई मानिसले उपयोगमा ल्याए । आफ्नो प्रभाव फैलाउन, धर्म, संस्कृति र वैभवतालाई फैलाउने माध्यम पनि कलामार्फत सम्भव भएकाले मानिसले यसको विकासमा निकै जोड दिए र कलाका विविध आयाम र रूपलाई विकास गरे ।

सिन्धुघाँटी सभ्यतामा विकास भएको कलाका विविध आयामका विषय अहिलेसम्म लिखित दस्तावेज पाइएको छैन । वैदिक काल ईसापूर्वको २०आैँ शताब्दीबाट सुरु भयो । ई.पू. को १० औं शताब्दीपछि विभिन्न पौराणिक काल सुरु भयो । यसकालमा विकास भएका केही पुराणमा कला विषयलाई उल्लेख गरिएको छ । विशेषगरी, विष्णुधर्मोत्तरमा विभिन्न देवदेवताका प्रतिमा निर्माणसम्बन्धी विषयलाई उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

नेपालमा भने ललितकलाको विषयमा चर्चा परिचर्चा गरी कहिलेदेखि लेख्न थालियो यसका विषयमा कुनै लिखित प्रमाण भेटिएको पाइँदैन । विभिन्न हिन्दू बौद्ध धर्म ग्रन्थमा उल्लेख गरिएका विभिन्न देवदेवीका शारीरिक अनुपातको नापका विषयमा लेखिएका सैद्धान्तिक विषयबाहेक कलाको चर्चा गरी लेखिएका विषय खासै पाइएको छैन ।

नेपालमा पत्रकारिता सुरु भएपछि समाजका विविध क्षेत्र सामाजिक सरोकारका विषय बन्न थाले । वि.सं. १९५८ मा गोर्खापत्रको प्रकाशन सुरु भएपछि यसले समाजका विविध पाटोलाई समाचारका विषय बनाउन थाल्यो । यसै सन्दर्भमा कलाको पनि सार्वजनिकीकरण सञ्चारमाध्यमबाट नै भएको मान्नुपर्दछ । १९९१ सालमा नेपालमा संस्थागत रूपले कला शिक्षाको सुरुवात हुनु पनि महत्वपूर्ण घटना थियो । गोर्खापत्र या अन्य त्यसवेलाका पत्रपत्रिकाले त्यसको समाचार बनाए त्यो खोजीकै विषय भएको छ ।

नेपालमा पहिलोपटक कलाकै सन्दर्भमा केन्द्रित रहेर सत्यमोहन जोशीले ००८-०९ सालमा प्रकाशन गरेको ‘कलाकार’ त्रैमासिक हो । सुरुमा नेवारी भाषामा प्रकाशित यो पत्रिका नेपाली भाषामा समेत प्रकाशित थियो । यसले चित्र, मूर्ति, वास्तुकला, संगीत तथा साहित्यको विषयलाई महत्व दिएको थियो । २०१४ सालमा नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको स्थापना भएपछि यसले नेपालको पुरातात्विक सम्पदा, प्राचीन नेपाली कलाका विविध सन्दर्भमा रहेर विभिन्न पुस्तक प्रकाशन गरेको देखिन्छ । यस्तै पुरातत्व विभागले समेत २०१० सालपछि नेपाली सम्पदा र पुरातात्विक महत्व राख्ने विषयमा अनुसन्धान गर्ने, जर्नल प्रकाशन तथा पुस्तक प्रकाशन गर्ने काम गरेको छ ।

२०१६-०१७ सालतिर गोर्खापत्रमा नारायणबहादुर सिंहको प्रवेशसँगै नेपाली कलाका बारेमा फाट्टफुट लेखिन थालियो । २०२० साल ताका गेहेन्द्रमान अमात्यले समेत गोर्खापत्र लगायतका पत्रपत्रिकामा कलासम्बन्धी लेखरचना प्रकाशन गरेको पाइन्छ । २०२२ सालमा नेपालमा कलाको संस्थागत विकास गर्ने उद्देश्य राखेर नेपाल ललितकला संस्था (नाफा) स्थापना भयो । यसले २०२३ सालमा कलाकार शिलुप्यारीको सम्पादनमा नाफाको मुखपत्र प्रकाशन भयो । त्यसको एक वर्षपछि त्यसको अर्को अंक निस्क्यो । २०२७ सालमा विजय थापाको सम्पादनमा कलाकार नामक अर्को पत्रिका निस्कियो । यसले पनि कला, साहित्य, संगीत तथा वास्तुकलाका विषयलाई समेट्यो । ०२७ सालमै नेपालमै पहिलोपटक नारायणबहादुर सिंहको ‘नेपाली चित्रकार’ नामक पुस्तक साझा प्रकाशनले निकाल्यो । यसमा त्यतिवेलाका

नेपालका मूधन्र्य तथा जल्दाबल्दा २० कलाकारको जीवनीसहित उहाँहरूको कृत्विका बारेमा चर्चा गरिएको छ । २०२० सालको दशकमा सिंहले गोर्खापत्रमा कलासम्बन्धी समीक्षात्मक लेख लेख्न थालिसक्नुभएको थियो । गोर्खापत्रले मासिक रूपमा साहित्यिक पत्रिका मधुपर्कको प्रकाशन २०२५ बाट सुरु गर्यो । यस पत्रिकामार्फत कलाका विविध पक्षमा लेखन कार्य सुरु भयो । यस पत्रिकाको महत्वपूर्ण जिम्मेदारीमा सिंह नै हुनुहुन्थ्यो । नाफाले ०२६ र ०३१ सालमा अंग्रेजीमा आफ्नो मुखपत्र प्रकाशन गर्यो । २०३२ सालमा नरसिंह भक्त तुलाचनको प्रकाशन, कुसुम तुलाचनको सम्पादनमा ‘कलाकृति’ नामक कला पत्रिका प्रकाशन भयो । यो पत्रिका प्रकाशनमा गेहेन्द्रमान अमात्यको सहयोग रह्यो ।

त्यस्तै, २०३५ सालमा नेपालमै पहिलोपटक काठमाडौं बाहिर धरानबाट युवा कला केन्द्रको प्रकाशन र मुकेश मल्लको सम्पादनमा कलापत्रिका निस्क्यो । यो पत्रिका ३ अंकसम्म प्रकाशित भयो । नाफाले वेला वेलामा कलासम्बन्धी पत्रिका प्रकाशन गर्दै गयो । त्यस्तै, २०३४ सालमा पुसमा नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले नेपालमा कलाको विषयमा केन्द्रित रहेर गोष्ठीको आयोजना गर्यो ।

यसमा उत्तम नेपाली, नारायणबहादुर सिंह, मनब्रज बज्राचार्यले कार्यपत्र प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । ती कार्यपत्रलाई पछि पुस्तकको रूपमा प्रकाशन समेत गरियो । नारायणबहादुर सिंहको २०३३ सालमै ‘कला एक अनुभूति एक चिन्तन’ नामक अर्को पुस्तक प्रकाशित भयो । नेपालमा कला लेखन, पत्रकारिता तथा अनुसन्धान कार्यमा नेपाल ललितकला संस्था नाफाले केही काम ग¥यो । तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान, पुरातत्व विभाग, साझा प्रकाशनलगायतले कलाका विषयमा रहेर केही प्रकाशनका काम गरेको देखिन्छ ।

२०७४ सालसम्म आइपुग्दा नेपालमा कला प्रकाशनमा निकै बृद्धि भएको छ । माध्यम, कला र कलाकार, तिसा, कलाकृति, आकृति, ललितकला द्वैमासिक, कलाकर्म, क्यानभास साप्ताहिक, फाइनआर्ट नेपाल डटकम, ललितकला समीक्षा, आर्टनेपाल, कलादृष्टि, ललितकला पत्रिका लगायतले कलाका विविध पक्ष र आयाममा रहेर कला लेखन तथा पत्रकारिता गरे । २०६६ सालमा नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानको स्थापनासँगै यसले प्रकाशन गरेका पुस्तक तथा बुलेटिन आदिले नेपाली कला लेखनको क्षेत्रलाई फराकिलो बनाउँदै लगेको छ ।

पछिल्लो समय कलाका विषयलाई विभिन्न साहित्यिक, समाचारमूलक तथा अनलाइनले समेत स्थान दिँदै आएका छन् । पुस्तक प्रकाशनमा समेत साझा प्रकाशन, नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठान, त्रिभुवन विश्वविद्यालय ललितकला केन्द्रीय विभाग, काठमाडौं विश्वविद्यालय सेन्टर फर आर्ट डिजाइन, ललितकला क्याम्पस, सिर्जना कलेज, नेपाल आर्ट काउन्सिल, विभिन्न कलासम्बन्धी संघसंस्था, अरूपण आर्ट ग्यालरी तथा व्यक्तिगत रूपमा समेत पुस्तक तथा पत्रिका प्रकाशन गरेका छन् |

MBN-LINK

कला लेखन र यसको महत्व