विश्वका कम्युनिस्ट पार्टीहरूको विगत तथा वर्तमान स्थितिको अध्ययन

विश्वका कम्युनिस्ट पार्टीहरूको विगत तथा वर्तमान स्थितिको अध्ययन

(विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनका उतारचढावको सम्पूर्ण भाग)

- नारायण गिरी

(यो आलेखको पहिलो भाग विचारप्रधान म्याग्जिन ‘मूलप्रवाह – वर्ष २३, पूर्णाङ्क ५१, कार्तिक-मंसिर २०८० ‘ मा छापिएको छ। यहाँ हामीले यसको सम्पूर्ण भाग प्रकाशित गरेका छौं।)

अनुमतिबिना यसको कुनै अंश पनि पुनरूत्पादन, प्रसारण तथा प्रतिलिपि गर्न बन्देज गरिएको छ।

कम्युनिष्ट व्यवस्था भनेको उत्पादनका साधनहरूको साझा स्वामित्वमा आधारित समाज निर्माण गर्ने एक महत्त्वपूर्ण विचारधारायुक्त व्यवस्था हो। कम्युनिष्ट व्यवस्थाको व्यवस्थित विचार दार्शनिक तथा वैज्ञानिक समाजवादी मार्क्स र एंगेल्सले प्रतिपादन गरे भने यसलाई व्यहारिक रूप दिने काम लेनिन र स्टालिनले गरे। पछि माओले यसको थप विकास गरे। मार्क्सवाद र कम्युनिष्ट व्यवस्थाको यूरोपका अधिकांश भागमा समर्थन प्राप्त भएको थियो भने संसारका सबै देशहरूमा यसले प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभाव जमाउन सफल भएको थियो। १९१७ को बोल्शेभिक अक्टुबर क्रान्ति र १९४९ को चिनियाँ जनवादी क्रान्ति जस्ता ठूला र अन्य धेरै क्रान्तिपछि विश्वका धेरै देशमा कम्युनिष्ट व्यवस्था स्थापना भएका थिए। बोल्शेभिक कम्युनिष्ट पार्टीले सर्वहारा अन्तर्राष्ट्रियवाद र विश्व क्रान्तिको अवधारणलाई अगाडि बढायो र आफ्नो संघर्षलाई विशुद्ध रूपले क्षेत्रीय रूपमा भन्दा पनि अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा हेर्‍यो। दोस्रो विश्वयुद्धपछि सोभियत संघको प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्ष सहभागितामा मध्य र पूर्वी यूरोपमा मार्क्सवादी-लेनिनवादी संगठन र सत्ताको व्यापक रूपमा स्थापना भएको थियो। यिनीहरूको नीतिको केन्द्र कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय थियो। यसको गठन संसारका कम्युनिष्ट पार्टीहरूको सहयोग र समर्थन गर्ने र क्रान्तिलाई अगाडि बढाउने उद्देश्यले गरिएको थियो। शीतयुद्धको समयमा पूँजीवादीको नेतृत्व अमेरिकाले र समाजवादी कम्युनिष्ट व्यवस्थाको नेतृत्व सोभियत संघले गरेको थियो। सन् १९८५ सम्म आउँदा पनि संसारको लगभग एक तिहाई जनसंख्या मार्क्सवादी-लेनिनवादी अर्थात् कम्युनिष्ट व्यवस्था अन्तर्गत रहेको थियो। सन् १९९१ मा सोभियत संघको विघटनसँगै कम्युनिष्ट व्यवस्था भएका देशहरू क्रमशः पूँजीवादी हुँदै गए। २१औं शताब्दीसम्म आउँदा केही देशहरूमा मात्र कम्युनिष्ट व्यस्था रहेको छ। त्यसमा पनि कैयौं परिमार्जन गरिएको छ। चीनले सन् १९८० बाट नै एक बजारउन्मुख अर्थ-व्यवस्थालाई अपनाएको छ।  यद्यपि संसारका धेरै देशहरूमा कम्युनिष्ट व्यवस्था नभए पनि कम्युनिष्ट पार्टी, संगठन र आन्दोलन भने धेरै ठूलो संख्यामा रहेको देखिन्छ। संसारका श्रमजीवीहरू प्रायः कम्युनिस्ट संगठनमै आबद्ध भएको पाइन्छ।

विश्वमा कम्युनिष्ट पार्टी स्थापनाको शुरुवात भने उन्नाइशौं शताब्दीबाट नै भएको देखिन्छ। कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापनाको शुरूवात काल्पनिक समाजवादीहरू सेन्ट साइमन, चार्ल्स फूरिए र रवर्ट ‌ओवेनको आलोचना स्वरूप मार्क्स, एंगेल्स तथा उनीहरूका साथी एवम् अनुयायीहरूद्वारा विकास गरिएको वैज्ञानिक समाजवादसँगै भएको हो। सन् १८३६ मा जर्मन प्रवासीहरूले  शुरुमा ‘लीग अफ द जस्ट’  गठन गरेका थिए र यसैलाई सन् १९४३ मा कम्युनिष्ट लीगको रूपमा विकास गरियो। मार्क्स र एंगेल्ससहित जर्मनमा निर्वासित समूहद्वारा बेल्जियममा सन् १८४६ मा ‘कम्युनिष्ट करेस्पोन्डिङ सोसाइटी’ को स्थापना गरिएको थियो। यसको माध्यमबाट उनीहरू यूरोपमा विभिन्न कम्युनिष्ट, समाजवादी र अन्य वामपन्थीहरू एक-अर्कोसँग संवाद गर्थे। यसपछि सन् १८४७ मा सबै मिलाएर लण्डनमा ‘कम्युनिष्ट लीग’ बनाइयो। ‘कम्युनिष्ट लीग’ को महाधिवेशनमा मार्क्स र एंगेल्सले कम्युनिष्ट घोषणापत्र लेख्ने जिम्मेवारी पाएका थिए। त्यसपछि १८४८ को फेब्रुअरी १२ मा कम्युनिष्ट घोषणापत्र जारी भयो। त्यसपछि संसारमा कम्युनिष्ट पार्टी र श्रमिकहरूको पार्टी बन्ने लहर चल्यो । यो घोषणापत्रलाई कम्युनिष्ट पार्टीको मात्र होइन, वैज्ञानिक समाजवादको पनि संस्थापक दस्तावेज मानिन्छ। कम्युनिष्ट घोषणापत्र जारी भएपछि १८४८ मा यूरोपमा धेरै क्रान्तिहरू भए। यूरोपमा विभिन्न वामपन्थी संगठनहरूले त्यसबेलाका दक्षिणपन्थी शासनको विरुद्धमा अभियान जारी राखेका थिए।  प्रशिया, अस्ट्रिया, हंगेरी, इटली, फ्रान्स र अन्य धेरै राज्यहरूमा निरंकुश सत्ताको विरुद्धमा विद्रोह भए। यद्यपि यी क्रान्तिहरू धेरैजसो पराजयमा टुंगिए। यूरोपियन क्रान्तिको हारपछि ‘कम्युनिष्ट लीग’ धेरै समयसम्म टिक्न सकेन। प्रसियाको एउटा सरकारी जासुसले ‘कम्युनिष्ट लीग’ का सदस्यहरूको सूची प्रकाशन गरेपछि यसका धेरै सदस्यहरू गिरफ्तार भए, धेरैलाई मुद्दा चलाइयो, उनीहरूको व्यापक दमन गरियो। त्यसपछि सन् १८५२ मा ‘कम्युनिष्ट लीग’ को विघटन भयो।

यूरोपमा मजदूर वर्गको आन्दोलन कमजोर भए पनि खत्तम भएको थिएन। सन् १८६४ सम्म यूरोपभरी र त्यहाँभन्दा बाहिर पनि श्रमिक आन्दोलनलाई एकसाथ लैजानका लागि एउटा बलियो संगठन बनाउने उद्देश्यले मार्क्स र एंगेल्सको मुख्य सक्रियतामा ‘अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक संघ’ को निर्माण भयो। यसैलाई ‘प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय’ भनिन्छ। जेनेभामा संसारका कम्युनिष्ट तथा श्रमिक विचारकहरूको भेलाबाट ‘पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय’ को गठन गरिएको थियो। यसबाट कम्युनिष्ट आन्दोलनको अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति समृद्ध भयो र धेरै देशहरूमा कम्युनिष्ट संगठन र आन्दोलन सक्रिय भए। यसले कम्युनिष्ट र समाजवादीहरूलाई एकजुट बनायो। यो ‘कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय’ को १८६७ मा दोस्रो, १८६८ मा तेस्रो तथा १८६९ मा चौथो महाधिवेशन सम्पन्न भयो। सन् १८७०को दशकको मध्यसम्म कैयौं देशमा समाजवादी संगठन परिपक्व भइरहेका थिए।  सन् १८७१ को मार्च १८ मा संसारको पहिलो कम्युनिष्ट व्यवस्थाको रूपमा ‘पेरिस कम्युन’ को स्थापना भए पनि यो केवल ७२ दिन मात्र अस्तित्वमा रह्यो। यसलाई संसारका पूँजीवादी शक्तिहरूले मिलेर मई २८ मा नराम्रोसँग ध्वस्त बनाए। यद्यपि पेरिस कम्युनले आफ्नो छोटो अवधिमा संसारका क्रान्तिकारी कम्युनिष्टहरूलाई अभूतपूर्व प्रभाव पार्न सफल भयो। ‘कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय’ पनि शुरूदेखि नै अराजकतावादी र संशोधनवादी हस्तक्षेपका कारण विवादित बनिरह्यो । सन् १८७६ मा भएको ‘प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय’ को छैठौं महाधिवेशनपछि यसको विघटन भयो।

‘प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय’ गठनपछि सन् १८७५ मा जर्मन सामाजिक जनवादी पार्टीको स्थापना भयो, यसमा मार्क्स र एंगेल्स पनि सहभागी भएका थिए। पछि यसलाई सरकारले गैरकानूनी घोषणा गर्‍यो।  अमेरिकामा सन् १८७६ मा ‘सामाजिक मजदूर पार्टी’ को स्थापना भयो। त्यसरी नै फ्रान्समा पेरिस कम्युनको हत्यापछि पनि सन् १८७९ मा ‘फ्रान्सेली मजदूर पार्टी’ को स्थापना भयो। रूसमा सन् १८८३ मा ‘श्रमिक मुक्ति दल’ को स्थापना भएको थियो। पछि सन् १९९८ मा रूसी ‘सामाजिक जनवादी मजदूर पार्टी’ बन्यो।  यसरी नै १८९० को दशकसम्ममा स्वीट्जरल्याण्ड, स्पेन, अस्ट्रिया, स्वीडेन, हंगेरी, नेदरल्याण्ड, आदि यूरोपेली देशहरूमा मजदूर तथा कम्युनिष्ट पार्टीहरू स्थापना भएका थिए।

सन् १८८३ मा कार्ल मार्क्सको मृत्यु भयो। त्यसपछि एंगेल्सको सक्रियतामा १४ जुलाई १८८९ मा २० भन्दा बढी देशका ३९१ प्रतिनिधिहरू जम्मा भएर ‘दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ को गठन गरियो। यो अन्तर्राष्ट्रियमा सामेल भएका पार्टी र नेताहरू विविध प्रकृतिका थिए। यसले श्रमिक आन्दोलन र समाजवादको लागि महत्त्वपूर्ण प्रगति हासिल गर्‍यो। सबभन्दा पहिले यसले मार्क्सवादको मूल सन्देशलाई पहिलेको तुलनामा व्यापक रूपमा फैल्यायो। ‘दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ मा प्रायः सबै देशका प्रतिनिधहरूले भाग लिएका थिए। प्रथम विश्वयुद्धको शुरुवातको अवधिसम्ममा ‘दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ मा लाखौं श्रमिकहरू यसका सदस्य थिए। सन् १८९१ मा यसको दोस्रो महाधिवेशन भयो। सन् १८९३ मा तेस्रो अधिवेशन भयो। सन् १८९५ मा एंगेल्सको मृत्यु भयो। सन् १८९६ मा अन्तर्राष्ट्रियको चौथो, १९०० मा पाँचौं, १९०७ मा छैटौं अधिवेशन भएको थियो। सन् १९०७ अगस्टमा भएको अधिवेशनमा लेनिन पनि प्रत्यक्ष रूपमा सहभागी भएका थिए। यसपछि सन् १९१० मा आठौं, १९१२ मा नवौं हुँदै सन् १९१५ मा आएर ‘दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ विघटन हुनपुग्यो। दोस्रो अन्तर्राष्ट्रियमा पनि संशोधनवादी, अराजकतावादी, सुधारवादी, पूँजीवादी विचारकहरू थिए, जसको कारणले यहाँ पनि धेरै ठूलो वैचारिक संघर्ष भयो। प्रथम विश्वयुद्धपछि यसले तीव्र रूप लिएको थियो।

रूसमा सन् १८९८ मा ‘रूसी सामाजिक जनवादी मजदूर पार्टी’ नामको मार्क्सवादी पार्टी बनेको थियो। पछि यो दुई प्रमुख गुटमा विभाजित भयो – लेनिनको नेतृत्वको पार्टीलाई बोल्शेभिक र मार्तोभको नेतृत्वको पार्टीलाई मेन्शेभिक भनियो। सन् १९०५ मा जार शासनको विरुद्धमा क्रान्ति भएपछि देशका कैयौं भागमा सोभियत श्रमिक परिषदको गठन गरियो। यसपछि जार जनवादी सुधारलाई लागू गर्न विवस भयो। त्यसपछि एक निर्वाचित सरकार हाउस अफ कमन्सको शुरुवात भयो। सन् १९१७ मा लेनिनको नेतृत्वमा बोल्शेभिक पार्टीले अक्टोबर क्रान्ति सम्पन्न गर्‍यो। त्यसपछि रूसको कम्युनिष्ट पार्टीले उद्योगहरूको राष्ट्रियकरण, जमिन किसानलाई वितरण, आदि कार्यमार्फत रूसको व्यापक रूपले पुनर्गठन गर्‍यो। सन् १९१८ मा भएको पार्टीको सातौं महाधिवेशनपछि लेनिनको प्रस्तावमा पार्टीको नाम बदलेर रूसी कम्युनिष्ट पार्टी (बोल्शेभिक) राखियो। सन् १९२२ मा रूसी सामाजिक संघीय गणराज्यलाई आधिकारिक रूपमा सोभियत समाजवादी गणराज्य संघको नेतृत्व गर्नको लागि नियुक्त गरियो। यसलाई सोभियत संघको रूपमा जानिन्छ। सन् १९२४ मा लेनिनको मृत्यु भएपछि सोभियत संघ र त्यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्व स्टालिनले लिए। स्टालिनले पूँजीवादी बजार नीतिलाई छोडे। उनले सोभियत कृषि उत्पादनको ठूलो हिस्सालाई मौलिक रूपमा बदलिदिए। कृषिमा आधुनिकीकरण गर्दै एकीकरण गरे। सन् १९२८ बाट उनले योजनाबद्ध विकासको शुरुवात गरे र रूसलाई औद्योगिकीकरण र आधुनिकीकरणतिर लगे। सन् १९३० पछि स्टालिनले पपुलर फ्रन्ट आन्दोलनलाई बढावा दिए। त्यसपछि उनको नेतृत्वको सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी (बोल्शेभिक) ले समाजवादीहरू र अन्य राजनीतिक शक्तिहरूलाई सहयोग दिने कार्य शुरु गर्‍यो। स्पेनको गृहयुद्धमा पनि गणतान्त्रिक उद्देश्यको लागि व्यापक समर्थन गरियो।

सन् १९१५ पछि दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय विघटन भएको थियो। त्यसपछि सन् १९१९ मा लेनिन र रूसको कम्युनिष्ट पार्टी (बोल्शेभिक) को सक्रियतामा तेस्रो अन्तर्राष्ट्रियको रूपमा कार्य गर्नलाई एक अन्तर्राष्ट्रिय संगठनको स्थापनाको लागि अभियानको शुरुवात भयो। त्यसपछि यो ‘तेस्रो कोमिन्टर्न’ को रूपमा स्थापित भयो र यसको मुख्य कार्यालय सोभियत संघको रूसमा नै रह्यो। ‘कोमिन्टर्न’ सन् १९१९ मा संसारभरका क्रान्तिकारी सिद्धान्तमा आधारित कम्युनिष्ट पार्टीहरू मस्कोमा भेला भएर बनाएको अन्तर्राष्ट्रिय संगठन थियो। ‘कोमिन्टर्न’ दृढतापूर्वक सर्वहारा अन्तर्राष्ट्रियवादी सिद्धान्त लागू गर्ने कुरामा आधारित थियो। 

सन् १९२१ मा सोभियत संघको सहयोगमा छिमेकी देश मंगोलियामा कम्युनिष्ट सरकार निर्माण भयो। यसलाई सन् १९२४ मा मंगोलियन जनवादी गणतन्त्र भनियो। ‘तेस्रो कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय’ को माध्यमबाट सोभियत समर्थित कम्युनिष्ट संगठन संसारमा फैलिंदै गयो। विशेषगरी यूरोप र रूसी प्रभाव क्षेत्रमा कम्युनिष्ट संगठन र सरकार बन्दै गए। जर्मनीमा रोजा लक्जेम्बेर्ग र कार्ल लिब्नेख्तहरूको नेतृत्वमा कम्युनिष्ट क्रान्ति भएको थियो तर पछि रोजा र लिब्नेख्तलाई पक्रिएर हत्या गरेसँगै त्यसको अन्त्य भयो। त्यही वर्ष हंगेरीमा सामाजिक जनवादी र कम्युनिष्ट गठबन्धनले सत्ता लिए। बेला कुनको नेतृत्वमा हंगेरियन कम्युनिष्ट पार्टीले छिट्टै देशमा व्यापक सुधारहरू गरे। तर केही समयपछि रोमानियाले त्यहाँ आक्रमण गरेर कम्युनिष्ट सत्ताको अन्त्य गरेको थियो। १९२१ मा इटालीमा पनि कम्युनिष्ट विद्रोह भयो तर त्यसलाई दबाइयो। सन् १९२३ मा अर्को विद्रोह भएको थियो त्यसलाई पनि दबाइयो। इटालीमा एन्टोनियो ग्राम्सी प्रमुख कम्युनिष्ट नेता थिए। सन् १९२३ मा बुल्गेरियामा कम्युनिष्ट पार्टीले विद्रोहको प्रयास गरे पनि यो सफल हुन सकेन। कम्युनिष्ट पार्टी एकताबद्ध संगठन थियो। ‘कोमिन्टर्न’ ले सन् १९२० को दशकमा जिनोविएभको नेतृत्वमा कैयौं देशहरूमा विभिन्न कम्युनिष्ट मोर्चाहरू बनाएको थियो। कम्युनिष्ट संगठनलाई व्यापक रूपमा अगाडि बढाउन र विस्तार गर्नका लागि युवा कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय,  ट्रेड-यूनियन, किसान समूह,  अन्तर्राष्ट्रिय लाल सहयोग (मानवीय सहायता), लाल खेलकुद अन्तर्राष्ट्रिय, आदि विभिन्न संगठनहरू बनाइयो। यूरोपमा अग्रदस्ता संगठनहरू इटली र फ्रान्समा विशेष रूपले प्रभावशाली थिए। सन् १९३३ मा भिली मुनजेनवर्ग कम्युनिष्ट मोर्चाको संगठक भए। यो संगठन १९३० को दशकको अन्त र ४० को दशकको शुरुवातमा भंग भयो। सन् १९२७ मा  चीन, जापान, कोरिया, फिलिपिंस, अस्ट्रेलिया, न्यूजिल्याण्ड र अन्य देशहरूमा कम्युनिष्ट ट्रेड-यूनियन र अन्य संगठन विस्तार गर्नको लगि पश्चिमी प्रशान्त क्षेत्रमा ‘द प्यासिफिक ट्रेड-यूनियन सेक्रेटारियट’ (PPTUS)  को गठन गरिएको थियो। यो ‘पीपीटीयूएस’ एक कम्युनिष्ट संगठन थियो, यसले कैयौं गुप्त गतिविधिको अतिरिक्त प्रत्यक्ष र गोप्य राजनीतिक आन्दोलन पनि संचालन गर्दथ्यो। एशियामा पनि धेरै ‘कम्युनिष्ट फ्रन्ट’ संगठनहरू थिए र यी संगठनले युवाविद्यार्थीहरूलाई संगठित गर्दथे।  

संयुक्त राज्य अमेरिकामा कैयौं समूहहरूले कम्युनिष्ट पार्टीको दावी गरेका थिए। यिनीहरूमध्ये मुख्य अमेरिकाको कम्युनिष्ट पार्टी थियो। यसका सदस्य धेरैजसो आप्रवासी श्रमिकहरू थिए र यो पार्टीको नेतृत्व चार्ल्स रुथेनबर्गले गरेका थिए। अर्को, कम्युनिष्ट लेबर पार्टी थियो। यसको नेतृत्व जोन रीड र बेंजामिन गिटलोले गरेका थिए। यो पार्टीमा धेरै अमेरिकी मूलका श्रमिक सामेल थिए। त्यसकारण सन् १९१९ मा नवनिर्मित ‘कोमिन्टर्न’ ले यी दुई समूहको एकीकरण गराइ संयुक्त राज्य अमेरिकाकाको कम्युनिष्ट पार्टी (CPUSP) को निर्माण गर्नमा भूमिका खेल्यो। पछि यो पार्टीमा अन्य साना समूहहरू पनि आए।

आफ्नो अस्तित्वको २४ वर्षमा ‘तेस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ वा ‘कोमिन्टर्न’ ले कम्युनिष्ट व्यवस्था र संगठन स्थापनाको लागि धेरै सकारात्मक कार्यहरू गर्‍यो। यसले मजदूर वर्गको अन्तर्राष्ट्रियवाद र साम्राज्यवाद-विरोधी सिद्धान्तलाई कायम राख्नको लागि मार्क्सवादी-लेनिनवादी कार्यक्रममाथि जोड दियो। यसकारणले गर्दा दक्षिण अफ्रिका, भियतनाम, मेक्सिको जस्ता स्थानबाट कम्युनिष्ट पार्टीहरूले यसमा उत्सुकतापूर्वक भाग लिएका थिए। ‘कोमिन्टर्न’ ले कैयौं देशहरूमा श्रमिक र कम्युनिष्ट संघर्षको लागि समर्थन गर्‍यो, विशेष रूपले सन् १९३६ देखि १९३९ सम्म भएको स्पेनिश गृहयुद्धको क्रममा स्पेनिश गणराज्यको लागि धेरै ठूलो भूमिका खेल्यो। सन् १९२८ मा मस्कोमा आयोजित ‘कोमिन्टर्न’ को छैठौं महाधिवेशनमा यसभित्र विभिन्न वैचारिक संघर्षले व्यापक रूप लिएको देखिन्छ। सन् १९३५ मा भएको ‘कोमिन्टर्न’ को सातौं महाधिवेशनमा ज्यार्जी दिमित्रोभले आफ्नो रिपोर्टमा फाँसीवादको विरूद्धमा उभिन इच्छुक सबै शक्तिहरूसँग एउटा संयुक्त मोर्चा विकास गर्ने कुरामा जोड दिएका थिए। यसपछि जर्मनी, इटली र दक्षिणपन्थी फाँसीवादी सरकारले कम्युनिष्ट पार्टीहरूमाथि पूर्ण रूपले प्रतिबन्ध लगाइदिए। तर कम्युनिष्ट पार्टीहरूले गोप्य रूपमा आफ्नो कामलाई जारी राखे। सन् १९३६ को जुलाई महिनामा स्पेनमा गृहयुद्ध छेडिएको थियो। ‘कोमिन्टर्न’ र सोभियत संघले स्पेनिश गणराज्यको लागि पूर्ण समर्थन गर्‍यो। तर स्पेनमा गणतन्त्रले हार्‍यो। सैन्य तानाशाह फ्रेन्कोको नेतृत्वमा र नाजी जर्मनी तथा फासीवादी इटालीको पूर्ण सहयोगमा विद्रोही सैनिकहरूलाई क्रूरतापूर्वक दवाइयो।

दोस्रो विश्वयुद्ध शुरु भएपछि अगस्ट १९३९ मा नाजी जर्मनी र रूसबीचमा भएको अनाक्रमक सन्धिले फाँसीवादको विरुद्धमा एकताबद्ध रूपले लडिरहेका कम्युनिष्टहरूलाई अचम्मित बनाइदियो। यसको कारणले कैयौं देशमा कम्युनिष्ट प्रतिष्ठामा नोक्सान पुग्यो। जुन १९४१ मा जर्मनीले सोभियत संघमाथि आक्रमण गरेपछि भने एकपटक फेरि फाँसीवादको विरुद्धमा सोभियत संघको रक्षाको लागि ‘कोमिन्टर्न’ का पार्टीहरूले आफ्नो सर्वोच्च प्राथमिकता बनाए। दोस्रो विश्वयुद्ध चरम स्थितिमा पुगेको बेलामा १५ मई १९४३ मा ‘कोमिन्टर्न’ ले स्वयंलाई भंग गर्ने निर्णय लियो। यो भंग हुनुमा, अलग-अलग देशहरूको आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय स्थिति धेरै जटिल हुनु, केही अन्तर्राष्ट्रिय केन्द्रको माध्यमबाट प्रत्येक देशको श्रमिक आन्दोलनका समस्याहरूको समाधानमा दुर्गम अवरोध आउनु, आदि थिए। अब संसारका कम्युनिष्ट पार्टीहरू स्वयं आफ्नो मोर्चा र गठबन्धन बनाउनको लागि स्वतन्त्र थिए र विभिन्न रणनीतिहरू अपनाउन सक्थे, जुन आफ्नो देश अनुकूल स्थितिमा हुन सक्दथ्यो।

ठूलो धनजनको क्षति, भारी कष्ट तथा सोभियत संघको महत्त्वपूर्ण एवम् वीरतापूर्वक भूमिकाको कारणले दोस्रो विश्वयुद्धमा फाँसीवादको हार भयो। यसपछि पूर्वी जर्मनी (जर्मन जनवादी गणराज्य), पोल्याण्ड, रोमानिया, हंगेरी, चेकोस्लोभाकिया, यूगोस्लाभिया र अल्वानियामा समाजवादी सरकार सत्तामा आए। त्यसपछि इटली र फ्रान्समा पनि कम्युनिष्ट आन्दोलन बलियोसँग पुनर्जीवित भए। सम्पूर्ण यूरोप र त्यस बाहिर पनि वैधानिक, सांगाठानिक, चुनावी, आदि विभिन्न ढंगबाट राजनीतिका हरेक क्षेत्रमा कम्युनिष्ट संगठनहरू अस्तित्वमान भए। जनताका हरेक संगठन, कला र संस्कृतिमा कम्युनिष्ट व्यवस्थाको प्रभाव पर्नगयो। दोस्रो विश्वयुद्धको १९४५ मा अन्त्य भएपछि लगत्तै समाजवादी र पूँजीवादी व्यवस्थाको बीचमा शीतयुद्धको शुरुवात भएको थियो। समाजवादी व्यवस्थाको नेतृत्व सोभियत संघले गरेको थियो भने पूँजीवादी व्यवस्थाको नेतृत्व संयुक्त राज्य अमेरिकाले गरेको थियो। सोभियत संघले कम्युनिष्ट व्यवस्था समर्थित जनतन्त्रको लागि युवा विश्व संघ, अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थी संगठन, ट्रेड-यूनियन विश्व संगठन, अन्तर्राष्ट्रिय महिला संगठन र शान्तिको लागि विश्व परिषद जस्ता विभिन्न संगठनहरूको स्थापना गर्‍यो। यसैगरी पत्रकार, वकिल, वैज्ञानिक, डाक्टर, आदिको संगठित संजाल बनाउनका लागि विभिन्न संगठनहरू निर्माण गर्‍यो। सन् १९४५ मा संसारका ट्रेड-यूनियन संगठनहरूलाई एकजुट गर्नको लागि प्रागमा ‘ट्रेड यूनियन सोभियत’ (WFTU) अन्तर्राष्ट्रिय संगठन बनाइएको थियो। सन् १९४५ पछि स्टालिन लगातार राज्यलाई बलियो बनाउन लागे। त्यसरी नै संसारका कम्युनिष्ट देशहरूलाई पनि साथ, सहयोग र समर्थन गरिरहे। त्यसपछि लगत्तैदेखि समाजवादको कुनै पनि प्रगतिलाई रोक्नको लागि अमेरिकाको नेतृत्वमा संसारका पूँजीवादी राष्ट्रहरू एकजुट भएर बलपूर्वक र अन्य विभिन्न हतकण्डा प्रयोग गर्नेतिर ध्यान केन्द्रित गर्नलागे। उत्तर एटलान्टिक सन्धि संगठन (NATO) को गठनको उद्देश्य यही नै थियो। यद्यपि कम्युनिष्ट देशहरूले रक्षात्मक रूपमा वार्सा सन्धिद्वारा यसको प्रतिकार गरे। यही बेलामा साम्राज्यवादी शक्तिहरूले ग्रिसमा वामपन्थी सकारको संभावना हुँदाहुँदै हस्तक्षेप गरेर दक्षिणपन्थी सरकार स्थापना गरेका थिए।

मध्य र पूर्वी यूरोपमा लाल सेनाहरूको सफलतासँगै सत्ता कम्युनिष्टको हातमा आयो। यी देशहरूमा समाजवादलाई उत्साहपूर्वक समर्थन प्राप्त भयो। चेकोस्लोभाकिया, पोल्याण्ड, हंगेरी जस्ता देशहरूमा कम्युनिष्ट पार्टी सामाजिक जनावदी पार्टीको एकीकरण भयो र कम्युनिष्ट व्यवस्था संचालन भयो। मध्य यूरोपका कम्युनिष्ट पार्टीहरूले उद्योगको राष्ट्रियकरण, केन्द्रीकृत समाज कल्याण र राज्य विकासको समर्थन गर्नको लागि जनतालाई अत्याधिक प्रेरित गरे। अर्कोतिर, जनताले ठूलो परिणाममा समाजवादको समर्थन गरे। बीच-बीचमा समस्याहरू पनि आइरहन्थे तर यसलाई वार्ताको माध्यमबाट हल गरिन्थ्यो।

सन् १९५६ मा हंगेरिमा क्रान्ति भयो। यो क्रान्ति पूर्वी यूरोपमा सोभियत संघको प्रभावको रूपमा एक ठूलो चुनौती थियो। यो क्रान्तिमा आम हड्ताल, स्वतन्त्र श्रमिक परिषद, पुर्नगठित सामाजिक जनवादी पार्टी र दुई भूमिगत कम्युनिष्ट पार्टी सामेल थिए। यसमा लगभग एक हप्तासम्म मुख्य कम्युनिष्ट पार्टीको बर्चस्व रह्यो र समाजवादको संरक्षणको समर्थन गर्ने दुई कम्युनिष्ट पार्टीहरूले आफ्नो स्वतन्त्रता हासिल गरे। चेकोस्लोभाकियाको कम्युनिष्ट पार्टीले अलेक्जेण्डर डबसेकोको नेतृत्वमा एउटा महत्वाकांक्षी सुधार कार्यक्रम शुरू गरेको थियो। यो योजना अनुसार केन्द्रीय नियन्त्रणलाई सीमित गर्ने र अर्थव्यवस्थालाई पार्टीका आधारभूत मान्यताहरूबाट धेरै स्वतन्त्र बनाउने थियो। २० अगस्ट १९६८ मा सोभियत नेता ब्रेजनेभले वार्सा सन्धिको बलमा सैन्य आक्रमण गरे। यसपछि पश्चिमी कम्युनिष्ट पार्टीमा निरन्तर गिरावट आउँदै गयो। शीतयुद्धको समयमा पश्चिमी जर्मनी र पश्चिम वर्लिन पूर्व-पश्चिम संघर्षका केन्द्र थिए र कैयौं कम्युनिष्ट मोर्चा स्थापित भएका थिए। पूर्वी जर्मन संगठन जर्मन-सोभियत फ्रेण्डसिप सोसाइटी (GFDSF) को पश्चिमी जर्मनीमा तेह्र हजार सदस्य थिए तर सन् १९५३ मा केही प्रान्तद्वारा यसलाई कम्युनिष्ट मोर्चा भनी प्रतिबन्ध लगाइएको थियो। ‘जर्मन डेमोक्रेटिक कल्चरल फेडेरेसन’ वास्तवमा बहुलवादी संघको एक श्रृंखलाको रूपमा शुरु भयो। र, सन् १९५१ पछि कम्युनिष्ट संगठनमा सामेल भयो।

पूर्वी एशियामा जापानी साम्राज्यवादको पराजयले चीन, कोरिया र भियतनाममा महान क्रान्तिकारी परिवर्तनहरूको ढोका खोलिदियो। यी तीनै देशमा कम्युनिष्ट पार्टीहरू जापानी सेनाको विरुद्धमा आफ्नो दृढ संघर्षको माध्यमबाट लाखौं श्रमिकहरू र किसानहरूको समर्थन हासिल गरी शक्तिशाली बनेका थिए। यद्यपि यी तीन वटै देशहरू कुनै पनि उन्नत औद्योगिक शक्तिहरू थिएनन्। त्यसकारण प्रत्येक मामिलामा सोभियत संघको प्रारम्भिक अनुभव लिइयो। यी एशियाली देशहरूमा समाजवादको विकासको तरीकामा यसको गहिरो प्रभाव पर्‍यो । तर कोरिया र भियतनाममा साम्राज्यवादी हस्तक्षेपको कारणले देशको विभाजन भयो। प्रत्येक मामिलामा उत्तरमा कम्युनिष्ट पार्टी सत्तामा थियो भने दक्षिणमा साम्राज्यवादी नियन्त्रित दक्षिणपन्थी सरकारले कोरिया र भियतनाको लागि युद्धको  मन्च तयार गरेका थिए।

सन् १९२१ मा स्थापना भएको चिनिया कम्युनिष्ट पार्टीले दीर्घकालीन जनयुद्धको लामो बाटोबाट सन् १९४९ मा माओत्से-तुङको नेतृत्वमा चिनियाँ जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्‍यो। सन् १९५० देखि १९५३ सम्म चीनले कोरियाली युद्धमा संयुक्त राज्य अमेरिका, दक्षिण कोरिया र संयुक्त राष्ट्र सेनासँग ठूलो परिमाणमा अघोषित युद्ध गर्‍यो। यद्यपि यो युद्ध एक सैन्य गतिरोधमा समाप्त भयो। यो माओको लागि चीनमा पूँजीवादको समर्थन गर्ने तत्वहरूलाई पहिचान गर्न र तिनीहरूलाई अन्त्य गर्ने एक अवसर बन्यो। शुरुमा माओले स्टालिनसँग मिलेर रूसी मोडेल अनुसार काम गरे। रूसले औद्योगिकीकरणको सहायताको लागि प्रविधि र विशेषज्ञहरूलाई पठायो। सन् १९५३ मा स्टालिनको मृत्युपछि रूस-चीन सम्बन्ध बिग्रियो। माओत्सेतुङका अनुसार सोभियत उत्तराधिकारीहरूले कम्युनिष्ट व्यवस्था विरुद्ध विश्वासघात गरे। त्यसपछि माओले सोभियत नेता ख्रुश्चेभलाई संशोधनवादी भने। सन् १९६० सम्म आउँदा दुवै कम्युनिष्ट देशहरूको बीचमा सम्बन्ध नराम्ररी बिग्रिसकेको थियो। दुवै देशहरूले संसारका कम्युनिष्ट समर्थकहरूसँग आ-आफ्नो गठबन्धन शुरु गरे। यसकारणले गर्दा विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन दुई शत्रुतापूर्ण शिविरमा विभाजित भए। माओ सन् १९५८ देखि १९६१ सम्म ठूला शहरहरू भन्दा पनि गाउँमा आधारित चीनको औद्योगिकीकरण गर्ने लक्ष्यका साथ अगाडि बढे। भूमिको निजी स्वामित्व समाप्त भयो। किसानहरू ठूलो संख्यामा सामूहिक खेतीमा लागे। त्यसैगरी किसानहरू स्टील मिल र ठूला उद्योगहरू स्थापित गर्नमा लागे। माओले महान अग्रगामी छलाङको सिद्धान्त प्रस्तुत गर्दै उनले द्रूत औद्योगिक विकासको योजना जनतासामु प्रस्तुत गरे । उनले साना, मझौला र ठूला उद्योगलाई एकैसाथ विकास गर्न आग्रह गरे । उनले स्वदेशी र आधुनिक प्रविधिमा जोड दिए । महान अग्रगामी छलाङको उनको सिद्धान्तको मुख्य उद्देश्य औद्योगिक विकासलाई गति दिनु थियो। प्रविधिको दृष्टिले न्यून विकास भए पनि चिनियाँ समाज कम्यूनमार्फत समाजवादको अन्तिम साम्यवादी चरणमा छिट्टै प्रवेश गर्ने माओको विश्वास थियो। उनले आर्थिक योजनामा जोड दिँदै महान अग्रगामी छलाङको कार्यक्रम सफल बनाउन जनताको उत्पादक शक्ति बढाउन महत्वपूर्ण योजना बनाए। माओले ‘समाजवादबाट साम्यवादमा संक्रमणकालमा हामीले समाजवादको चरणमा हाम्रो प्रगतिलाई रोक्नु हुँदैन, बरू साम्यवादको अन्तिम लक्ष्यसम्म जारी रहनुपर्छ’ भन्ने कुरामा जोड दिए । प्राविधिक विशेषज्ञता,  व्यवस्थापन, परिवहन र आवश्यक उपकरणहरूको कमी भए पनि दूरदराजका स्थानहरूमा कारखाना बनाइयो।  तर सन् १९५९-६१ मा चीन भयानक अनिकाल, बाढी र महामारीको शिकार भयो । त्यसकारण यो महान अग्रगामी छलाङको माओको सपना चकनाचुर भयो । यी योजना केही हदसम्म सफल भए पनि आर्थिक अभाव, प्राकृतिक विपद, आदि कारणले गर्दा पूर्ण रूपमा सफल हुन सकेनन्। यद्यपि आधुनिक चीनको जग खडा गर्नमा भने यो सफल भयो। फड्को मारेर अगाडि बढ्ने माओको  यो कार्यक्रम निकै महत्त्वपूर्ण थियो भन्न सकिन्छ। त्यस समयको आर्थिक रिपोर्टले फलाम र इस्पातले चीनमा अचम्मको प्रगति गरेको देखाउँछ। यो आन्दोलनलाई फलाम र इस्पातको लडाइँ भनियो। मानिसहरूले आफ्नो घरको पछाडिपट्टि स्टिलका भट्टीहरू जडान गरेका थिए। तर माओको यो कार्यक्रम प्राकृतिक प्रकोपले ध्वस्त भयो। यसमार्फत् त्यतिबेला प्रमुख औद्योगिक देश बेलायतलाई उछिन्ने उनको सपना अधुरै रहेको थियो ।

सन् १९६६ मा चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति शुरु भएको थियो र यो क्रान्ति माओको मृत्यु (१९७६) सम्म जारी रह्यो । सांस्कृतिक क्रान्तिले लेखकद्वारा जथाभावी कलम चलाउने कुरालाई अस्वीकार गर्दथ्यो। साँस्कृतिक क्रान्तिको क्रममा दलका सदस्य र सेनाका पदाधिकारीले विलासिताको जीवन त्यागेर साधारण मानिसजस्तै जीवन बिताउनुपर्छ भन्ने कुरामा विशेष जोड दिइएको थियो । विद्यालय र कलेजको परीक्षा स्थगित गरी विद्यार्थीलाई ‘शारीरिक श्रम’ अनिवार्य गरिएको थियो । विद्यार्थीहरूलाई खेतमा लगेर काम गर्न लगाइयो। किसानहरूलाई खेती र पशुपालनका नयाँ र वैज्ञानिक तरीकाहरू बुझाउन विद्यार्थीहरूको टोली गाउँ-गाउँमा पठाइयो। माओको सांस्कृतिक क्रान्तिको अवधारणा ‘संस्कृति’ मा मात्र सीमित थिएन। उनले शिक्षाको क्षेत्रमा सिद्धान्तलाई व्यवहारसँग जोड्ने कुरा गरे । सांस्कृतिक क्रान्ति आर्थिक विकाससँग पनि जोडिएको थियो । हरेक क्षेत्र कृषि र उद्योगको दृष्टिकोणले सकेसम्म आत्मनिर्भर बनाउने सांस्कृतिक क्रान्तिको प्रयास थियो । माओले मार्क्सवादको विजय वा चीनमा साम्यवादको सुदृढीकरणका लागि वैचारिक र भावनात्मक क्रान्ति आवश्यक भएको कुरामा जोड दिए। विश्वमा कम्युनिष्टहरूको सफलताका लागि उनीहरूबीच सांस्कृतिक एकता हुनु आवश्यक छ । कम्युनिष्ट क्रान्ति लामो सङ्घर्ष हो, जसमा आर्थिक र राजनीतिक परिवर्तनसँगै सांस्कृतिक परिवर्तन पनि आवश्यक हुन्छ भन्ने माओको विश्वास थियो । माओले भनेका थिए, “आर्थिक परिणाम प्रभावशाली साबित भएकोमा कुनै शङ्का छैन, तर साम्यवादलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूप दिनको लागि क्रान्तिको स्वरूप पनि बहुआयामिक हुनु आवश्यक छ।” माओले चिनियाँ समाजवादी समाजमा मानसिक र शारीरिक श्रमबीचको द्वन्द्व हटाउन सांस्कृतिक क्रान्तिको कार्यक्रम शुरू गरेका थिए। माओले सांस्कृतिक क्रान्तिको माध्यमबाट पार्टीको महत्व घटाउने र जनताको महत्व बढाउने प्रयास गरे । जनसहयोगबिना कुनै पनि समाज कल्याणका कार्यक्रम सम्पन्न हुन नसक्ने र राज्यमा स्थायित्व कायम हुन नसक्ने उनको विश्वास थियो । यस क्रान्तिमार्फत माओले लाल स्वयंसेवकलाई महत्व दिएर पार्टीको महत्व घटाइदिए । उनले चीनको राष्ट्रिय सेनामा राज्यका नयाँ क्रान्तिकारी युवाहरू र राज्यका पुराना वफादार कार्यकर्ताहरूलाई समावेश गरी विभिन्न शहर र जिल्लाहरूमा क्रान्तिकारी समितिहरू बनाए र पार्टीको सम्पूर्ण अधिकार उनीहरूलाई सुम्पिए। माओले शिक्षित युवाहरूलाई गाउँमा पठाउने व्यवस्था गराएका थिए ताकि उनीहरूले गाउँलेहरूलाई नयाँ ज्ञान सिकाउन सकून्। यसरी माओले शहर र गाउँको भिन्नता मेटाउने प्रयास गरे। सांस्कृतिक क्रान्ति पनि औद्योगिक क्रान्ति जत्तिकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। किनभने माओले यसमार्फत् ज्ञानको नयाँ प्रणाली बनाएर सर्वसाधारणलाई औद्योगीकरणको मूल्य महसुस गराए । समाजवादी आन्दोलनको इतिहासमा यस्तो प्रयास यसअघि कहिल्यै भएको थिएन । तसर्थ माओको सांस्कृतिक आन्दोलन चिनियाँ समाजको विकासमा महत्वपूर्ण कदम थियो। यस क्रान्तिको लक्ष्य शक्तिलाई बलियो बनाउनु मात्रै होइन, समाजमा आधारभूत परिवर्तन ल्याउनु पनि थियो ताकि सर्वहारा वर्गमा राजनीतिक चेतना जागृत होस् ।

सन् १९५३ मार्च ५ मा जोसेफ स्टालिनको मृत्यु भएपछि सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी र सत्ताको नेतृत्वमा ख्रुश्चेभ आए। सन् १९५६ मा भएको सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको २०औं महाधिवेशनमा ख्रुश्चेभले व्यक्तित्ववाद र त्यसको परिणाममाथि वक्तव्य दिए। यसमा उनले स्टालिन कालमा सरकार र पार्टीमा भएका कैयौं क्रियाकलापहरूको विरोध र निन्दा गरे। ठूलो संख्यामा राजनीतिक र गैरराजनीतिक कैदीहरूलाई रिहा गरियो र त्यसपछि विभिन्न सुधारवादी तथा संशोधनवादी नीति तथा कार्यक्रमहरू ल्याइयो। सोभियत कम्युनिष्ट पार्टीको २०औं महाधिवेशनमा ख्रुश्चेभका यी सुधारवादी तथा संशोधनवादी क्रियाकलापले पूर्वी र मध्य यूरोपका कम्युनिष्ट नेतृत्व भएका देशहरू पोल्याण्ड, बुल्गेरिया, यूगोस्लाभिया र अल्वानियामाथि व्यापक प्रभाव पर्‍यो। यिनीहरूमध्ये कैयौं देशहरूमा र विशेषगरी पोल्याण्ड र हंगेरीमा सडकमा विरोध प्रदर्शन हुनथाल्यो। त्यसपछि कैयौं देशहरूमा नयाँ नेतृत्वको जन्म भयो र विस्तारै कम्युनिष्ट व्यवस्थामा कमी आउँदै गयो। ख्रुश्चेभको वक्तव्य तथा कार्यक्रम र सोभियत संघमा सम्बन्धित घटनाक्रमले समाजवादी कम्युनिष्ट पार्टीहरूमा उथलपुथल पैदा गरिदियो।  ख्रुश्चेभको संशोधनवादी सुधारवादी लाइनपछि विश्व  कम्युनिष्ट आन्दोलन दुई भागमा विभाजित भयो। चीनले पनि ख्रश्चेभको लाइनलाई संशोधनवादी घोषणा गर्‍यो। त्यसपछि चीन र सोभियतको बीचमा कटुता शुरु भयो भने चीनको पक्षमा अल्बानिया र इन्डोनेशियाका कम्युनिष्ट पार्टीहरू आए।

सन् १९५९ मा क्युबामा फिडेल क्यास्त्रो र चे ग्वेभाराको सफल नेतृत्वमा क्रान्ति सम्पन्न भयो। क्युबाको क्रान्ति तानाशाह बाटिस्टा सरकारको विरुद्धमा एक सफल सशस्त्र विद्रोह थियो। १ जनवरी १९५९ मा अर्जेटिनाका-क्युवाका मार्क्सवादी चे ग्वेभाराको नेतृत्वमा विद्रोही सैनिकहरूले अमेरिका समर्थित बाटिस्टा सेनलाई हराएपछि त्यहाँको सरकारलाई अपदस्त गरियो र क्यास्त्रोको क्रान्तिकारी सरकार बन्यो। त्यसपछि त्यहाँ क्यास्त्रो, चे र अन्य क्रान्तिकारीहरूले नयाँ कम्युनिष्ट प्रणाली शुरु गरे। अमेरिकासँग पूरै सम्बन्ध कटौती गरे।   सन् १९६१ मा अमेरिकाले क्युवा र क्यास्त्रो सरकारमाथि आक्रमण गरेको थियो तर चे ग्वेभारा र क्यास्त्रोले अमेरिकाको यो योजनालाई असफल बनाएका थिए।  क्यास्त्रो सरकार पछि कम्युनिष्ट सिद्धान्त अनुसार देशको विकास गर्ने दिशामा लाग्यो । क्युवाले अब सोभियत संघ र पूर्वी यूरोपीय समाजवादी कम्युनिष्टसँग घनिष्ट आर्थिक सम्बन्धको विकास गर्‍यो।  सन् १९६५ मा त्यहाँ क्युवा कम्युनिष्ट पार्टी बन्यो। सोभियत संघले शुरुदेखि नै क्युवालाई सहयोग गर्‍यो। सन् १९६२ को क्युबा मिसाइल संकटमा सोभियत संघले क्युवामा आणविक हतियार समेत तैनाथ गरेर सहयोग गरेको थियो। सोभियत संघले संसारका कम्युनिष्ट पार्टी र सरकारलाई यसरी नै साथ, सहयोग र समर्थन गर्दै आएको थियो। इतिहासमा पहिलो पटक पश्चिमी गोलार्धमा एक वास्तविक कम्युनिष्ट नेतृत्को सरकार स्थापित भएको थियो। क्युवाले जुन गतिशिल तरीकाले समाजवादको निर्माण कार्य शुरु गरेको थियो, त्यसले संसारभरका कम्युनिष्ट र वामपन्थी समाजवादीहरूको लागि एक महान प्रेरणा प्रदान गरेको थियो। त्यसपछि ल्याटिन अमेरिकी र अन्य देशहरूका कम्युनिष्ट र वामपन्थी समाजवादीहरूले कम्युनिष्ट समाजवादी व्यवस्थाको पुनर्स्थापनाको लागि क्युवाको अनुभवलाई सूक्ष्मतापूर्वक अध्ययन गरे। र, क्युवाका क्रान्तिकारीहरूले समाजवादले वास्तवमा हरेक ठाउँमा पूँजीवादलाई पराजय गर्न सक्दछ भन्ने कुरा पुनर्जीवित गरिदिए।

अफ्रिकाको उपनिवेशीकरणको समयमा सोभियत संघले अफ्रिकी महादेशको स्वतन्त्रता आन्दोलनमा गहिरो रूचि लियो। शुरुमा सोभियत संघले अफ्रिकामा साम्यवादी जागिरदारहरूलाई बढावा दिँदा उनीहरूमाथि पश्चिममा आर्थिक र रणनीतिक संसाधनहरूबाट वंचित गरिनेछ भन्ने ठानेको थियो। अफ्रिकामा सोभियत विदेश नीति अनुसार नवस्वतन्त्र अफ्रिकी सरकारहरूले कम्युनिष्ट विचारधारालाई स्वीकार गर्नेछन् र सोभियत संघसँगै विकासमा सहभागीको रूपमा आकर्षण संसाधन हुनेछन् भन्ने थियो। यसरी सन् १९७० को दशकमा अफ्रिकाका कैयौं देशहरूका सत्तारूढ पार्टीले औपचारिक रूपमा कम्युनिष्ट व्यवस्थालाई अपनाए। यिनीहरूमा ‘पिपुल्स रिपब्लिक अफ बेनिन’, ‘पिपुल्स रिपब्लिक अफ मोजाम्बिक’, ‘पिपुल्स रिपब्लिक अफ कंगो’, ‘पिपुल्स डेमोक्रेटिक रिपब्लिक अफ इथियोपिया’, ‘पिपुल्स रिपब्लिक अफ अंगोला’, आदि देश सामेल थिए। यिनीहरूमध्ये अधिकांश देशले मार्क्सवाद-लेनिनवादप्रति व्यापक वैचारिक प्रतिबद्धतासहित कम्युनिष्ट सिद्धान्त अपनाए। अंगोला धेरै वर्षसम्म साम्वादप्रति प्रतिबद्ध रहने एक अफ्रिकी देश थियो तर यसको युद्ध बोझयुक्त अर्थव्यवस्थाको कारण यो देशमा गम्भीर समस्या उत्पन्न भयो। अंगोला र इथियोपिया दुवै अफ्रिकी देशले नयाँ सामाजिक र राजनीतिक कम्युनिष्ट व्यवस्थाको निर्माण गरे, जुन प्रायः सोभियत संघ र क्युवाको अनुसार बनाइएको थियो। सोभियत संघको विघटनपछि यी देशमा गृहयुद्धसँगै ती शासन भंग भए र सामाजिक जनवादको पक्षमा कम्युनिष्ट व्यवस्थालाई अस्वीकार गरियो।

सन् १९६० र ८० को दशकको अन्तमा कैयौं पश्चिमी यूरोपीय देशहरूमा यूरो-साम्यवादी विचार एक प्रमुख विचारको रूपमा रहेको थियो। यूरोपका कम्युनिष्ट पार्टीहरूले पूँजीवादी समाजमा राज्यको प्रकृतिको मार्क्सवादी-लेनिनवादी अवधारणाहरूतिर पुनर्अभिमुखीकरण कार्यक्रमको विकास गरे।  यो विचारलाई सोभियत संघ र चीनको कम्युनिष्ट पार्टीबाट मोहभंग भएका कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरूले नै विकास गरेका थिए। उनीहरूले उदार संसदीय जनतन्त्र र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको वकालत गरे। यसको साथै सशर्त रूपमा पूँजीवादी बजार अर्थव्यवस्थालाई पनि स्वीकार गरे। उनीहरूले पूँजीवादको विनाशको कुरा गर्नुभन्दा पनि ब्यूरोक्रेसीमा क्रमिक परिवर्तनको माध्यमबाट लोकप्रिय समर्थनको माग गरे। सन् १९७७ मा स्पेनिश कम्युनिष्ट पार्टीका नेता सान्टियागोले ‘यूरोकम्युनिज्म एण्ड द स्टेट’ पुस्तकमार्फत् यूरो कम्युनिष्ट विचारको प्रसार गरे।  सन् १९७८ मा स्पेनिश कम्युनिष्ट पार्टीले मार्क्सवादी-लेनिनवादी नामलाई बदलेर मार्क्सवादी जनवादी क्रान्तिकारी बनायो। पूँजीवादी देशहरूका सबै कम्युनिष्ट पार्टीहरूले पूँजीवादी संस्थाभित्र लोकतन्त्रको लागि संघर्ष गरे, यद्यपि यूरो कम्युनिष्टले यसलाई अझ अगाडि बढाउँदै समाजवादको मार्गको रूपमा वर्गसंघर्षको अवधारणालाई कम महत्त्व दियो, जबकि राज्यतन्त्रभित्र काम गर्ने बहुवर्गीय गठबन्धनलाई पनि बढी महत्त्व दियो। यिनीहरूको तरलतावादी प्रवृत्तिले एक समयको विशाल इटालिन कम्युनिष्ट पार्टी र त्यस्तै शक्तिशाली मेक्सिकन कम्युनिष्ट पार्टीको अन्ततः विघटन भयो। स्पेनिश कम्युनिष्ट पार्टी र अन्य केहीले आफ्नो नीति बदलेर अस्तित्वमा रहे पनि पार्टीहरू क्रमशः विभाजित र विघटित हुँदै उनीहरूको प्रभाव कम हुँदै गयो।  सन् १९८० को दशकमा आन्दोलनको उभारमा कमी आयो र १९८९ मा पूर्वी यूरोपमा कम्युनिष्ट व्यवस्था क्रमशः सकियो।

अर्को एउटा कम्युनिष्ट सिद्धान्त भनेको अराजकतावादी कम्युनिष्ट चिन्तन हो। यो एक राजनीतिक दर्शन र अराजकतावादी स्कूल हो, जसले सामूहिक स्वामित्वका वस्तुहरू, वस्तु तथा सेवासँगै व्यक्तिगत सम्पत्तिलाई सम्मान गर्दै राज्य, पूँजीवाद, ज्यालादारी श्रम, सामाजिक पदानुक्रम र निजी सम्पत्तिको उन्मूलनको वकालत गर्दछ। यसले उत्पादका साधनमाथि सामुदायिक स्वामित्व, प्रत्यक्ष जनतन्त्र र उत्पादन एवम् उपभोगको लागि श्रमिक परिषदको संगठन अनुसार ‘प्रत्येकको उसको क्षमता अनुसार र प्रत्येलाई उसको आवश्यकता अनुसार’ को मार्गदर्शक सिद्धान्तलाई आधार मान्दछ। अराजकतावादले वामपन्थी साम्यवाद, कम्युनिष्ट वामपन्थीहरूद्वारा धारण गरिएको स्थिति, मार्क्सवादी-लेनिनवादी र सामाजिक जनतन्त्रवादीहरूद्वारा समर्थित राजनितिक विचार र प्रणालीको आलोचना गर्दछ।

सोभियत संघको कम्युनिष्ट व्यवस्थामा ख्रुश्चेभको नेतृत्वसँगै संसारका कम्युनिष्ट पार्टी र सत्ता संशोधनवादी र क्रान्तिकारी धारमा विभाजित भए। चिनिया कम्युनिष्ट पार्टी र माओत्सेतुङले आफूलाई मार्क्सवाद-लेनिनवादको सही उत्तराधिकारी ठाने। त्यसैगरी क्युवाजस्ता मुलुकमा भएको सफल क्रान्तिले एउटा नयाँ आशावादलाई पनि जन्म दियो। यद्यपि सन् १९६० को दशकबाट संसारमा कम्युनिष्ट व्यवस्था क्रमशः खस्किदै जान थाल्यो। सन् १९७० र ८० को दकको क्रममा आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक र अन्य समस्याहरूको कारणले सोभियत संघ र पूर्वी तथा मध्य यूरोपका समाजवादी राज्यहरूमा उच्च स्तरको अस्थिरता देखा पर्न थाल्यो। सन् १९८५ मा सोभियत संघमा मिखाइल गोर्भाचेभ पार्टी र सत्ताको नेतृत्वमा पुगे। उनले देशमा शासन गर्ने तरीका, कम्युनिष्ट पार्टी र सोभियत राज्यको सम्बन्ध र पूर्वी देशहरूसँग सोभियत संघको सम्बन्धमा व्यापक हेरफेर ल्याउने कार्यक्रम ल्याए। त्यसपछि यिनले एउटा सुधारवादी कार्यक्रम ल्याए, जसलाई ग्लासनोस्त (खुलापन) र पेरेस्त्रोइका (पुनर्गठन) भनिन्छ। यस अन्तर्गत धेरै स्वतन्त्रता दिइनुका साथै समाजवादी राज्य उद्यमका प्रबन्धकहरूको लागि पूँजीवादीको जसरी व्यवहार गर्ने र साम्राज्य निर्माण तथा व्यक्तिगत सम्बर्धनमा संलग्न हुने धेरै स्वतन्त्रता दिइएको थियो। अब सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीभित्र अधिकारयुक्त र प्रभावकारी पदमा बसेका व्यक्तिहरूले खुला रूपमा कम्युनिष्ट विरोधी पदलाई बढावा दिन शुरु गरे। यही बीचमा मस्कोका कम्युनिष्ट पार्टीका नेता बोरिस यल्तसिन जस्ता पार्टीका प्रमुख नेताहरूले सुधारको लागि भन्दा पनि अक्टुबर क्रान्तिको भूमिमा समाजवादलाई ध्वस्त बनाउनको लागि एक आक्रामक प्रयासको नेतृत्व गरे। यसरी येल्तसिन र उनका सहयोगीहरूले रूसी राष्ट्रवादलाई बढावा दिँदै एउटा यस्तो पद्धति अपनाए, जसलाई सोभियत संघका कैयौं घटक गणराज्यहरूमा राष्ट्रवादी आन्दोलनद्वारा प्रतिध्वनित गरिएको थियो। पूँजीवादलाई बहाल गर्ने यो प्रयासाई बलपूर्वक पूरा गरिएको थियो। त्यसपछि सोभियत संघको विघटन भयो।

सन् १९८० को दशकको अन्तमा अल्बानिया, बुल्गेरिया, चेकोस्लोभाकिया, पूर्वी जर्मनी जनवादी गणराज्य, हंगेरी, पोल्याण्ड, रोमानिया र युगोस्लाभियामा समाजवादी कम्युनिष्ट व्यवस्था पूँजीवादी व्यवस्थामा परिणत भएको थियो। मंगोलियामा पनि कम्युनिष्ट व्यवस्था रहेन। चीन, क्युवा, लाओस्, जनगणतन्त्र कोरिया र भियतनाममा समाजवादी कम्युनिष्ट व्यवस्था रह्यो र जुन आजसम्म पनि कायमै रहेको छ। यद्यपि अहिले यी देशहरूको शासन व्यवस्थामा भने धेरै परिवर्तन आएको छ।

सन् १९७० को दशकको अन्तबाट पेरू कम्युनिष्ट पार्टी ‘साइनिङ पाथ’ले जनयुद्ध मार्फत् सत्ता कब्जा गरी कम्युनिष्ट व्यवस्था लागू गर्ने उद्देश्यले छापामार युद्ध संचालन गर्‍यो। यसको नेतृत्व पेरू कम्युनिष्ट पार्टीका अध्यक्ष गोञ्जालोले गरेका थिए। साइनिङ पाथले सन् १९९० सम्म आउँदा आफ्ना कार्वाहीहरू तीव्र बनाउँदै व्यापक संगठन निर्माण गरी सत्ता कब्जाको निकट पुगेको थियो। तर सन् १९९२ मा  गोञ्जालोको गिरफ्तारीसँग यो असफलतातिर गयो र सन् २००० पछि अन्य प्रभावकारी नेताहरूको समेत गिरफ्तारी भएपछि यो पूर्णतः असफल नै भयो।

सन् १९९१ मा सोभियत गणराज्यहरू टुक्रिएर १५ राज्य बने र विशाल सोभियत संघको अन्त्य भयो। कम्युनिष्ट पार्टीको सत्ता गुमेपछि देशहरू आफ्ना घटक गणराज्यमा विभाजित भए। चेकोस्लोभाकिया चेक गणराज्य र स्लोभाकियामा विभाजित भए। युगोस्लाभिया बोस्नियाहर्जगोभिना, क्रोएशिया, मेसेडोनिया, मोन्टेनिग्रो र सर्बियामा विभाजित भए। युगोस्लाभियाको विघटन हिंस्रक युद्ध र जातीय दंगासँगै भयो। यिनीहरूमध्ये कैयौं राज्यहरूमा पूर्व कम्युनिष्ट पार्टीहरूले स्वयंलाई सामाजिक जनवादी पार्टीहरूमा बदलिदिए। यद्यपि यी देशहरूमा कम्यनिष्टहरूले पनि संगठित भएर आफ्नो पार्टी संगठन निर्माण गरे । अब यी देशहरू क्रमशः प्रमुख साम्राज्यवादी राज्य, विशेष रूपले अमेरिकी साम्राज्यको छत्रछायाँमा रहन लागे। अमेरिकी साम्राज्यवादले अन्य समाजवादी राज्यहरूमाथि पनि विभिन्न बहानामा निरन्तर आक्रमण गरिरह्यो। साम्राज्यवादले उनीहरूलाई मुक्त व्यापार, निजिकरण, मितव्ययीता जस्ता पूँजीवादी र नवउदारवादी आधारमा आफ्नो प्रभावमा राखिराख्ने प्रयास गरिरह्यो।

सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी र पूर्वी यूरोपियन समाजवादी कम्युनिष्ट पार्टीका राज्यहरूको अन्त संसारका कम्युनिष्ट व्यवस्था र श्रमजीवी वर्गहरूको लागि एउटा भयंकर झड्का थियो। यी घटनाले पूँजीवाद समर्थकहरूलाई उत्साहित बनाइदिए। यसपछि पूँजीपतिहरू र साम्राज्यवादीहरूले समाजवाद र साम्यवाद दिवास्वप्न मात्र हुन्, इतिहासको समाप्त भयो र अब पूँजीवाद सदैव रहिरहनेछ भने हुंकार फुक्न थाले। त्यसपछि पूँजीपति र साम्राज्यवादीहरूले व्यापारीकरण, निजीकरण र नवउदारवादी कार्यक्रममार्फत आफ्नो वर्चस्वलाई बढाउने आक्रामक प्रयास गरे। यसपछि कैयौं देशहरूमा उग्रवाद तथा आतंकवादसमेत मौलायो। २१औं शताब्दीको शुरुवातमा बोलिभियामा जलयुद्ध भयो ।  १९९८ मा भेनेजुयलामा वामपन्थी ह्यूगो चाभेज सत्तामा आए। क्युवामा पनि बलियो वामपन्थी सरकार रहेकै थियो। यसपछि ल्याटिन अमेरिकामा समाजवादी विचारप्रति रूचि र सक्रियता पुनः जागृत भयो। त्यसपछि अर्जेटिना, बोलिभिया, ब्राजिल, चिली, इक्वेडर, एल साल्भाडोर, गुयाना, होन्डुरस, निकारागुवा, पाराग्वे, उरुग्वे, भेनेजुयला,  सेन्ट भिसेंट र ग्रेनेडाइन्समा वामपन्थी सरकारहरू सत्तामा आए। यिनीहरूमध्ये केहीको भने स्पष्ट रूपले समाजवादी लक्ष्य थियो र ठूलो चुनौतीको प्रतिनिधित्व गर्दथे। यी देशका सरकारहरूले संयुक्त राज्य अमेरिका, वेस्टर्न यूनियन, विश्व वैंक वा अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष जस्ता साम्राज्यवादी शक्तिमा निर्भर नरहेर आर्थिक राजनीतिक सहयोगको एक छुट्टै प्रणाली बनाए । पूँजीवाद र साम्राज्यवादको लागि यो एक खतरा थियो।

अहिले संसारमा केही वामपन्थी सरकारहरू पनि धेरै कठिनाइहरूबाट गुज्रिरहेका छन्, यसको उदाहरणको रूपमा बोलिभियालाई लिन सकिन्छ। वामपन्थी कम्युनिष्टहरूले धेरै महत्त्वपूर्ण देशहरूमा सत्ता गुमाए पनि प्रत्येक देशमा सामाजिक न्याय, जनतन्त्र र जनजीविकाको लागि विभिन्न कम्युनिष्टहरूले विभिन्न संगठनहरूमार्फत् कार्यक्रमहरू संचालन गरिरहेका छन्। धेरै देशमा अहिले कम्युनिष्ट सत्तामा नभए पनि सक्रिय रूपमा आफ्ना सांगाठानिक क्रियाकलापहरू संचालन गरिरहेका छन्। कम्युनिष्ट पार्टीहरूले आफ्नो समाजवादी कार्यक्रमहरूलाई निरन्तर अगाडि बढाइरहेका छन्। विभिन्न क्षेत्रीय स्तरका कम्युनिष्ट पार्टीहरू पनि अन्तर्राष्ट्रिय आन्दोलनमा धेरै सक्रियतापूर्वक लागेका छन्। साम्राज्यवाद र दक्षिणपन्थको विरूद्धमा लड्नका लागि विभिन्न वामपन्थि संगठनहरू अहिले पनि सक्रिय रहेका छन्।

दक्षिण अफ्रिकामा रंगभेद युगको समाप्तिसँगै सन् १९९४ मा नेल्सन मण्डेला राष्ट्रपति चुनिएपछि दक्षिण अमेरिकी कम्युनिष्ट पार्टीलाई त्यो देशका श्रमिक वर्ग र जनतासँग आफ्नो कामलाई व्यापक बनाउने र कार्यक्रम विस्तार गर्ने मौका मिल्यो। त्यसपछि उनीहरूले धेरै जनताहरूलाई संगठित गरे। हजारौं सदस्यहरू संगठित बने। र, यहाँ देशको राजनीति र सरकारमा एक प्रमुख शक्तिको रूपमा कम्युनिष्ट पार्टी उदायो।

अहिले कुनै कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय नभए पनि १०० भन्दा बढी श्रमिक पार्टीहरूको एक समूहको माध्यमबाट नियमित कम्युनिष्ट कार्यक्रमहरू अगाडि बढिरहेका छन्। कैयौं देशहरूमा कम्युनिष्ट पार्टीहरू पुनर्जीवित भइरहेका छन् र पार्टी सदस्यहरू निरन्तर बढिरहेका छन्। चीन, भियतनाम, लाओस्, उत्तर कोरिया र क्युवाका कम्युनिष्ट पार्टी बाहेक अहिले संसारका रहेका कम्युनिष्ट पार्टीहरू केही अन्य पार्टीहरूसँग मिलेर सरकारमा रहेका छन् भने प्रायः सत्ताबाहिर रहेर विभिन्न संघर्षका कार्यक्रमहरू संचालन गरिरहेका छन्। विश्वमा अहिले पनि ५० भन्दा बढी देशमा १०० भन्दा बढी कम्युनिष्ट पार्टीहरू रहेका छन्। अहिले ९ वटा देशमा समाजवादी पार्टीको सत्ता छ भने ५ वटा देशमा कम्युनिष्ट सत्ता छ।

अब हामी संसारका सत्ता र प्रतिपक्षमा रहेका एवम् विगतमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएका केही कम्युनिष्ट पार्टीहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गर्नेछौं :

चीनिया कम्युनिष्ट पार्टी

चिनिया कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९२१ को २३ जुलाइमा छन तू स्यू र ली ता झाओको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टी पनि रूसको अक्टुवर क्रान्ति र मार्क्सवादको प्रभावमा स्थापना भएको थियो। सन् १९२७ देखि र १९३० को दशकपछि  चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले माओत्से-तुङको नेतृत्वमा जनमुक्ति सेना निर्माण गरी किसान आन्दोलनसहित  दीर्घकालीन जनयुद्धमार्फत् विदेशी साम्राज्यवादी र घरेलु प्रतिक्रियावादी शासनसत्तालाई परास्त गर्दै सन् १९४९ मा सत्ता कब्जा गरी कम्युनिष्ट व्यवस्था लागू गरेको हो। त्यसपछि माओले यसलाई जनवादी गणतन्त्र चीन घोषणा गरे । माओले चीनको आधुनिकीकरणको जग खडा गर्ने क्रममा शुरुमा रूसी मोडेलबाट विकास प्रक्रिया शुरु गरे भने पछि ग्रेड लिफ फरवार्ड, महान सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति मार्फत् देशव्यापी रूपमा कम्युनिष्ट प्रणालीको विकास गरे। माओको सांस्कृतिक क्रान्तिको खास उद्देश्य देशमा पूँजीवादी प्रभावको अन्त्य गर्नु थियो। सन् १९७६ मा माओको मृत्यु भएपछि र देङ स्यायो पिङ सत्तामा आए र चीनमा बजार अर्थव्यवस्थाको शुरुवात भयो। देङ स्यायो पिङले आर्थिक सुधारको नीति लिए। सन् १९९७ मा भएको सीपीसीको पन्ध्रौं महाधिवेशनबाट मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओ विचारधारा र तेङ सिद्धान्तलाई पार्टीको मार्गदर्शक विचारधारा बनाउने निर्णय गरेको थियो। सन् २०१२ मा भएको पार्टीको अठारौं महाधिवेशनपछि चीनमा सी जिङपिङ पार्टी र सत्ताका नेता छन्।  सन् २०१७ मा भएको पार्टीको उन्नाइशौं महाधिवेशनले ‘नयाँ युगका लागि चिनियाँ विशेषतासहितको समाजवादमा सी जिङपिङ विचारधारा’ भन्ने मार्गदर्शन अनुसार चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी अगाडि बढेको छ। यो पार्टी सन् २०४९ सम्म विकसित चीनको लक्ष्य लिएर अगाडि बढेको छ। अहिले चीनमा विभिन्न राजनीतिक दलहरूको अस्तित्व रहे पनि चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी नै एक मात्र सत्तारूढ दल हो। ‘चिनियाँ जनकांग्रेस’ र यसको स्थायी समितिले त्यहाँको विधायिकी अधिकार प्रयोग गर्ने गर्दछ। अहिले चीन संसारको दोस्रो ठूलो अर्थव्यवस्था भएको मुलुक हो भने यसले पहिलो अर्थव्यवस्थामा पुग्नेगरी तीव्र रूपमा गृहकार्य गरिरहेको छ। चीनले अन्य देशको नक्कल नगरी चिनियाँ विशेषताको समाजवादी नीति लिएर अगाडि बढेको छ। चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले भविष्यमा चीनलाई कस्तो बनाउने, कतिसम्म विकास गर्न सकिन्छ र कसरी आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न सकिन्छ भनेर निरन्तर योजना र कार्यक्रम बनाएर अगाडि बढेको देखिन्छ। चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीभित्र भएको नेतृत्वको सक्षमता, अनुशासन, इमान्दारिता, त्याग, समर्पणभाव जस्ता गुणहरूको कारणले गर्दा पार्टीलाई एकताबद्ध ढंगले अगाडि बढाउनुको साथै देशको विकासमा निरन्तर लाग्नसकेको देखिन्छ। चीन संसारको सबभन्दा ठूलो कम्युनिष्ट पार्टी र व्यवस्था भएको देश हो। चीनको कम्युनिष्ट पार्टीमा सन् २०२१ सम्ममा ९८,०४१,००० पार्टी सदस्यहरू रहेका छन्। चीन संसारको एक समृद्ध अर्थव्यवस्था भएको कम्युनिष्ट मुलुक हो। चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओ विचारधारा, देङ सियायो पिङ सिद्धान्त, विकासमा वैज्ञानिक दृष्टिकोण, सि जिङ पिङ विचार, समाजवादी राष्ट्रवाद, चिनियाँ राष्ट्रवाद, आदि विभिन्न विचारबाट निर्देशित रहेको छ।  

क्युवाको कम्युनिष्ट पार्टी

अहिले क्युवा पश्चिमी गोलार्धको एकमात्र कम्युनिष्ट व्यवस्था भएको देश हो। यो देशमा सन् १९५९ मा फिडेल क्यास्त्रो, चे ग्वेभारा र राहुल क्यास्त्रोको नेतृत्वमा छापामार युद्धमार्फत् क्रान्ति सम्पन्न भएदेखि नै कम्युनिष्ट व्यवस्था रहँदै आएको छ। सन् १९६१ मा क्युवा पूर्ण रूपमा कम्युनिष्ट देशको रूपमा विकास भएको थियो। फिडेल क्यास्त्रोले १९६१ देखि सन् २००८ सम्म क्युवाको कम्युनिष्ट शासन व्यवस्था सम्हाले। २००८ मा फिडेलको स्वास्थ्य खराब भएकोले उनका भाइ राहुल क्यास्त्रोले नेतृत्व सम्हालेका थिए। फिडेल क्यास्त्रोले आफ्नो शासनकालमा देशलाई आधारभूत ढंगले परिवर्तन गरे। उनले सबै क्युबाली जनताको लागि स्वास्थ्य, शिक्षा निशुल्क बनाए। सबै निजी व्यवसायहरूलाई राष्ट्रियकरण गरे। अहिलेसम्म पनि क्युबाले आफ्ना नागरिकहरूको लागि सार्वभौमिक स्वास्थ्य र शिक्षा प्रदान  गर्ने काम जारी राखेको छ। त्यसकारण क्युवामा स्वास्थ्य र शिक्षाको अवस्था उच्च स्थानमा छ। क्युबामा कम्युनिष्ट व्यवस्था सबैतिर लागू गरिएको छ। सोभियत संघको विघटनपछि सबैतिर सहयोगी कम्युनिष्ट देशहरू पनि ढल्दै गएकोले र अमेरिकाको कडा आर्थिक प्रतिबन्धको कारणले गर्दा क्युवा स्वतन्त्र बजार प्रणाली सुधार गर्नमा विवश भएको देखिन्छ।   सन् २००० देखि २०१० को शुरूवातसम्म यी सुधारहरूमा तीव्रता आएको थियो । क्युवाले अहिले विभिन्न निजी क्षेत्रको प्रतिबन्ध पनि खुकुलो बनाएको छ। विभिन्न संघर्षको बाबजुद क्युवाको अर्थव्यवस्था अहिले पनि बलियो रहेको छ। फिडेल क्यास्त्रोपछि क्युवामा राहुल क्यास्त्रोले नेतृत्व सम्हालेका थिए। अहिले मिगुएल डियाज क्यानेलले त्यहाँको नेतृत्व सम्हालिरहेका छन्। सन् २०२२ सम्म यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्य संख्या ५००,००० रहेका छन्। यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्तको रूपमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, क्यास्त्रोवाद, वामपन्थी राष्ट्रवाद, ग्वेभारावाद र समाजवादी राष्ट्रवाद रहेको देखिन्छ।

भियतनामको कम्युनिष्ट पार्टी

भियतनाको कम्युनिष्ट पार्टी एक महान कम्युनिष्ट नेता हो ची मिन्हको नेतृत्वमा बनेको हो। सन १९३० मा हो ची मिन्हले एकीकरण सम्मेलन गरी भियतनामा रहेका तीनवटा कम्युनिष्ट पार्टीलाई मिलाएर एउटा सिंगो भियतानमी कम्युनिष्ट पार्टी बनाए। यसैलाई पछि इन्डो-चाइनिज कम्युनिष्ट पार्टी (ICP) भनियो। सन् १९३३ मा होचिमिन्हले भियतमिन्ह नामक संयुक्त मोर्चा बनाएका थिए। भियतनाम तीन दशकसम्म तीन ठूला साम्राज्य (फ्रान्स, जापान र अमेरिका) सँग युद्ध लडेर स्वतन्त्रता प्राप्त गर्ने एक महान देश हो। भियतनामले १९३० को दशकको अन्त्यबाट नै साम्राज्यवादीहरूसँग निरन्तर लडाइँ लडिरहयो । सन् १९५४ मा भियतनाम विभाजित भएर उत्तरी भियतनाम र दक्षिण भियतनाम भएको थियो। उत्तरी भियतनाममा कम्युनिष्ट व्यवस्था शुरु भएको थियो भने दक्षिणी भियतनाममा अमेरिका समर्थित सरकार थियो। सन् १९४५ देखि १९७५  सम्म भियतनाम निरन्तर युद्धमा रह्यो। र, सन् १९७५ मा स्वतन्त्रता प्राप्त गर्‍यो।  शुरुमा जापान, फ्रान्स र पछि अमेरिकासँग भयंकर युद्ध लडेको भियतनाको कम्युनिष्ट पार्टीले सबै साम्राज्यवादीहरूलाई हराएर मुक्ति प्राप्त गरेको थियो। दशकौंसम्म राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय संघर्षपछि अन्तिममा सन् १९७५ मा संयुक्त राज्य अमेरिकाको हारपछि भियतनाम एकीकरण भयो र यहाँ कम्युनिष्ट व्यवस्था लागू भयो। सन् १९७६ देखि १९८६ सम्म यहाँ वास्तविक रूपमा कम्युनिष्ट व्यवस्था रह्यो। सन् १९८६ पछि देशलाई अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन र सहायताको उद्देश्यले कैयौं राजनीतिक सुधार गरियो। भियतनाममा ‘दोई मोई’ नामको एक नीतिले अर्थव्यवस्थालाई केही हदसम्म खुला बनाएको थियो। त्यसपछि भियतनाममा पछि आर्थिक विकासमा तीव्रता आयो। यहाँ अहिलेसम्म पनि भियतनाको कम्युनिष्ट पार्टीको शासन व्यवस्था रहेको छ। सन् २०२१ मा भियनामी कम्युनिष्ट पार्टीका महासचिव न्गुयेन फू ट्रोंग पुनः तेस्रो कार्यकालको लागि नेतृत्वमा चुनिए। उनकै नेतृत्वमा अहिले भियतनामा कम्युनिष्ट व्यवस्था संचालित रहेको छ। भियतनाम एक समाजवादी गणराज्य हो। यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, हो ची मिन्ह विचार, समाजवादी राष्ट्रवाद र भियतनामी राष्ट्रवाद हो। यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरू सन् २०२१ सम्ममा ५,३००,००० रहेका छन्।

लाओसको कम्युनिष्ट पार्टी

लाओसको कम्युनिष्ट पार्टीलाई लाओस जनक्रान्तिकारी पार्टी (LPRP) भनिन्छ। यो पार्टीको स्थापना २२ मार्च १९५५ मा हिन्द चीन पार्टीका पूर्व सदस्यहरूद्वारा केसोन फोमविहानेको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टीले लाओसको राजतन्त्रात्मक सरकारको विरद्ध विद्रोहको नेतृत्व गरेको थियो भने भियतनाम युद्धमा पनि उत्तरी कम्युनिष्ट भियतनामको समर्थन गरेको थियो। यहाँ छिमेकी देशहरू भियतनाम तथा रूस दुवैको समर्थनमा सन् १९७५ मा कम्युनिष्ट क्रान्ति सफल भएको थियो र यो कम्युनिष्ट राष्ट्र बनेको थियो। सत्ता प्राप्त गरेपछि यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीले पहिलो वर्ष समाजमा पार्टी नियन्त्रणलाई बलियो बनायो र सोभियत मोडलको आधारमा नियोजित अर्थव्यवस्था स्थापित गर्ने प्रयास गर्‍यो।  ऐतिहासिक रूपमा लाओस भियतनामको कम्युनिष्ट सरकारबाट धेरै प्रभावित रहेको देखिन्छ। यहाँको सरकारलाई ‘लाओ पिपुल्स डेमोक्रेटिक रिपब्लिक’ भनिन्छ। यहाँको जनक्रान्तिकारी पार्टी (LPRP) ले यहाँको अर्थव्यवस्था र सेनामा केन्द्रीकृत नियन्त्रणसँगै एकात्मक राज्य कायम राख्दछ।  लाओसको राजनीतिक क्षेत्र र सत्ताको काम अत्यन्तै गोप्य रहेको पाइन्छ। सन् १९८० को दशकमा चीन र  भियतनाममा समेत भएको बजार सुधारबाट प्रभावित भएर  लाओसले सन् १९८६ पछि व्यापक रूपमा आर्थिक सुधारका कार्यक्रमहरूको शुरुवात गर्‍यो। त्यति बेलादेखि नै लाओसले स्थिर आर्थिक विकास र गरीबी निवारणमा उल्लेखनीय उपलब्धि हासिल गरेको देखिन्छ। सन् १९८८ पछि यहाँ निजी सम्पत्तिलाई मान्यता दिइएको थियो। यसपछि लाओसमा अर्थतन्त्र हरेक वर्ष ६ देखि ७ प्रतिशत वृद्धि भएको छ। कम्युनिष्ट सरकारले निजी उद्यमलाई पनि अनुमति दिएको छ।  सन् १९१९ मा लाओसमा नयाँ संविधान बन्यो र यस अनुसार मौलिक अधिकार, स्वतन्त्रता, स्वतन्त्र न्यायपालिका जस्ता महत्त्वपूर्ण अधिकार प्रदान गरिएको छ। लाओसमा मार्क्सवादी कम्युनिष्ट पार्टीको समर्थनमा सैनिक जनरलहरूले सत्ता चलाउँदछन्। यहाँ ११ सदस्यी राजनीतिक ब्यूरो र ६१ सदस्यीय केन्द्रीय समितिले देशको सबै व्यवस्था संचालन गर्दछ। सन् २०१३ पछि लाओस् विश्व व्यापार संगठनको सदस्य पनि भयो। यसपछि यहाँ पनि निजिकरण बढ्दै गयो। अहिले यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीले समाजवादी दिशामा काम गर्नको लागि राज्य पूँजीवादलाई अपनाएको देखिन्छ। अहिले यो पार्टीका महासचिव थोंग्लोन सिसोलिथ रहेका छन्। यो पार्टीका सदस्य २०२१ सम्ममा ३४८६८६ रहेका छन्। यसले साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद र फोमविहेन विचारधारालाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्छ ।

उत्तर कोरियाको वर्कर्स पार्टी

कोरियाको वर्कर्स पार्टी सन् १९४९ मा उत्तर कोरियाको वर्कर्स  पार्टी र दक्षिण कोरियाको वर्कर्स पार्टी मिलेर स्थापित भएको हो। २२ जुलाइ १९४६ मा उत्तर कोरियामा सोभियत कम्युनिष्ट पार्टीका अधिकारीहरूको सहभागितामा ‘यूनाइटेड डेमोक्रेटिक नेशनल फ्रन्ट’ बन्यो, जुन उत्तर कोरियाको कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा एक लोकप्रिय मोर्चा थियो। त्यसपछि तुरुन्तै यो कोरियाको ‘न्यू पिपुल्स पार्टी’ मा विलय भयो। यो मुख्य रूपले चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका अधिकारीहरूको सहभागितामा बनेको थियो। दुवै पार्टीहरूको एक विशेष आयोगले २८ जुलाई १९४६ मा पार्टी एकताको घोषणा गर्‍यो। अगस्टमा पार्टीले पहिलो महाधिवेशन गरी किम तु बोङलाई पहिलो अध्यक्ष र किम इल सुङलाई उपाध्यक्ष बनाएको थियो तर पार्टीको पदानुक्रममा औपचारिक गिरावट आएपछि किम इल सुङ यसका नेता बनिरहे।  कोरिया दोस्रो विश्वयुद्धसम्म जापानको नियन्त्रणमा थियो । तर दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यपछि उत्तर कोरिया रूस-चीनको प्रभावमा पर्‍यो भने दक्षिण कोरिया अमेरिको सेनाको दबदबामा रह्यो। सन् १९४८ मा दक्षिण कोरियाले आफूलाई स्वतन्त्र घोषणा गरेपछि उत्तर कोरिया कम्युनिष्ट राष्ट्रको रूपमा विकास भयो। दुई देश विभाजित भए र सन् १९५० देखि ५३ सम्म यिनीहरूको बीचमा भयंकर युद्ध भएको थियो र पछि सम्झौतामार्फत् दक्षिण कोरिया पूँजीवादी अमेरिकाको अधिनस्थमा रह्यो भने उत्तर कोरियाले किम इल सुङको नेतृत्मा आफ्नै जुछे विचारधारासहित कम्युनिष्ट व्यवस्थाबाट शासन संचालन गर्‍यो। ‘कोरियाली वर्कर्स पार्टी’ ले जनसेना र उत्तर कोरियाको सशस्त्र बललाई पनि नेतृत्व गर्दछ। यो पार्टी सर्वोच्च जनसभामा प्रतिनिधित्व गर्ने सबभन्दा ठूलो पार्टी हो। कोरियामा ‘डेमोक्र्याटिक फ्रन्ट’ बनाउने अन्य दुई पार्टी पनि अस्तित्वमा छन् तर यी पार्टीहरू पूर्ण रूपले ‘वर्कर्स पार्टी’ कै अधिनस्थमा छन्। आधिकारिक रूपमा ‘कोरियाली वर्कर्स पार्टी’  किम इल सुंग र किम जङ इलका संश्लेषित विचारहरूद्वारा निर्देशित रहेको एक कम्युनिष्ट पार्टी हो। यो पार्टी किम इल सुंगको जुछे विचारधाबाट मार्गनिर्देशित छ। जुन विचार अनुसार जनप्रिय जनताका प्रयासहरूको माध्यमबाट राष्ट्रिय स्वतन्त्रता र विकासलाई बढावा दिनु हो। यद्यपि जुछे विचारलाई मुख्यगरी मार्क्सवाद-लेनिनवादको कोरियाली व्याख्याको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। कोरियामा किम इल सुङले सन् १९५३ देखि १९९४ सम्म लगातार नेतृत्व सम्हाले भने सन् १९९४ देखि २०१२ सम्म किम जोङ इलले त्यहाँको नेतृत्व सम्हालेका थिए। सन् २०१२ देखि हालसम्म उत्तरको कोरियाको वर्कर्स पार्टीको नेतृत्वमा उनकै छोरा किम जोंग उन रहेका छन्।  सन् २०१२ मा भएको पार्टीको चौथो सम्मेलनले पार्टी नीतिमा संशोधन गर्दै किमि इल सुंगवाद र किम जंग इलवादलाई पार्टीको एकमात्र मार्गदर्शक विचार मानियो। पछि सन् २०२१ मा किम जोन उनले सोंगुनलाई पार्टीको राजनीतिक कार्यक्रम अन्तर्गत साम्यवादप्रति प्रतिबद्धतामा जोड दिए। यहाँको पार्टीको सर्वोच्च निकाय औपचारिक रूपले पार्टी महाधिवेशन हो तर यहाँ पार्टी महाधिवेशन धेरै कम भए। यहाँको पार्टीमा केन्द्रीय समिति, सचिवालय, केन्द्रीय सैन्य आयोग, पोलिटब्यूरो जस्ता संगठनात्मक कार्यविभाजन रहेको छ। अहिले किम जोन उन पार्टीका महासचिव र सत्ताका प्रमुख पनि हुन्। ‘कोरियाली वर्कर्स पार्टी’ वामपन्थी विचारधारा राख्ने पार्टी हो। यसले मार्क्सवाद-लेनिनवादको क्रान्तिकारी सिद्धान्तलाई अपनाउँदछ। उत्तर कोरियाको ‘वर्कर्स पार्टी’ आधिकारिक रूपमा जुछे विचारधाराद्वारा निर्देशित छ। यो विचारले मार्क्सवाद-लेनिनवादको आधारमा व्यक्ति, राष्ट्र र राष्ट्रिय सम्प्रभुतामाथि दृढतापूर्ण जोड दिन्छ। यो पार्टीमा सन् २०२१ सम्ममा ६,५०,०००० पार्टी सदस्यहरू रहेका छन्। यसले साम्यवाद, किमइलसुङवाद, किमजोङइलवाद, जुछे विचार र  सोंगुनलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्दछ।

अर्जेन्टिनाका कम्युनिष्ट पार्टीहरू

अर्जेन्टिनाको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना १९१८ को जनवरी ६ मा ‘इन्टरनेशनल सोसलिस्ट पार्टी’ को रूपमा भएको थियो। शुरूमा यो ‘सोसलिस्ट पार्टी’ भित्र सुधारवादी र क्रान्तिकारीहरूको बीचमा विवाद चुलिएपछि बोल्सेभिक क्रान्तिको समर्थन गर्ने क्रान्तिकारी समूहले ‘इन्टरनेशनल सोसलिस्ट पार्टी’ को गठन गर्‍यो र दुई महिनापछि नाम बदलेर अर्जेटिनाको कम्युनिष्ट पार्टी राखियो।  यसले आफ्नो स्थापना कालदेखि नै सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीसँग सम्बद्धता कायम राख्यो र यसकै राजनीतिक लाइनमा आफूलाई अगाडि बढायो। सन् १९१९ मा ‘कम्युनिष्ट इन्टरनेशनल’ मा पनि यो पार्टी संलग्न भयो। सन् १९२० देखि १९२८ को बीचमा पार्टीभित्र फुट र विभाजन भइरह्यो। सन् १९२८ मा भएको पार्टीको आठौं महाधिवेशनमा नेता भिक्टोरिया कोडोभिलाले कोमिन्टर्नको तर्फबाट स्पेनको गृहयुद्धको समयमा त्यहाँको पार्टीलाई सहयोग गर्ने निर्णय गरेका थिए। दोस्रो विश्वयुद्धको बेलामा यो पार्टीले सहायता संग्रहको आयोजना गरेर विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय कार्यहरूमा योगदान दिएर सक्रिय रूपले सोभियत संघको समर्थन गरेको थियो। सन् १९४५ मा जुआन डोमिंगो पेरोनलाई बर्खास्त र नजरबन्दीको विरुद्धमा भएको मजदूर आन्दोलनको फलस्वरूप कोडोभिल्लाको नेतृत्वप्रति प्रश्न उठेका थिए। सन् १९४६ को चुनावमा यहाँको कम्युनिष्ट पार्टी पेरोनिज्मको विरूद्धमा ‘डेमोक्रेटिक यूनियन’ को हिस्सा थियो। सन् १९४७ मा पार्टीभित्र विभिन्न मतभेदहरू बढ्दै गएपछि ‘कम्युनिष्ट वर्कर्स मुभमेन्ट’ को स्थापना भयो। अर्जेटिना वेलायती साम्राज्यवादको अधिनस्थ मुलुक थियो । सन् १९५४ पछि अमेरिकाले पनि हस्तक्षेप गर्दै गयो।  सन् १९५५ मा पेरोनलाई  सत्ताच्यूत गरिएपछि व्यापक रूपमा कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरूको दमनचक्र चलेको थियो। यो प्रक्रिया १९५६ को अन्तसम्म जारी रह्यो। सन १९६३ मा जन नागरिक परिवर्तनकारी संघका नेता सत्तामा गए तर उनले भनेअनुसार सत्ता संचालन गर्न नसकेपछि सन् १९६६ मा सत्ता फौजी तानाशाहले लियो। यसपछि व्यापक रूपमा कम्युनिष्ट दमन शुरु भयो। सन् १९६७ मा कम्युनिष्ट पार्टीभित्र सबभन्दा ठूलो विभाजन भयो र चार हजारभन्दा बढी सदस्य अलग भए। पछि १९६८ मा क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टीको गठन भयो। सन् १९७० को दशकमा पार्टीभित्र विभिन्न उतारचढावहरू निरन्तर रहिरहे। पार्टी कैयौं साना-साना गुटहरुमा विभाजित हुँदै गएको थियो। सोभियत संघको विघटनपछि त झन कम्युनिष्ट आन्दोलन शिथिल नै भयो। सन् २००३ मा एक वामपन्थी नेता नेस्टर क्रिचनर राष्ट्रपति बने। उनी आफूलाई क्यास्त्रो र चेका अनुयायी मान्थे। यहाँ क्रान्तिकारी धार कमजोर भए पनि अहिले वामपन्थी धार भने बलियो छ। सन् २०१६ सम्ममा अर्जेन्टिनाको कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरू २२,५२३ रहेका छन्। यो पार्टीले साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्दछ।

अर्जेन्टिनामा क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टी पनि रहेको छ। यो अर्जेन्टिनाको मार्क्सवादी-लेनिनवादी-माओवादी राजनीतिक दल हो। यो पार्टी विशेषगरी सन् १९६७ मा अर्जेन्टिना कम्युनिष्ट पार्टीबाट नै विभाजित भएको हो। ६ जनवरी १९६८ मा असन्तुष्टहरूले ‘कम्युनिष्ट पार्टी-नेशनल रिभोल्यूसनरी रिकभरी कमिटी’ (PC-CNRR) को गठन गरेका थिए। यसका संस्थापकमा मुख्यगरी कम्युनिष्ट यूथ फेडेरेसनबाट आएका थिए भने समूहमा कम्युनिष्ट पार्टी सदस्य पनि थिए। १० जनवरी १९७० देखि यसले क्रान्तिकारी क्रियाकलापलाई तीव्र रूपमा अगाडि बढाउँदै आफ्नो नाम PCR राख्यो। शुरूमा यो पार्टी चे ग्वेभाराको मार्गदर्शनबाट अगाडि बढेको थियो। सन् १९७२ मा पीसीआर प्रतिनिधिमण्डलले चीन भ्रमण गरेपछि यसको मार्गदर्शन माओवादी भयो। सन् १९७३ मा यो पार्टीले कम्युनिष्ट अग्रदस्ता र स्वतन्त्र वामपन्थी समूहसँग मिलेर क्रान्तिकारी मोर्चा बनाएको थियो। सन् १९७५ मा यसले इसाबेल पेरोनको सरकारको समर्थन गरेको थियो।  सन् १९८३ पछि कानूनी आधारको रूपमा पार्टी अगाडि आयो र सन् १९८७ विधान सभाको चुनाव लड्यो। १९८९ मा यसले गठबन्धनको समर्थन गर्‍यो र १९९३ मा विधान सभाको चुनाव लड्यो । पछि यसबाट चुनावको बहिष्कारको एक पंक्ति पनि निस्कियो। सन् १९९८ देखि २००० सम्म यो पार्टीले विभिन्न क्रान्तिकारी राजनीतिक गतिविधि अगाडि बढायो र आफूलाई एक प्रभावकारी पार्टीको रूपमा स्थापित गराउँदै गयो। त्यसपछि यसले निरन्तर गठबन्धन बनाएर चुनावमा भाग लिंदै गएको देखिन्छ।  सन् २०१९ को चुनावमा यो पार्टीले राष्ट्रपति पदका उमेदवार अल्बर्टो फर्नान्डिजको समर्थन गरेको थियो। अहिले यो पार्टीका अध्यक्ष जुआन कार्लोस अल्डेरेटे छन्। २०१६ सम्म यसका सदस्यहरू २१,६७१ रहेका छन्। यो पार्टीले मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्दछ।

अर्जेन्टिनाको अर्को कम्युनिष्ट ‘एक्सट्रा अर्डिनरी’ (PCCE) नामको पार्टी छ, यसले पनि मार्क्सवादी-लेनिनवादी विचारको वकालत गर्दछ। सन् १९९० को दशकको उत्तरार्धमा अर्जेन्टिनाको कम्युनिष्ट पार्टीमा केन्द्रीय समितिको नेतृत्वलाई लिएर धेरै ठूलो विवाद सृजना भयो। त्यसकारण सन् १९९६ मा कम्युनिष्ट पार्टीका ‘मिलिटेन्ट’ समूहको असाधारण महाधिवेन भएपछि उनीहरूको कार्वाही भयो । त्यसपछि उनीहरूले एक नयाँ पार्टी बनाउने फैसला गरे । यसलाई कम्यनिष्ट पार्टी (‘एक्स्ट्रा अर्डिनरी कांग्रेस’) नाम राखियो। यो पार्टीको स्थापना सन् १९९६ को डिसेम्बर १ मा भएको थियो। सन् २०१९ पछि यो पार्टीले अर्जेन्टिनामा अधिकांश राजनीतिक शक्ति कायम राखेको छ। यो पार्टी अर्जेन्टिनाका धेरै क्षेत्रहरूमा अस्तित्वमान छ। यसले पनि साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई नै आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्छ।  

बेलारूसको कम्युनिष्ट पार्टी

बेलारूसको कम्युनिष्ट पार्टी (CPB) एक मार्क्सवादी-लेनिनवादी राजनीतिक दल हो। यो पार्टीको स्थापना सन् १९९६ को २ नोभेम्बरमा  भएको थियो। यसका अहिलेका नेता अलियाक्सिएज सोकाल हुन्। यो पार्टीले आफूलाई बलियो बनाउनको लागि बेलारूस-रूस संघ राज्यको विकासको माध्यमबाट राष्ट्रिय सुरक्षाको घोषणा गर्‍यो। यसपछि यसको राजनीतिक र आर्थिक स्वतन्त्रता बलियो भएको मानिन्छ। यो पार्टीले कम्युनिष्ट पार्टीहरूको संघ – सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी (SKP-KPSS) र कम्युनिष्ट एवं वर्कर्स पार्टीहरूका अन्तर्राष्ट्रिय बैठकमा भाग लिन्छ। यो पार्टीले राष्ट्रपति अलेक्जेण्डर लुकासेन्कोलाई समर्थन गदर्छ। बेलारूसको पछिल्लो संसदीय चुनावपछि नेशनल एसेम्ब्लीमा अन्य पार्टीको भन्दा यो पार्टीको धेरै सिट रहेको छ। तर बेलारूसको विधायिकामा धेरै सिट संख्या स्वतन्त्र नेताहरूको छ। सन् २०११ सम्म यसमा पार्टी सदस्य ६००० रहेका थिए। यो पार्टीले आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्तको रूपमा मार्क्सवाद-लेनिनवाद, सोभियत देशभक्तिवाद, बेलारूसी-रूसी एकतावादलाई मान्दछ।

ब्राजिलको कम्युनिष्ट पार्टी

ब्राजिलको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना २५ मार्च १९२२ मा विभिन्न मार्क्सवादी समूहरूको बीचमा कम्युनिष्ट पार्टी बनाउने उद्देश्य अनुरूप भएको महाधिवेशनबाट भएको थियो। सन् १९२४ मा औद्योगिक केन्द्र सानपोल र अन्य धेरै ठाउँमा भएका सरकार विरोधी विद्रोहमा ब्राजिल कम्युनिष्ट पार्टी सक्रिय थियो। सन् १९३४ र ३५ को बीचमा ब्राजिलमा विशाल किसान आन्दोलन र मजदूर हड्ताल भए। यस बेलामा ब्राजिलको कम्युनिष्ट पार्टीले जनताको बीचमा रहेर संघर्ष संचालन गरेको थियो। १९३५ मा कम्युनिष्ट पार्टीले फाँसीवाद र साम्राज्यवाद विरोधी मोर्चा निर्माण गरी संघर्षलाई अगाडि बढायो। यसपछि त्यहाँको सरकारले निमर्म दमन नीति अपनायो तर पनि आम हड्ताल, जनप्रदर्शन र विद्रोहरू भइरहे । दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यपछि त्यहाँको सरकारले कम्युनिष्ट पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगायो। सन् १९४७ मा कम्युनिष्ट नेता लुइस कार्लोस् प्रेस्तेलाई पक्राउ आदेश दिइयो। सन् १९५० पछि बनेको सरकारले भने कम्युनिष्ट पार्टीलाई केही खुकुलो बनायो। तर सन् १९५४ मा राष्ट्रपति जेतुलियो बर्गासको रहस्यमय मृत्यु भयो। सन् १९६२ मा विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन दुई धारमा विभाजित हुँदा यो पार्टीले १८ फेब्रुअरीमा एकताबद्धतासहित पुनर्गठन गरेको थियो। त्यसपछि यहाँ सन् १९६४ सम्म अस्थिरता कायम रह्यो। सन् १९६५ पछिको सैन्य शासनले सम्पूर्ण राजनीतिक दलहरूमाथि प्रतिबन्ध लगायो। यसपछि कम्युनिष्टहरूमाथि भयंकर दमन शुरु भयो र यो सन् १९८५ सम्म नै चलिरह्यो। सन १९६९ बाट ब्राजिलका नेता कार्लोस मारियल्लाको नेतृत्वमा ‘लिबिरेसन गठबन्धन संगठन’ बनाएर छापामार युद्धको शुरुवात भएको थियो तर त्यही बर्ष सेनाको गोलीबाट यिनी मारिए। त्यसपछि यहाँको छापामार युद्ध  त्यति सक्रिय भएन। सन् १९८४ मा भएको चुनावपछि यहाँ सैन्य तानाशाहीको अन्त्य भयो। त्यसपछि सन् १९८९ देखि यहाँ ‘वर्कर्स पार्टी’ र यिनका नेता लुला तथा डिल्माले साम्राज्यवाद विरोधी आन्दोलनलाई विस्तारै उठाएको देखिन्छ। यतिबेलादेखि नै यहाँ कम्युनिष्ट पार्टी र ‘वर्कर्स पार्टी’ को बीचमा संघीय स्तरमा गठबन्धन रहँदै आएको देखिन्छ। यसले विशेषगरी साम्राज्यवाद विरोधी आन्दोलनलाई तीव्र बनाइएको पाइन्छ। सन् २००२ देखि ब्राजिलमा अमेरिकी साम्राज्यवाद विरोधी शक्तिहरूले चुनाव जित्दै आएका छन्। यहाँ ब्राजिल कम्युनिष्ट पार्टी, ‘क्रान्तिकारी पपुलर मार्क्सवादी’, ‘लेनिनवादी एक्सन’ जस्ता धेरै कम्युनिष्ट पार्टीहरू छन्। ‘वामपन्थी वर्कर्स’ पार्टीले आफूलाई समाजवादी धारको रूपमा उभ्याउने गर्दछ। यी पार्टीहरूको बीचमा विभिन्न समयमा गठबन्धन हुँदै आएको देखिन्छ। ब्राजिलको कम्युनिष्ट पार्टीले आधिकारिक रूपमा मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तको पालना गर्दछ। सन् २०१८ मा पार्टीले पीटी र फर्नान्डो हद्दादको उमेदवारीसँग गठबन्धन गर्‍यो। सन् २०२२ मा यो वर्कर्स पार्टी (पीटी) र ‘ग्रीन पार्टी’ सँग ‘ब्राजिल अफ होप’ गठबन्धनमा सामेल भयो। अहिले यो पार्टीका अध्यक्ष लुसियाना डी ओलिभिएरा सान्टोस छन्। यो पार्टीका २०२३ सम्म ३९७,७३६ पार्टी सदस्यहरू रहेका छन्।  यो पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद नै हो।  

चिलीको कम्युनिष्ट पार्टी

चिलिको कम्युनिष्ट पार्टी (PCCH) को स्थापना ‘सोसलिस्ट वर्कर्स पार्टी’ को रूपमा सन् १९१२ जुन ४ मा भएको थियो र सन् १९२२ मा यसलाई अहिलेको नाम राखिएको हो। यसका संस्थापक लुइस एमिलियो रेकाबेरेन थिए।  यो पार्टीले सन् १९३२ मा युवा विंग र ‘कम्युनिष्ट युथ अफ चिली’ को पनि स्थापना गरेको थियो। यसले चिलीको श्रमिक आन्दोलनको विकासमा अग्रणी भूमिका निभाएको थियो। यसले सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी र ‘तेस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ सँग निकटतापूर्वक जोडेको थियो। सन् १९३८ मा यसले ‘पपुलर फ्रन्ट’ सरकारमा भाग लिएको थियो। यो सरकार संघीकृत श्रमिक वर्गको बीचमा तीव्र रूपमा अगाडि बढेको थियो। दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यपछि दुई शक्ति राष्ट्रहरू बीचमा शितयुद्धको शुरूवातसँगै सन् १९४८ मा कट्टरपन्थी सरकारले यो पार्टीलाई गैरकानूनी घोषणा गरिदियो। सन् १९५८ सम्म पार्टीले प्रतिबन्धकै स्थितिमा आफ्ना कार्वाहीहरू संचालन गरिरह्यो। सन् १९६० को दशकसम्ममा पार्टीले आफ्नो पूर्ण सक्रियता बढायो भने, संगठन निर्माणको कार्यलाई पनि तीव्रता दियो। यसपछि पार्टीले विभिन्न बुद्धिजीवी, कलाकार, नोवेल पुरस्कार विजेता पाब्लो नेरूदा, गीतकार र लोककलाकार भायोलेट्टा पारा जस्ता व्यक्तिहरूबाट समर्थन पाएर एक वास्तविक राजनीतिक शक्ति बनेको थियो। त्यसबेलासम्म पार्टी सदस्यको संख्या २७५०० पुगिसकेको थियो। सन् १९७० पछि ‘पपुलर यूनिटी गठबन्धन’ मा सोशलिस्ट पार्टीसँग सत्तामा आयो। व्यापक संगठित ‘पपुलर गठबन्धन’ भित्र कम्युनिष्टहरूले सोशलिस्ट पार्टीसँग सापेक्ष उदारवादी एलेन्डे र अन्य उदारवादी शक्तिको पक्ष लिए। यो लाइनको सोशलिस्ट पार्टीका केही वामपन्थी समूहले विरोध गरेका थिए। सन् १९७३ मा राष्ट्रपति साल्भाडोर एलेन्डेलाई अपदस्त गरी सत्तापलट भएपछि पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाइयो। अधिकांश कम्युनिष्ट नेतृत्व भूमिगत भयो। सैन्य शासक जुन्टाले कम्युनिष्ट दमनको लागि सबैभन्दा प्राथमिकता दियो। सन् १९७७  पछि पार्टीले आफ्नो दिशा बदलेर एउटा ‘मेनुअल रोड्रिग्ज फ्रन्ट’ नामक छापामार संगठन स्थापना गरी आफ्नो कार्वाहीलाई अगाडि बढायो। १९८३ देखि १९८७ सम्म पार्टीले ‘पिपुल्स डेमोक्रेटीक मुभमेन्ट’ संचालन गरेको थियो।  सन् १९९० मा लोकतन्त्रको बहाली र नयाँ राष्ट्रपतिको चुनावसँग पुनः कम्युनिष्ट पार्टी खुला भयो। सन् १९९९ को राष्ट्रपति चुनावमा पार्टीले ग्लेडिस मारिन मिल्लीको समर्थन गर्‍यो। शुरुमा उनीहरूले ३.२ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेका थिए। सन् २००५ को विधायन सभामा पार्टीले ५.१ लोकप्रिय भोट जिते पनि कुनै सिट हासिल गर्नसकेन। सन् २०१३ देखि २०१८ सम्म चिलीको कम्युनिष्ट पार्टी मिशेल बाचेलेटको नेतृत्वमा रहेको एक वामपन्थी गठबन्धन  ‘न्यू मेजोरिट’ मा संलग्न भयो। सन् २०२० मा भेनेजुयलाका राष्ट्रपति निकोलस मादूरो र उनको पार्टीको जितमा चिलीको कम्युनिष्ट पार्टीले औपचारिक रूपमा बधाइ दिएपछि गठबन्धनका अन्य सदस्यले आलोचना गरे। अहिले यो पार्टीका महासचिव लुटारो कार्मोना छन्। सन् २०२३ सम्ममा यो पार्टीका सदस्यहरू ४६,०३१ रहेका छन्। यो पार्टीको विचारधारा अनुसार मार्क्सवाद-लेनिनवाद, वामपन्थी लोकप्रियतावाद रहेको छ।  

नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरू

नेपालमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९४९ अप्रिल २२ मा पुष्पलाल श्रेष्ठको नेतृत्वमा भएको थियो भने यसका अन्य संस्थापक सदस्यहरू निरन्जन गगोविन्द वैद्य, नारायण विलास जोशी, नरबहादुर कर्माचार्य थिए। नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको पहिलो महाधिवेशन सन् १९५१ को सेप्टेम्बर १२ मा भयो र यसले मनमोहन अधिकारीलाई महासचिव बनायो। सन् १९५३ जनवरी २२ मा के. आइ. सिंहले जनविद्रोह गरेपछि यसैलाई आधार बनाएर जनवरी २३ बाट कम्युनिष्ट पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाइयो। सन् १९५३ बाट नै पार्टीभित्र विचारधारात्मक विवाद शुरु भइसकेको थियो। सन् १९५५ मा भएको पार्टीको दोस्रो सम्मेलनपछि कम्युनिष्ट पार्टीका केशरजंग रायमाझीले राजावादी लाइन लिए। सन् १९५५ मा नै कम्युनिष्ट पार्टीको प्रतिबन्ध फुकुवा भयो। सन् १९५८ को मे २८ देखि १० दिनसम्म नेकपाको दोस्रो महाधिवेशन भयो। यसमा संविधान सभा, संसदीय प्रजातन्त्र, गणतन्त्र, संवैधानिक राजतन्त्र, आदि लाइनहरू पेश गरियो। पुष्पलालले संविधान सभा र संसदीय प्रजातन्त्रको लाइन पेश गरेका थिए। यद्यपि बहुमतले केशरजंग रायमाझीलाई नेतृत्व चयन गर्‍यो। यसपछि सन् १९५६ को चुनावमा पार्टीले भाग लिएर ४ स्थान जितेको थियो। सन् १९६० डिसेम्बर १५ मा राजा महेन्द्रले पंचायती व्यवस्था लागू गरेपछि त्यसको २२ दिनपछि सबै पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाए। यसपछि १९६० मै भएको दरभंगा प्लेनमले केही पनि निर्णय गर्न सकेन। सन् १९६२ मा भएको पार्टीको तेस्रो महाधिवेशनमा मोहनविक्रमको संविधान सभाको लाइन पास भयो भने तुल्सीलाल अमात्य महामन्त्री छानिए। यसपछि नेकपा विभिन्न गुट र उपगुटमा विभाजन भयो। सन् १९६२ देखि १९९० सम्म रायमाझी गुट, पुष्पलाल समूह, मानन्धर समूह,  पूर्व मेचीकोशी प्रान्तीय कमिटी, कोअर्डिनेसन केन्द्र, केन्द्रीय न्यूक्लियस, नेकपा चौम, नेकपा मशाल, नेकपा मसाल, नेकपा माले,  नेकपा मार्क्सवादी,  नेमकिपा, सर्वहारावादी श्रमिक संगठन, आदि जस्ता विभिन्न कम्युनिष्ट समूह-उपसमूहहरू बनिरहे र यिनिहरूले आ-आफ्ना ढंगले कार्यवाहीहरू संचालन गरिरहे। सन् १९९० को जनआन्दोलनमा वाममोर्चाको नाममा धेरै वामपन्थी दलहरू सहभागी भएका थिए।  १९९० को बहुदल पुनर्स्थापनापछि  नेकपा माले र नेकपा मार्क्सवादी मिलेर नेकपा (एमाले) बनाए र यसमा अन्य केही साना पार्टीहरू पनि थपिदै गए। यसले संसदीय चुनावमा महत्त्वपूर्ण सहभागिता जनाउँदै गठबन्धन सरकार निर्माणमा पनि सहभागिता जनाउँदै गयो। सन् १९९३ मा यो पार्टीका महासचिव तथा महत्त्वपूर्ण नेता मदन भण्डारीको हत्या भयो। सन् १९९४ को  चुनावमा नेकपा एमालेले मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा गठबन्धन सरकार बनाएको थियो तर यो ९ महिनामात्र टिक्यो। पछि यसमा पनि विभिन्न फुट र विभाजन भइरहे। सन् १९९० पछाडि नै नेपालको कम्युनिष्टको अर्को क्रान्तिकारी धारमा नेकपा मशाल, निर्मल लामा समूह, चौम समूह, सर्वहारा श्रमिक संगठन बीच एकता भइ एकता केन्द्र बन्यो  र पछि अन्य समूहहरू पनि क्रमशः यसमा आए। सन् १९९१ मा भएको एकता महाधिवेशनपछि यसले प्रचण्डको नेतृत्वमा दीर्घकालीन जनयुद्धको लाइन पास गर्‍यो। सन् १९९४ मा दीर्घकालीन जनयुद्धको समर्थन नगर्नेहरू पार्टीबाट निक्लिए । त्यसपछि १९९५ मा प्रचण्डको नेतृत्वमा बसेको बैठकले पार्टीको नाम नेकपा (माओवादी) राख्नुका साथै सन् १९९६ फेब्रुअरी १३ बाट जनयुद्धको घोषणा गर्‍यो। १० वर्षसम्म चलेको यो जनयुद्धले नेपालमा उथपुथल ल्याइदियो। २००६ नोभेम्बर २१ को विस्तृत शान्ति सम्झौतापछि जनयुद्धको अन्त्य भयो। त्यसपछि भएको पहिलो संविधान सभाको चुनावमा माओवादीले बहुमत ल्याएको थियो। पछि भएका संविधान सभाको चुनाव र संसदीय चुनावमा नेकपा (माओवादी) ले भाग लिंदै र आफ्नो प्रभाव कायम गर्दै आएको छ। शान्ति प्रक्रिया पछि माओवादी पार्टीभित्र पनि फुट र विभाजन हुँदै नयाँ अन्य कम्युनिष्ट पार्टीहरू (मोहन वैद्यको नेतृत्वको क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टी माओवादी एवम् विप्लव नेतृत्वको माओवादी, आदि) बनिरहे। सन् २०१७ पछाडि एमाले र माओवादी बीचमा गठबन्धन भयो र नोभेम्बर २६ मा भएको संघीय चुनावमा वाम गठबन्धनले झण्डै दुई तिहाइ मत ल्यायो र वामपन्थी सरकार बन्यो। यसपछि २०१८ मे १७ मा पार्टी एकता भएर नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी बन्यो। तर पछि पार्टीमा धेरै अनावश्यक विवाद सृजना हुँदै गयो र अन्ततः पुन २०२१ मार्च ७ मा विभाजित भयो। यससँगै अर्को नयाँ पार्टी नेकपा एकीकृत समाजवादीको पनि जन्म भयो।  यसरी नेपालमा अहिले धेरै ठूलो संख्यामा अरु पनि कम्युनिष्ट पार्टीहरू रहेका छन्। तर कम्युनिष्ट पार्टीको  विभाजनको कारणले गर्दा पार्टी, देश र शासनसत्ता नै अस्थिर बनिरहेको स्थिति छ।

कोलम्बियाको कम्युनिष्ट पार्टी

कोलम्बियाली कम्युनिष्ट पार्टी (PCC) एक वैधानिक कम्युनिष्ट पार्टी हो। यो पार्टीको स्थापना सन् १९३० मा ‘तेस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ को कोलम्बिया शाखाको एक संगठनको रूपमा भएको थियो। यो पार्टीले कोलम्बियाका मजदूरहरूको स्थितिमा सुधार र समाजमा तल्लो वर्गको अधिकार विस्तारमा जोड दिएको थियो। यो पार्टीको माध्यमबाट श्रमजीवी समूहले सरकार र अधिकारप्राप्त संस्थाहरूको विरुद्धमा संघर्ष गर्न संगठित भएका थिए। किसान संगठनहरूको माध्यमबाट यो पार्टीले एक परस्पर संजाल निर्माण गरी विरोध प्रदर्शन र श्रमिक हड्तालहरूको समन्वय गरेर स्थानीय जनताको रक्षा गर्ने माग गरे। त्यसपछि तत्कालीन सरकारले यो पार्टीको प्रभावलाई दबाउने प्रयासमा सैन्य हिंसाको माध्यमबाट कार्वाही अगाडि बढायो। दोस्रो विश्वययुद्धको अन्त्यपछि सन् १९४६ बाट यो पार्टीमा सदस्यहरूको संख्या धेरै वृद्धि भएको देखिन्छ। ‘नेश्नल फ्रन्ट’ को विकासपछि भएको कोलम्बियाको सरकारले कम्युनिष्ट समूहहरूको दमन कार्य जारी राखेको थियो। कम्युनिष्ट छापामार समूहहरू र स्थानीय कम्युनिष्ट मिलिसिया मिलेर सरकारको विरुद्धमा विद्रोह जारी राखे। सन् १९४० को दशकको उत्तरार्धदेखि सन् १९५० को दशकको मध्यसम्म कोलम्बियामा भएको गृहयुद्धको क्रममा र त्यसपछि कम्युनिष्ट पार्टीले कैयौं उदार छापामार र अनियमित ग्रामीण शक्तिहरूसँग जैविक सम्बन्धत विकास गरे, जसमा अधिकांश नाममात्रका आधिकारिक कोलम्बियाली लिबरल पार्टीमा निर्भर थिए र अन्ततः ती परिचालित भएनन्। सन् १९४७ मा कोलम्बियाली कम्युनिष्ट पार्टीका पूर्व सदस्यहरूद्वारा एउटा अल्पकालिक ‘कम्युनिष्ट लेबर पार्टी’ को गठन गरेका थिए। सन् १९५० को दशकको शुरूवातमा जनरल गुस्ताभो रोजस पिनिलाद्वारा घोषित युद्धबिरामको क्रममा छापामार समूह विघटित भए तर विभिन्न समूहहरूले आफ्नो अभियान जारी राखे। सन् १९६४ मा कोलम्बियामा कम्युनिष्ट पार्टीको सशस्त्र शाखाको रूपमा क्रान्तिकारी सशस्त्र बलको स्थापना भएको थियो। कम्युनिष्ट नेतृत्व सन् १९६० र १९७० को दशकमा विशेषगरी शहरमा संचालित हुन्थ्यो। यसले सशस्त्र छापामारको संचालनको समर्थन गर्‍यो। नियमित रूपले यसका सदस्यहरू र इकाईहरूलाई एकताबद्ध बनाउनुका साथै ‘लजेस्टिक’ समेत प्रदान गरिरह्यो। कहिलेकाही अन्य प्रकारका सहायताहरू आपूर्ति, उपकरण, जासूस, राजनीतिक कार्यकर्ता र वैचारिक साहित्य पनि प्रदान गर्‍यो। कम्युनिष्ट पार्टीले कोलम्बियामा पूँजीवाद र साम्राज्यवादको विरूद्धमा लडाइँको सशस्त्र घटकको रूपमा छापामारहरूलाई संचालन गर्ने कार्यलाई उचित ठहर्‍यायो। साथै स्वतन्त्र रूपले वैधानिक ढंगले चुनावमा पनि भाग लिइरह्यो। दुवै गतिविधिलाई संघर्षका सबै रूपहरूको संयोजनभित्र आफ्नो स्थान मानिन्थ्यो। यो एक कम्युनिष्ट पार्टी र छापामार समूहको बीचको अवधारणा थियो। विस्तारै-विस्तारै सन् १९८० को दशकको क्रममा कम्युनिष्ट पार्टी र छापामार समूह अलग हुँदै गए। दुवै संगठनबीचमा सांगाठानिक बर्चस्वलाई लिएर विवाद शुरु भएको थियो। सन् १९८७ बाट छापामार समूहले कानूनी गतिविधिहरूबाट अलग कार्य गर्न शुरु गर्‍यो। सन् १९९३ मा दुवै संगठन अलग भएका थिए। सन् १९९० को दशकको क्रममा केही प्रकारका अलग छापामार समूहमा आधारित आन्तरिक पार्टी संरचना अस्तित्वमा थिए। सन् २००० मा आधिकारिक रूपमा एउटा अलग गुप्त कोलम्बियाली कम्युनिष्ट पार्टीको गठन भएको थियो। कोलम्बियामा सन् १९९८ देखि २००२ मा सरकार र छापामार विद्रोहीहरूबीचमा शान्ति वार्ताका कैयौं प्रयासहरू भएका थिए। तर सन् २००२ देखि २००५ सम्म कोलम्बियाको सैन्य र अर्धसैन्य बलद्वारा विद्रोहीमाथि भयंकर दमन गरियो। सन् २०१२ देखि २०१४ सम्म पनि सरकार र विद्रोही बीच वार्ता चल्यो तर निष्कर्षविहीन भयो। कोलम्बियाको कम्युनिष्ट पार्टी (PCC) ‘सोसल एण्ड पोलिटिकल फ्रन्ट’ (FSP) को संस्थापक सदस्य थियो। यो पछि ‘अल्टरनेटिभ डेमोक्रेटिक पोल’ (PDA) गठबन्धनमा मिल्यो। तर सन् २०१२ मा ‘पीसीसी’ लाई अर्को राजनीतिक देशभक्त मार्चसँग सम्बद्धताको कारण निष्कासित गरिएको थियो। २०२२ मा निर्वाचित कोलम्बियाका वामपन्थी राष्ट्रपति गुस्ताभो पेट्रोले  ६ अगस्ट २०२२ मा ‘पीसीसी’ सदस्य ग्लोरिया इनेस रामिरेज कोलम्बियाको नयाँ श्रममन्त्री घोषणा गरेका थिए। यो कम्यनिष्ट पार्टीको कुनै सदस्यले कोलम्बियाली सरकारमा मन्त्री पद प्राप्त गरेको पहिलो पटक हो। कोलम्बियाको कम्युनिष्ट पार्टीका अहिलेका नेता जेम केसेडो रहेका छन्। यो पार्टीले साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद र बोलिभारियनवादलाई मार्गदर्शक सिद्धान्तको रूपमा मान्दछ।

‘कमन्स’ नामबाट सन् २०१७  सेप्टेम्बर १ मा कोलम्बियाको क्रान्तिकारी सशस्त्र बल (FARC) राजनीतिक उत्तराधिकारीको रूपमा स्थापित भएको हो। २०१६ मा कोलम्बियाको क्रान्तिकारी सशस्त्र बल र सरकारबीचमा भएको सफल शान्ति सम्झौतापछि निशस्त्रीकरणसँगै एक कानूनी राजनीतिक दलको रूपमा ‘कमन्स’ लाई स्थापित गरिएको हो। यो पार्टीका वर्तमान अध्यक्ष टिमोलियन जिमेनेज छन्। यो पार्टी अहिले सरकारमा संलग्न रहेको छ। यसको मार्गदर्शक सिद्धान्त पनि मार्क्सवाद-लेनिनवाद र बोलिभारियनवाद नै रहेको छ।

प्यालेस्टाइनका कम्युनिष्ट पार्टीहरू

प्यालेस्टाइनमा ३ वटा कम्युनिष्ट पार्टीहरू रहेका छन्, जसानुसार  ‘पपुलर फ्रन्ट फर द लिविरेसन अफ प्यालेस्टाइन’, ‘डेमोक्रेटिक फ्रन्ट फर द लिविरेसन अफ प्यालेस्टाइन’ र ‘प्यालेस्टाइन पिपुल्स पार्टी’ हुन्। प्यालेस्टाइनी मुक्तिको लोकप्रिय मोर्चा (PFLP) एक धर्मनिरपेक्ष, मार्क्सवादी-लेनिनवादी र क्रान्तिकारी समाजवादी संगठन हो। यसको स्थापना सन् १९६७ मा जर्ज हबासले गरेका थिए। यो प्यालेस्टाइनी मुक्ति संगठन (PLO, 1964) बनाउने दोस्रो ठूलो संगठन हो। अहमद सआदतले सन् २००१ देखि यो पार्टीको महासचिवको रूपमा कार्य गरेका छन्। उनलाई सन् २००६ मा  इजरायली जेलमा ३० वर्षको सजाय सुनाइएको थियो। यो पार्टी अहिले ‘वेस्ट बैंक’ को नेतृत्वको सरकार र गाजापट्टीको हमास सरकार दुवैलाई अवैध ठान्छ। सन् २००६ देखि प्यालेस्टाइनी राष्ट्रिय प्राधिकरणको चुनाव भएको छैन। सन् २०१५ सम्म यो पार्टीले ‘पीएलओ’ कार्यकारी समिति र प्यालेस्टाइनी राष्ट्रिय परिषदमा सहभागितालाई बहिष्कार गर्‍यो। यो पार्टी आम रूपमा उदारवादी दृष्टिकोणको विरोध गर्दै प्यालेस्टाइनी राष्ट्रिय आकांक्षामा सशक्त दृष्टिकोण राख्दछ। यसले इजरायल राज्यलाई मान्यता दिँदैन। यसको सैन्य शाखालाई अबू अली मुस्तफा ब्रिगेड भनिन्छ। आफ्नो स्थापनादेखि नै यो पार्टीले सोभियत संघ, चीन जस्ता महाशक्ति र सिरिया, दक्षिणी यमन, लिबिया, उत्तर कोरिया र इराक जस्ता क्षेत्रीय शक्तिहरूसँग सम्बन्ध विकास गर्नको लागि महाशक्ति संरक्षकहरूको खोजी गरेको छ। यसले संसारका वामपन्थीहरूसँग सम्बन्ध स्थापित गर्ने प्रयत्न गरेको देखिन्छ। यसको मार्गदर्शक विचारहरूमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, क्रान्तिकारी समाजवाद, प्यालेस्टाइनी राष्ट्रवाद, धर्मनिरपेक्षवाद, साम्राज्यवाद-विरोधी, आदि रहेका छन्।

‘प्यालेस्टाइनको मुक्तिको लागि डेमोक्रेटीक फ्रन्ट’ (DFLP) एक धर्मनिरपेक्षतावादी मार्क्सवादी-लेनिनवादी संगठन हो। यसलाई प्रायः ‘डेमोक्रेटिक फ्रन्ट’ भनिन्छ। यो प्यालेस्टाइनी मुक्ति संगठन, प्यालेस्टाइनी गठबन्धन र डेमोक्रेटिक एलाइन्सको एक सदस्य हो। यसले राष्ट्रिय प्रतिरोध ब्रिगेड नामक एक अर्धसैनिक बलको व्यवस्थापन गर्दछ। यसको स्थापना सन् १९६८ मा नायेफ हावतमेहले गरेका थिए। यसका वर्तमानका नेता नायेफ हावतमेह नै हुन्। यसले साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवाद, प्यालेस्टाइनी राष्ट्रवाद, वामपन्थी राष्ट्रवादलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्दछ।

‘प्यालेस्टाइनी पिपुल्स पार्टी’ (PPP) सन् १९८२ को फेब्रुअरीमा बशीर बरघोटीको नेतृत्वमा प्यालेस्टाइनी कम्युनिष्ट पार्टीको रूपमा भएको थियो। यो प्यालेस्टाइन र त्यहाँका प्रवासीहरूको बीचको एक समाजवादी राजनीतिक दल हो। मूल प्यालेस्टाइनी कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९१९ मै भएको थियो। सन् १९८२ मा प्यालेस्टाइनका कम्युनिष्टहरूले एक सम्मेलन आयोजना गरेर यो पार्टीको स्थापना गरेका थिए। यसले प्यालेस्टाइन मुक्ति संगठनसँग सम्बन्ध स्थापित गर्‍यो र सन् १९८७ मा पीएलओमा सामेल भयो। यो पार्टीले बशीर बरघोटीको नेतृत्वमा कम्युनिष्ट राजनीतिक दर्शनको रूपमा मार्क्सवाद-लेनिनवादको पुनर्मूल्यांकन गर्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका थियो। सन् १९९१ मा सोभियत संघको विघटनपछि यसको नाम बदलेर ‘प्यालेस्टाइनी पिपुल्स पार्टी’ राखिएको हो, तर यसका पार्टी सदस्यहरूले मार्क्सवादीबाट नै आफ्नो पहिचान राख्दछन्। सन् २००५ को राष्ट्रपति चुनावमा यो पार्टीका उमेदवारलाई २.६७ प्रतिशत भोट आएको थियो। सन् २००६ पछि यसले अन्य दलसँग गठबन्धन गर्‍यो। सन् २०१६ पछि यसले विभिन्न चुनावमा गठबन्धन बनाएर भाग लिंदै आएको छ। २०२१ मा यसले ‘प्यालेस्टाइनी डेमोक्रेटिक यूनियन’ सँगै ‘यूनाइटेड लेफ्ट’ नामक संयुक्त गठबन्धन बनायो, जसको नेतृत्व यही पार्टीका पोलिट ब्यूरो सदस्य फडवा खोडरले गरे। यो पार्टीका वर्तमान नेता बासम अल-साल्ही छन्। यसको मार्गदर्शक सिद्धान्तहरूमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, प्यालेस्टाइनी राष्ट्रवाद, वामपन्थी राष्ट्रवाद रहेका छन्।

दक्षिण अफ्रिकाकाको कम्युनिष्ट पार्टी

दक्षिण अफ्रिकाको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना १२ फेब्रुअरी १९२१ मा विलियम एच. एन्ड्रयूजको नेतृत्वमा ‘अन्तर्रास्ट्रिय समाजवादी लीग’ र अन्यसँग मिलेर भएको थियो। यो पार्टी सन् १९२२ देखि नै श्वेत खानी हड्ताल, रेड विद्रोह जस्ता आन्दोलनबाट सक्रिय थियो। रंगभेद विरोधी आन्दोलन, मजदूर शोषणको विरुद्ध आन्दोलन, नस्लवाद विरोधी आन्दोलन जस्ता आन्दोलनबाट यो पार्टीले आफूलाई सक्रिय बनायो। सन् १९२४ बाट यसले ‘तेस्रो कम्युनिष्ट इन्टरनेशल’ सँग प्रत्यक्ष सहभागिता जनायो। सन् १९२९ मा यो पार्टीले समाजवादतिर अगाडि बढ्नको लागि सबभन्दा सीधा लाइन जनसंघर्ष हो भन्ने रणनीति पास गर्‍यो। सन् १९४६ मा यो पार्टीले ‘अफ्रिकन नेशनल कांग्रेसँग’ मिलेर ‘अफ्रिकन माइन वर्कर्स हड्ताल’ द्वारा शुरू गरिएको आन्दोलनमा भाग लियो। त्यसपछि यो पार्टीका धेरै नेता कार्यकर्ताहरूलाई गिरफ्तार गरिएको थियो। सत्तारूढ दलले सन् १९५० मा ‘साम्यवाद दमन अधिनियम’ ल्याएर अवैध घोषणा गरेपछि यो पार्टीले भूमिगत रूपमा काम गर्दै आएको थियो। यो पार्टीको सन् १९५३ देखि रंगभेदी व्यवस्थालाई समाप्त गर्ने संघर्षको आयोजना गर्दै पुनर्गठन गरिएको थियो। यसपछि यो पार्टीले सोभियत संघसँग सम्बन्ध कायम गरिराख्यो। सन् १९९० मा ‘अफ्रिकन नेशनल कंग्रेस’ एवम् अन्य रंगभेद विरोधी संगठन तथा व्यक्तिहरूमाथि प्रतिबन्ध हटाएपछि र अफ्रिकी राष्ट्रिय कांग्रेसका नेता नेल्सन मण्डेलाको जेलबाट रिहाइपछि कम्युनिष्ट पार्टीको प्रतिबन्ध पनि हटेको थियो। सन् १९९४ मा राष्ट्रिय पार्टीको हार भयो र जितसँगै कम्युनिष्ट पार्टी संसदमा अफ्रिकन नेशनल कंग्रेसको बेन्चमा प्रमुख पदमा पुग्यो। प्रमुख रूपमा नेल्सन मण्डेलाले जो स्लोभोलाई आवास मन्त्री नियुक्त गरे। त्रिपक्षीय गठबन्धनमा कम्युनिष्ट पार्टीले ‘अफ्रिकन नेशनल कांग्रेस’ भित्र प्रभाव पार्न सफल भइरह्यो। यो पार्टी अहिले ‘अफ्रिकी राष्ट्रिय कांग्रेस’ दक्षिण अफ्रिकी ट्रेड-यूनियन कांग्रेससँग सत्तारूढ त्रिपक्षीय गठबन्धनको एक सदस्य हो र यसको माध्यमबाट यसले सरकारमाथि प्रभाव पार्दछ। पार्टीको केन्द्रीय समिति सर्वोच्च निर्णय लिने संरचना हो। यसका अहिलेका अध्यक्ष ब्लेड नजीमांडे हुन् भने महासचिव सोली अफ्रिका मापैला हुन्। सन् २०१५ सम्म यो पार्टीका सदस्य संख्या २२०,००० रहेका थिए। यो पार्टीका मार्गदर्शक विचारधाराहरूमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद र अतिवामपन्थ पर्दछन्।

स्पेनको कम्युनिष्ट पार्टी

स्पेनको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९२१ नोभेम्बर १४ मा स्पेनिश सोसलिस्ट वर्कर्स पार्टीमा विभाजन पछि भएको थियो। यसमा ‘स्पेनिश कम्युनिष्ट पार्टी’ र ‘स्पेनिश कम्युनिष्ट वर्कर्स पार्टी’ विलय भएको थियो। सन् १९२२ देखि नै यो पार्टीले आम हड्ताल जस्ता कार्यक्रमबाट आफूलाई सक्रिय बनाएको थियो। सन् १९२३ मा स्पेनमा तानाशाही शासन आएपछि यो पार्टीको व्यापक दमन गरियो। यद्यपि पार्टीले भूमिगत रूपमा आफ्नो कार्यक्रम संचालन गरिरह्यो। सन् १९२५ देखि यो पार्टी ‘तेस्रो अन्तर्राष्ट्रिय’ मा सहागी भएर सक्रिय भयो भने १९२७ देखि अखबारमार्फत् आफूलाई सक्रिय बनायो। यो पार्टीभित्र त्यतिबेलै देखि व्यापक आन्तरिक संघर्ष पनि रहेको देखिन्छ। अप्रिल १९३१ मा स्पेनिश गणराज्यको घोषणापछि कम्युनिष्ट पार्टी पहिलो पटक खुला भएको थियो। यो स्पेनको इतिहासमा पहिलो जनतान्त्रिक शासन थियो। जुलाई १९३६ ‘कू’  हुनुभन्दा पहिले स्पेनिश कम्युनिष्ट पार्टीलाई धेरै जनसमर्थन प्राप्त भएको थियो। तर गृहयुद्धमा गणतन्त्रले हार्‍यो र जनरल फ्रेंकोले सैन्य तानाशाही व्यवस्था स्थापना गर्‍यो। त्यसपछि कम्युनिष्ट पार्टीमा व्यापक दमन हुनुका साथै प्रतिबन्ध समेत लाइयो। पछि कम्युनिष्ट पार्टीले छापामार युद्ध पनि संचालन गरेको थियो तर यसले प्रभावकारी ढंगले आफ्नो कार्वाही बढाउन सकेन। ‘कोमिन्टर्न’ नीतिका एक समर्पित अनुयायी डोलेरेस इबारूली सन् १९४४ बाट १९६० सम्म महासचिव भए। तर यो बीचमा पार्टीले त्यस्तो सक्रियतापूर्वक आफ्ना कार्वाहीहरू अगाडि बढाउन सकेन। सन् १९६० पछि सान्टियागो केरिलो महासचिव भए। सन् १९६२ को खानी हट्तालमा पार्टीले धेरै ठूलो भूमिका खेलेको थियो।  सन् १९६३ बाट स्पेनमा सशस्त्र संघर्ष शुरु भयो। यसमा ‘स्पेनिश नेशनल लिबिरेसन फ्रन्ट’ जस्ता संगठनहरू पनि थिए। केरिलोले पार्टीलाई ‘युरो कम्युनिष्ट’ उदार लाइनतिर लगे। यसपछि पार्टीभित्र फुट सृजना भयो। सन् १९७५ मा फ्रेंकोको मृत्यु भएपछि जुआन कार्लोस प्रथम सत्तामा आए। त्यसपछि प्रधानमन्धी एडोल्फ सुआरेजले ९ अप्रिल १९७७ मा कम्युनिष्ट पार्टीलाई वैध गरिदिए। त्यसपछि कम्युनिष्ट पार्टीले महासचिव सेन्टियागो क्यारिलोको नेतृत्वमा स्पेनमा लोकतन्त्रको बहाली गर्नमा ठूलो योगदान दियो। स्पेनको कम्युनिष्ट पार्टी सन् १९८६ देखि ‘यूनाइटेड लेफ्ट गठबन्धन’ को हिस्सा रहँदै आएको छ र यसले चुनावमा आफ्नो प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ।  यो पार्टीको विधान अनुसार ‘जनतान्त्रिक रूपले समाज र यसका राजनीतिक संरचनाहरूको क्रान्तिकारी परिवर्तनमा भाग लिनु, पूँजीवादी व्यवस्थालाई पराजय गर्नु र स्पेनिश राज्यमा समाजवादको निर्माण गर्ने लक्ष्यसहित संसारमा समाजवादी परिवर्तनमा योगदान गर्नु र साम्यवादको मुक्तिदायिक आदर्श प्राप्त गर्नु’ मुख्य लक्ष्य हो। यो पार्टीले आफूलाई क्रान्तिकारी, अन्तर्राष्ट्रियतावादी, गणतन्त्रतावादी, एकतावादी र धर्मनिरपेक्षतावादीको रूपमा परिभाषित गरेको छ। सन् २०१७ बाट स्पेनको कम्युनिष्ट पार्टीले विगत लामो समयदेखि अबरूद्ध भएको मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तलाई स्पष्ट रूपमा अगाडि बढाउने निर्णय लिएको छ। यद्यपि यो पार्टी गठबन्धनका सामेल हुनुका साथै संसदवादतिर निरन्तर अगाडि बढिरहेको छ। अहिले यसका दुई नेता श्रम तथा सामाजिक अर्व्यवस्था र उपभोक्ता मामिलाको मन्त्रीसहित स्पेनको सरकारमा सामेल छन्। यो पार्टीका वर्तमान अध्यक्ष जोस लुइस सेंटेला छन् भने महासचिव एनिक सेंटियागो छन् । सन् २०२२ सम्म यसका पार्टी सदस्य संख्या ७७१३ रहेका छन्। यसका मार्गदर्शक सिद्धान्तहरूमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, गणतन्त्रवाद, अन्तर्राष्ट्रियतावाद र संघीयतावाद रहेका छन्।

सिरियाका कम्युनिष्ट पार्टीहरू

यहाँ सिरियाली कम्युनिष्ट पार्टी र सिरियाली कम्युनिष्ट पार्टी (एकीकृत) गरेर दुईवटा कम्युनिष्ट पार्टी रहेका छन्। सिरियाली कम्युनिष्ट पार्टी यहाँको संसोधनवादविरोधी मार्क्सवादी-लेनिनवादी कम्युनिष्ट पार्टी हो। यो पार्टी सन् १९८६ मा रूसको पेरेस्त्रोइका विरोधी समूहद्वारा खालिद बकदासको नेतृत्वमा स्थापना भएको हो। सन् १९९५ मा बकदासको मृत्यु भएपछि उनकी श्रीमति फराहा बकदाश यसको महासचिव बनेकी थिइन्। सन् २००० बाट यसले पार्टीको मुखपत्र ‘भ्वाइस अफ पिपुल’ प्रकाशित गर्दै आएको छ। अहिले यो पार्टीका महासचिव अम्मार बकदास छन्, जो खालिदकै छोरा हुन्। यो पार्टी गठबन्धन सरकारमा छ र मोहम्मद फेज अल-बाराशा पार्टीका एकमात्र क्याबिनेट मन्त्री रहेका छन्। यो पार्टीका मार्गदर्शक विचारहरूमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, ‘एन्टि-रिभिजिनिजम’, अतिवामपन्थ रहेका छन्।  

सिरियाली कम्युनिष्ट पार्टी (एकीकृत) पनि सन् १९८६ मा सिरियाली कम्युनिष्ट पार्टीको विभाजनबाट जन्मेको हो। यसको गठन यूसुफ फेसलद्वारा रूसको पेरेस्त्रोइका समर्थक समूहद्वारा गरिएको थियो। यसले सन् २००० देखि ‘द लाइट’ नामक पार्टीको मुखपत्रमार्फत् आफ्ना क्रियाकलापहरू संचालन गरेको छ। मार्च २०११ मा आयोजित ११ पार्टी महाधिवेशनमा हनिन निमरलाई यो पार्टीको प्रथम सचिवको रूपमा चुनिएको थियो। अहिले यसको सचिव नजामुद्दिन अल-खरित छन्। यसको मार्गदर्शक सिद्धान्तमा साम्यवाद र ‘फार-लेफ्ट’ रहेका छन्।  

भेनेजुयलाका कम्युनिष्ट पार्टीहरू

भेनेजुयलामा सन् १९३१ मा मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तलाई आत्मसात गर्दै कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भएको थियो। सन् १९४१ सम्म यो पार्टी भूमिगत अवस्थामा नै रह्यो। सन् १९४२ पछि पार्टी प्रतिबन्ध हटेको थियो तर सन् १९४५ पछि सत्ता परिवर्तन भयो र फेरि भूमिगत अवस्थामा काम गर्न बाध्य भयो। सन् १९५२ को संविधान सभाको चुनावको बेलामा पार्टीले भूमिगत अवस्थाबाट चुनावमा भाग लिने निर्णय गरेको थियो। सन् १९८० पछि भेनेजुयलाको कम्युनिष्ट पार्टीले अस्तित्व रक्षा गर्दै चुनावमा सामेल भयो। यसपछि छापामार युद्ध विघटन गरियो। सन् १९९३ मा भेनेजुयलाको कम्युनिष्ट पार्टीले चुनावमा भाग लिएको थियो तर एकदम कम मत पायो। यसरी हेर्दा सन् १९३१ देखि १९९३ सम्मको लामो अवधिसम्ममा यहाँ कम्युनिष्ट पार्टीले विभिन्न उतारचढाव पार गर्दै धेरै समय भूमिगत अवस्थामा नै बिताएको पाइन्छ भने खास सफलता हासिल गर्न सकेको देखिंदैन। सन् १९९२ पछि भेनेजुयलामा ह्ययूगो चाभेजको उदय प्रक्रिया शुरु हुन्छ। उनले १९९२ मा सैन्य विद्रोह गरेका थिए तर यो असफल भयो र उनी जेल परे। सन् १९९४ मा आममाफीबाट उनी रिहा भए। सन् १९९८ मा चाभेज र उनको समूहले नयाँ घोषणापत्रसहित चुनावमा भाग लिएर ५६ प्रतिशत मत प्राप्त गर्‍यो र चाभेज राष्ट्रपति चुनिए। त्यसपछि उनले बोलिभारियाली गणतन्त्र भेनेजुयलाको नामबाट यहाँ धेरै सुधारका काम गरे। मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तलाई माने पनि यिनले आफ्नो पार्टीको नाम कम्युनिष्ट राखेनन्। उनी अमेरिकी साम्राज्यवादका कट्टर विरोधीका रूपमा संसारमा चिनिए। यसरी उनले २०१३ सम्म भेनेजुयलालाई सक्रिय क्रान्तिकारी  र साम्राज्यवाद विरोधी दिशाबाट शासन गरे। सन्  २०१३ मार्च ५ मा क्यान्सको कारण उनको मृत्यु भयो।

भेनेजुयलामा अहिले तीनवटा कम्युनिष्ट पार्टीहरू रहेका छन्, जसमा ‘क्रान्तिकारी आन्दोलन टुपामारो’, ‘भेनेजुलियन पपुलर यूनिटी’ र ‘भेनेजुलियन क्रान्तिकारी धारा’ हुन्। टुपामरो एक सुदूर वामपन्थी कम्युनिष्ट पार्टी हो र यो भेनेजुयलाको प्रमुख समूह हो। यसको औपचारिक रूपमा सन् १९९२ मा भएको थियो। यसका अहिलेका नेता ओसवाल्डो जिमेनेज हुन्। यसको विचारधारमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, ग्वेभारावाद, फोकोवाद, वामपन्थी राष्ट्रवाद, क्रान्तिकारी समाजवाद रहेका छन्। यसरी नै भेनेजुयलाको अर्को वामपन्थी पार्टी ‘पपुलर यूनिटी’ हो। यसको स्थापना ६ फेब्रुअरी २००४ मा भएको थियो। यसले ह्युगो चाभेजको समर्थन गरेको थियो र अहिले उनका उत्तराधिकारी निकोलस मादूरोलाई समर्थन गर्दछ। सन् २००७ मा यो पार्टी ‘यूनाइटेड सोशलिस्ट पार्टी’ मा विलय भयो । तर फेरि २००८ मा यो पार्टीको रूपमा पुनःस्थापित भएको थियो। यसका अहिलेका नेता लिना रोन छन्। यसको मार्गदर्शक विचारधाराहरूमा साम्यवाद, बोलिभारियनवाद, समाजवाद, मार्क्सवाद, ‘एन्टि-इम्पेरियलिज्म’ र वामपन्थ रहेका छन्। यसरी नै ‘भेनेजुयलाको क्रान्तिकारी करेन्ट्स’ पनि यहाँको एक कम्युनिष्ट पार्टी हो। यसको स्थापना सन् २००० मा भएको थियो। यो ‘ग्रेट पेट्रियोट्रिक पोल’ को हिस्सा हो। यसले पनि ह्युगो चाभेजको बोलिभारियन क्रान्तिको समर्थन गर्दछ। यसको राजनीतिक कार्यक्रममा अग्रणी र सहभागी लोकप्रिय शक्ति, राष्ट्रवाद, साम्राज्यवाद विरोधी र क्रान्तिकारी वामपन्थ पर्दछन्। यसले आन्तरिक रूपमा प्रत्यक्ष लोकतन्त्रको शासनलाई मान्यता दिन्छ र यसले सहभागितामूलक र अग्रणी विधानसभालाई मान्यता दिन्छ। यसका अहिलेका महासचिव रामसेस अगस्टो रेयेस कोलमेनारेस रहेका छन्। यसका मार्गदर्शक विचारमा साम्यवाद, ग्वेभरावाद, लोकप्रिय राष्ट्रवाद रहेका छन्।

साइप्रसको कम्युनिष्ट पार्टी

साइप्रसको कम्युनिष्ट पार्टीलाई ‘द प्रोग्रेसिभ पार्टी अफ वर्किङ पिपुल’ नामले चिनिन्छ। यो पार्टीको स्थपाना सन् १९२६ को १५ अगस्टमा साइप्रसको कम्युनिष्ट पार्टी (CPC) को नामबाट भएको थियो। शुरूमा यसले शोषणको विरुद्ध विरोध गर्नुको साथै ब्रिटिश शासनबाट स्वतन्त्रतालाई आफ्नो लक्ष्य बनाएको थियो। सन् १९३१ मा भएको साइप्रस विद्रोहपछि ब्रिटिश औपनिवेशिक सरकारले नागरिक अधिकारमाथि प्रतिबन्ध लगायो र कम्युनिष्ट पार्टी पनि प्रतिबन्ध भयो। सन् १९४१ मा भूमिगत कम्युनिष्ट पार्टीका प्रमुख  सदस्यहरू र अन्यले ‘द प्रोग्रेसिभ पार्टी अफ वर्किङ पिपुल्स’ को स्थापना गरेका हुन्। त्यसपछि यो पार्टीले चुनावमा पनि भाग लिंदै गरेको थियो। सन् १९५० को दशकको उत्तरार्धमा ब्रिटिश विरोधी आन्दोलनमा यसले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। सन् १९५५  बाट यसलाई अवैध घोषणा गरिएको थियो। सन् १९६० को दशकको अन्तसम्म यो पार्टीका १० हजारभन्दा बढी क्रियाशिल सदस्य थिए। सन् १९४९ देखि यो पार्टीका महासचिव एजेकिआस पापाइओन्नौ थिए भने सन् १९८८ देखि २००९ सम्म दिमित्रिस क्रिस्टोफियास रहेका थिए। अहिले भने स्टेफानोस स्टेफानौ महासचिव रहेका छन्। यो पार्टी साइप्रसका दुई पार्टीमध्ये प्रमुख पार्टी हो। सन् २००० को दशकको उत्तरार्धमा भएको वित्तीय संकटको क्रममा यो पार्टीले साइप्रसको आर्थिक कल्याणको समर्थन गर्नको लागि कैयौं सामाजिक उपयाहरूको सफलतापूर्वक लागू गरेको थियो। सन् २००१ को विधानसभाको चुनावमा यो पार्टीले ३४.७ प्रतिशत मत ल्याउनुका साथै ५६ मध्ये २० सिट जितेको थियो। त्यसपछि यो पार्टीका महासचिव दिमित्रिस क्रिस्टोफियास अन्य पार्टीहरूको समर्थनमा प्रतिनिधि सभाको प्रमुखमा चुनिएका थिए र उनी २००६ सम्म त्यो पदमा कार्यरत रहे। २००६ मा पनि यो पार्टीले १८ सिट जितेर ठूलो पार्टी बनेको थियो। सन् २००८ मा भएको राष्ट्रपतीय चुनावमा यो पार्टीका महासचिवलाई राष्ट्रपति चुनिएको थियो। यसैगरी २००९ र २०१४ मा भएका चुनावमा पनि यो पार्टीले क्रमशः ३५ र ३३ प्रतिशत भोट ल्याएर आफूलाई ठूलो पार्टी बनाउन सफल भयो। सन् २१०३ को चुनाव पछि भने यो पार्टी प्रतिपक्षमा छ। सन् २०१८ मा भएको राष्ट्रपति चुनावमा पनि यो पार्टीका उमेदवारले हारेका थिए। यो पार्टीले ग्रिक साइप्रस र तुर्की साइप्रस एकसाथ रहने संघीय राज्य निर्माणको वकालत गर्दछ। यो पार्टीका मार्गदर्शक विचारधारमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, साइप्रस राष्ट्रवाद, संघीयतावाद, वामपन्थ रहेका छन्।

फ्रान्सेली कम्युनिष्ट पार्टी

फ्रान्सेली कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना ३० डिसेम्बर १९२० भएको थियो र यसका संस्थापक सदस्यहरू फर्नांड लोरिओट, लुडोभिक-ओस्कार फ्रोसार्ड, मार्सेल केचिन र हो ची मिन्ह थिए। सन् १९२० को दशकमा यो पार्टीमा विभिन्न फुट र विभाजन भएको देखिन्छ। यो पार्टीले संसदमा प्रवेश गरे पनि हड्ताल जस्ता कार्यक्रममार्फत आफ्नो सक्रियतालाई अगाडि बढाएको थियो। सन् १९४० मा हिटलरले फ्रान्स कब्जा गरेपछि यसको विरोधमा पार्टी सक्रिय रह्यो। सन् १९४१ मा पार्टीले राष्ट्रिय मोर्चा बनाएर आन्दोलनको गठन गरेको थियो।  यो पार्टीले मुक्तिको अन्तरिम सरकार (१९४४-४७), फ्रांकोइसको राष्ट्रपति काल (१९८१-८४) र लियोनेल जोस्पिनको नेतृत्वको वामपन्थी क्याबिनेट (१९९७-२००२) गरी तीनवटा सरकारमा भाग लिएको थियो। सन् २००९ देखि यो पार्टीले अन्य वाम पार्टीहरूसँग मिलेर वाममोर्चा बनाएर अगाडि बढेको छ। सन् २०१७ को राष्ट्रपति चुनावमा लेफ्ट पार्टी मेलेनचोनको उमेदवारीलाई समर्थन गरेको थियो। हालको दशकमा यसको चुनावी समर्थनमा गिरावट आएको छ। यो पार्टीले फ्रान्सेली राजनीतिमा खासगरी स्थानीय स्तरमा बलियो प्रभाव कायम राखेको देखिन्छ। यो पार्टीको दावी अनुसार सन् २०१२ मा उसका १३८,००० सदस्य छन् र ७०,००० ले आफ्नो सदस्यता शुल्क बुझाउँदछन्। फ्रान्सेली कम्युनिष्ट पार्टी साम्यवादी सिद्धान्तको वकालत गर्ने एक राजनीतिक दल हो। यो यूरोपियन वामपन्थी पार्टी सदस्य हो। यो पार्टीका अहिलेका राष्ट्रिय सचिव फेवियन रूसेल छन्। यसको मार्गदर्शक विचारधारामा साम्यवाद र नरम ‘यूरोसेप्टिसिज्म’ रहेको छ।

मोल्डोभा गणतन्त्रको कम्युनिष्ट पार्टी

मोल्डोभा (पूर्वी यूरोपको भूपरिवेष्ठित देश) को कम्युनिष्ट पार्टी सन् १९९३ मा अक्टुबर २२ मा भ्लादिमिर भोरोनिनको नेतृत्वमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टी हो। यो एक मात्र कम्युनिष्ट पार्टी हो, जसले सोभियत संघको विघटनपछि राज्यहरूमा बहुमतको सरकार बनाएको थियो। यो यूरोपेली वामपन्थी, कम्युनिष्ट र मजदूर पार्टीहरूको अन्तर्राष्ट्रिय बैठकको सदस्य पनि हो। सन् १९९४ मा यो एक राजनीतिक दलको रूपमा दर्ता भएको थियो। यो सन् १९९६ को राष्ट्रपतीय चुनावको समयमा ‘पपुलर पेट्रियोट्रिक फोर्स मोर्चाको’ एक हिस्सा थियो, जसमा भेरोनिनले गठबन्धनको तर्फबाट १० प्रतिशत भोट ल्याएर तेस्रो स्थानमा आएका थिए। १९९८ को संसदीय चुनावमा यो पार्टीले ३० प्रतिशत मत ल्याएर संसदको सबैभन्दा ठूलो दल भएको थियो। सन् १९९९ मा यो पार्टीका भोरोनिन प्रधानमन्त्री भए तर संसदमा पर्याप्त समर्थन नभएकोले असफल भए। सन् २००१ को चुनावमा भने यो पार्टीले झण्डै ५० प्रतिशत मत प्राप्त गर्‍यो र संसदमा १०१ सिटमध्ये ७१ सिट जित्यो। त्यसपछि संसदीय बहुमतसँगै भोरोनिन अप्रिलमा राष्ट्रपति चुनिए। सन् २००५ मा पनि यो पार्टीले चुनाव जितेर आफ्नो सरकार बनायो। यसपछि यसले धेरै राज्य स्वामित्व भएका उद्योगहरूलाई निजीकरण गर्नुका साथै बहुदलीय पद्धति अनुसार शासन गर्‍यो। २००९ को चुनावपछि यो पार्टी प्रतिपक्षमा बसेको थियो। सन् २०१४ को चुनावमा भने यो पार्टी नराम्रोसँग पराजित भयो। सन् २०१६ मा यो पार्टीभित्र विभाजन भयो। त्यसपछिबाट यो पार्टीले चुनावमा तीव्र हार बेहोर्नुपरेको छ। सन् २०१९ मा यो पार्टीले केवल ३.७५ प्रतिशत मात्र भोट प्राप्त गरेको थियो। सन् २०२१ मा  यसले संसदमा १० सिट जितेको थियो। यो पार्टीका अहिलेका नेता पनि भ्लादिमिर भोरोनिन नै रहेका छन्। सन् २०१८ सम्म यो पार्टीका सदस्य संख्या ११,७०० रहेका छन्। यसका मार्गदर्शक सिद्धान्तहरूमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, सामाजिक संरक्षणवाद, सोभियत राष्ट्रवाद, मोल्डोभेनिज्म, रूसोफिल्ला रहेका छन्।

रूसका कम्युनिष्ट पार्टीहरू

रूसी संघको कम्युनिष्ट पार्टी (CPRF) – रूसी संघको कम्युनिष्ट पार्टी (सीपीआरएफ) रूसको एक मार्क्सवादी-लेनिनवादी कम्युनिष्ट पार्टी हो। यो आधिकारिक रूपमा वामपन्थी रसियामा देखिएको राष्ट्रिय कम्युनिष्ट पार्टी हो।  यो एकीकृत रूस पछिको दोस्रो ठूलो राजनीतिक पार्टी हो।  ‘सीपीआरएफ’ को स्थापना १४ फेब्रुअरी १९९३ मा  सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको उत्तराधिकारी संगठनको रूपमा रूसी कम्युनिष्टहरूको दोस्रो असाधारण महाधिवेशनबाट भएको थियो। यो पार्टी स्थापना भएपछि तुरुन्तै सबभन्दा ठूलो पार्टी बनेको थियो र यसका ५००,००० सदस्य थिए। यसमा पूर्व सोभियत नेताहरू योगोर लिगाचेव, अनातोली लुक्यानोभ, डन्ड्रयू कोन्स्टेन्ट र अन्यसँगै पार्टीका सहसंस्थापक गेन्नेडी जुगानोभ दोस्रो असाधारण महाधिवेशनमा पार्टी नेताको रूपमा चुनिएका थिए। सन् १९९५ को विधानसभाको चुनावमा यो पार्टीको सफलतापछि १९९६ मा बोरिस येल्तसिनको विपक्षमा आएको थियो। यो पार्टी सन् १९९८ देखि १९९९ सम्म रूसी संघीय सभाको तल्लो सदन राज्य डुमामा सत्तारूढ थियो। त्यसपछि यो पार्टीले विभिन्न गठबन्धनमा सहभागी गराउँदै गयो। सन् २००३ को चुनावमा यो पार्टीले धेरै कम सिट संख्यामा मात्र चुनाव जित्यो। त्यसपछिका चुनावहरूमा पनि यो पार्टीले कम संख्यामा मात्र जित हासिल गरेको छ र प्रतिपक्षमा रहेको छ। यो पार्टीको लक्ष्य समाजवादको एक नयाँ आधुनिक रूप स्थापित गर्नु हो भनिएको छ। यो पार्टीको लक्ष्य अन्तर्गत मिश्रित अर्थव्यवस्थाको ढाँचाभित्र प्राकृतिक संसाधन, कृषि र ठूला उद्योगहरूको राष्ट्रियकरण पर्दछ, जसमा उत्पादनको समाजवादी सम्बन्ध सामेल हुन्छ र यसले निजी तथा गैरसरकारी क्षेत्रका साना र मध्यम उद्यमहरूको विकासलाई मान्यता दिन्छ। यो पार्टीको नेता अहिले गेन्नेडी जुगानोभ रहेका छन्। सन् २०१६ सम्म यो पार्टीका सदस्यहरू १६२,१७३ रहेका छन्। यसको मार्गदर्शक सिद्धान्तमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, वामपन्थी राष्ट्रवाद, सोभियत देशभक्तिवाद रहेका छन्।

रूसी कम्युनिष्ट वर्कर्स पार्टी (RCWP) – रूसी कम्युनिष्ट वर्कर्स पार्टी पनि रूसको एउटा कम्युनिष्ट पार्टी हो। यसको स्थापना नोभेम्बर १९९१ मा समाजवाद र सोभियत संघलाई पुनर्जीवित गर्ने उद्देश्यले भएको थियो। यसले ‘वर्किङ पिपुल्स रसिया’ नामक र सोभियत संघ नामक अखबार प्रकाशन गर्दछ। २३ नोभेम्बर १९९१ मा सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी (सीपीएसयू) र ‘रूसी सोभियत फेडेरेटिभ सोशलिस्ट रिपब्लिक’ (सीपीआरएसएफएसआर) को संशोधन विरोधी मंचका सदस्यद्वारा यो पार्टीको स्थापना गरिएको थियो। सन् १९९२ मा यो पार्टी राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चामा सामेल भएर यसका सदस्यहरूले सन् १९९३ को रूसी संकटको क्रममा रूसी राष्ट्रपति बोरिस येल्तसिनप्रति संघर्षमा भाग लिएका थिए। फेब्रुअरी १९९३ को एक सम्मेलनमा यो पार्टीसहित अन्य धेरै बोल्शेभिक समूहहरूलाई रूसी संघको कम्युनिष्ट पार्टी (सीपीआरएफ) को स्थापनाको लागि आमन्त्रित गरिएको थियो। अक्टुवर २००१ मा रूसी कम्युनिष्ट वर्कर्स पार्टी कम्युनिष्टहरूको क्रान्तिकारी पार्टी बनाउनको लागि रूसी कम्युनिष्ट पार्टीमा विलय भयो।

अल यूनियन पार्टी – यूनियन अफ कम्युनिष्ट पार्टी  – यो पार्टी सन् १९९१ मा बनाएको एउटा कम्युनिष्ट पार्टी हो। सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको विघटन भएपछि बनेको यो दोस्रो पार्टी हो। शुरूमा यसको संगठनात्मक कार्य आफ्ना संरचनाको निर्माणभन्दा पनि सोभियत संघको पुनरूद्धारका समर्थकहरूसँग सम्पर्क स्थापित गर्नमा केन्द्रित थियो। १९१९ को डिसेम्बर ७ देखि ८ को मार्क्सवादी मंचको समन्वय परिषदको बैठकमा बहुमतबाट एक नयाँ कम्युनिष्ट पार्टी ‘यूनियन अफ कम्युनिष्ट’ नामबाट बनाउने निर्णय लिइयो। सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको उत्तराधिकारीले मार्क्सवादी मंचको वैचारिक आधारमा समान विचारधाराका व्यक्तिहरूलाई संगठित गर्ने निर्णय भयो। ‘यूनियन अफ कम्युनिष्ट’ को आयोजक समितिमा ए. प्रिगारिन, भी, इसाइचिकोभ, ओ. मेलनिकोभ, एस. तेरेखोभ र ओ. ख्लोबुस्तोभ थिए। यो पार्टीको सर्वोच्च संस्था ५-५ वर्षमा हुने महाधिवेशनलाई मानिएको छ। यसले शुरुदेखि नै विभिन्न कार्यक्रमहरूमार्फत् आफूलाई सक्रिय बनाइरहेको छ। अहिले यो पार्टीले सम्पूर्ण सोभियत संघमा पार्टी संगठन बनाउने र आम नागरिकहरूलाई व्यावहारिक सहयोग प्रदान गर्ने कुरामा ध्यान केन्द्रित गरेको छ। यो पार्टीले २०११ देखि ‘इन्टरनेशनल पब्लिक एसोसियसन यूनियन अफ कम्युनिष्ट’ को निर्माण र दर्ता गर्ने कामलाई पनि अगाडि बढाउँदै आएको छ। अहिले यसले रूस, बेलारूस जस्ता देशहरूमा संगठन विस्तार गर्दै लगेको छ भने बुल्गेरिया र पूर्वी यूरोपका कैयौं अन्य देशहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय संगठनको रूपमा कम्युनिष्ट संघको शाखा स्थापित गर्नमा पनि सम्झौता अगाडि बढाइएको छ। अहिले यो पार्टीका महासचिव सेर्गेइ स्तेपानोभ छन्।

भारतीय कम्युनिष्ट पार्टी

सन् १९२५ को २६ डिसेम्बरमा एम. एन. रायको नेतृत्वमा भारतको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भएको थियो। सन् १९२८ मा ‘कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय’ ले नै भारतको कम्युनिष्ट पार्टीको कार्यप्रणाली निश्चित गरेको थियो। १९३० को दशकमा भगतसिंह जस्ता क्रान्तिकारी पार्टीको प्रभावमा आएर देश र जनताको लागि धेरै ठूलो बलिदानीपूर्ण संघर्ष गरेका थिए। सन् १९३४ पछि भारतको कम्युनिष्ट पार्टीले देशभरी आन्दोलन बढाउने र संगठन बलियो बनाउने अभियानको शुरुवात गरेको थियो तर तत्कालीक ब्रिटिश सरकारले पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाइदियो। सन् १९४० पछि काँग्रेससँग मिलेर आन्दोलन बढाउने योजनाका साथ पार्टी अगाडि बढेकोमा काँग्रेसले अस्वीकार गरिदियो।  सुवासचन्द्र बोसले पनि कम्युनिष्ट पार्टीको प्रभावबाट ‘आजाद हिन्द फौज’ निर्माण गरी देशको मुक्तिमा लागेका थिए।  यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीले फाटफुट रूपमा आन्दोलनका कार्यक्रम गरे पनि त्यति सक्रिय रूपमा अगाडि बढ्न सकेन। सन् १९४३ मा ब्रिटिशले भारतीय कम्युनिष्ट पार्टीको प्रतिबन्ध हटाएपछि यसले आफ्ना कार्यक्रमहरूलाई अगाडि बढाउने मौका पाएको थियो। स्वतन्त्रता आन्दोलनमा भने यसले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा चीन र सोभियत संघको विभाजनपछि संसारका कम्युनिष्ट पार्टीहरूमा विभाजन शुरु भएको थियो र भारत पनि यसबाट अछुतो रहेन। सन् १९६० को दशकपछि यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीमा विभिन्न चिरा परे। १९६२ मा भारतको कम्युनिष्ट पार्टीका विभिन्न नेताहरूलाई चीनको समर्थक भएको आरोपमा जेल हालियो। त्यसपछि पार्टी एकदमै कमजोर भयो। सन् १९६३ मा बचेका पार्टी नेताहरू जम्मा भएर महाधिवेशन गर्न लागे। पार्टीको सातौं महाधिवेशन दुई ठाउँमा आयोजना भयो। चीनका समर्थकहरूले कलकत्तामा बैठक बोलाए भने सोभियत संघका समर्थकहरूले बम्बईमा बैठक बोलाए। बम्बईमा गठन भएको पार्टीको नाम भारतीय कम्युनिष्ट रह्यो भने कलकत्तामा बनेको पार्टीको नाम मार्क्सवादी कम्युनिष्ट पार्टी राखियो। यसपछि भाकपा, माकपा जस्ता कैयौं पार्टीहरू बन्ने र बिग्रने क्रम निरन्तर जारी रह्यो।

मार्क्सवादी कम्युनिष्ट पार्टीको दार्जिलिङ शाखामा चारू मजुमदार नेता थिए। उनले चिनियाँ नीति अनुसार अगाडि बढ्ने कार्यक्रम बनाए। यही बेलामा सिलिगुडी नजिकैको गाउँमा आदिवासी किसानहरूले जमिन्दारको विरुद्धमा विद्रोह गरी जमिन कब्जा गर्न शुरु गरे। अब चारू मजुमदारको नेतृत्वमा कानू संथाल र जंगल संथाल जस्ता नेताहरूको सहभागितामा भारतमा कम्युनिष्ट आन्दोलन एक नयाँ युगमा प्रवेश गर्‍यो। माकपाका सबै विद्रोही नेताहरू एकत्रित भएर सन् १९६८ मा ‘भारतीय कम्युनिष्ट रिभोल्यूसनरी कोअर्डिनेशन’ (AICCR) को गठन गरे। यसको मुख्य उद्देश्य सशस्त्र जनयुद्ध मार्फत् सत्ता प्राप्तिसँगै जनवादी सत्ता निर्माण गर्नु थियो। यसपछि चारू मजूमदार र कानू सन्थाललाई माकपा पार्टीबाट निस्कासन गरियो। त्यसपछि चारू मजूमदारको नेतृत्वमा अन्य कैयौं नेताहरूको संलग्नतामा काकुलम, बिहार, उत्तर प्रदेश, पंजाब, पश्चिम बंगाल, केरला, आदि क्षेत्रबाट विद्रोह शुरु भयो। यसपछि सन् १९६९ मा सबै शक्तिहरू मिलेर भाकपा (माले) को गठन भयो। त्यसपछि सशस्त्र संघर्ष गर्ने पार्टीले पार्टीको नाम ‘सीपीआइ’ (एमएल) राख्यो। यसपछि पार्टीले आन्ध्र प्रदेश, तेलंगना र दण्डकारण्य क्षेत्रमा जनयुद्ध संचालन गर्‍यो। यता माओवादी कम्युनिष्ट सेन्टर (एमसीसी) पहिले बिहार र पछि पश्चिम बंगालमा सक्रिय थियो। यसको साथै अन्य साना पार्टीहरू पनि सक्रिय थिए। चारू मजूमदारको नेतृत्वमा छत्तिसगढ, झारखण्ड, विहारसम्म सशस्त्र क्रान्तिको आँधि शुरु भएको थियो। तर सन् १९७२ को १६ जुलाईमा चारू मजूमदारको गिरफ्तारी भयो र २८ जुलाईमा कलकत्ता हिरासतमा उनको मृत्यु भयो। यसपछि भारतमा जनयुद्धको कार्यक्रम पनि कमजोर हुँदै गयो। पछि ‘पिपुल्स वार’ र ‘एमसीसी’ बाहेक सबै पार्टीले चुनावमा भाग लिए। सन् २००४ मा ‘एमसीसी’ र ‘पिपुल्स वार’ मिलेर भाकपा (माओवादी) पार्टी बनाए। यही नै भारतको सबभन्दा ठूलो छापामार नक्सलबादी पार्टी हो। २००४ देखि भाकपा (माओवादी) ले निरन्तर रूपमा आफ्नो सशस्त्र संघर्षको कार्वाही अगाडि बढाइरहेको छ। यद्यपि विभिन्न कारणले गर्दा यो पार्टी संकटबाट गुज्रिरहेको छ। चुनावमा भाग लिएका पार्टीहरूको स्थिति पनि अहिलेसम्म आउँदा धेरै नराम्ररी खस्किएको छ। केन्द्रीय पुनर्गठित धार भाकपा (माले) ले २०११ पछि दीर्कालीन जनयुद्धको बाटो छोडेर क्रान्तिको लागि सशस्त्र जनउभारको बाटो लिएको छ। तर यसले प्रभावकारी ढंगले आफ्ना क्रियाकलापलाई अगाडि बढाउन सकेको छैन। यसरी हेर्दा भारतमा कम्युनिष्ट पार्टीहरू धेरै संख्यामा अस्तित्वमा रहे पनि व्यवस्थागत रूपमा उनीहरूको त्यति धेरै प्रभाव परेको देखिंदैन।

उरुग्वेका कम्युनिष्ट पार्टीहरू

यहाँ तीन वटा कम्युनिष्ट पार्टीहरू रहेका छन्, जसानुसार उरूग्वेको कम्युनिष्ट पार्टी, ‘मुभमेन्ट फर पपुलर पार्टीसिपेन्ट’ र ‘पिपुल्स भिक्ट्री पार्टी’ रहेका छन्। उरूग्वेको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना २१ सेप्टेम्बर १९२० मा यूजीन गोमेजको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टी ‘बोर्ड फ्रन्ट’ गठबन्धनको सदस्य हो। यो पार्टीका वर्तमान महासचिव जोन क्यास्टिल्लो रहेका छन् भने अध्यक्ष भिक्टोरियो क्यासरटेली रहेका छन्। यसका मार्गदर्शक विचारहरूमा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद रहेका छन् भने राजनीतिक स्थिति वामपन्थी रहेको छ। त्यसैगरी यहाँको अर्को कम्युनिष्ट पार्टी ‘मुभमेन्ट फर पपुलर पार्टिसिपेन्ट’ हो। यो पनि वामपन्थी ‘बोर्ड फ्रन्ट’ गठबन्धनको सदस्य हो। यसको स्थापना ६ अप्रिल १९८९ मा टुपामारोको नेतृत्वमा ‘ओरियन्टल रिभोल्यूसनरी मुभमेन्ट’, ‘पिपुल्स भिक्ट्री पार्टी’ र ‘सोसलिस्ट वर्कर्स पार्टी’ मिलाएर भएको थियो। सन् २००४ मा यो पार्टीसहितको वामपन्थी गठबन्धनले चुनाव जितेर र २००५ मा सत्ता सम्हालेको थियो। यो पार्टीले चुनावमा निरन्तर भाग लिंदै वामपन्थी गठबन्धलाई सहयोग गर्दै आएको छ। यसका अहिलेका नेता जोस मुजिका रहेका छन्। यसको मार्गदर्शक विचारहरूमा मार्क्सवाद, २१ औं शताब्दीको समाजवाद, प्रगतिवाद र ‘एन्टि-इम्पेरियलिज्म’ पर्दछन्। त्यसैगरी यहाँको अर्को कम्युनिष्ट पार्टी ‘पिपुल्स भिक्ट्री पार्टी’ हो। यसको सैन्य शाखालाई ‘ओपीआर-३३’ नामले चिनिन्छ। यसको स्थापना जुलाई १९७५ मा ऐलेना क्विन्टेरोसको नेतृत्वमा भएको थियो। यसले चुनावमा भाग लिए पनि थोरै संख्यमा मात्र प्रभाव पार्न सकेको देखिन्छ। यसको मार्गदर्शक विचारहरूमा मार्क्सवाद, उदारवादी समाजवाद, ग्वेभरिज्म, ‘एन्टि-क्यापिटलिज्म’ रहेका छन्।  

अफगानिस्तानको कम्युनिष्ट पार्टी

यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीलाई ‘पिपुल्स डेमोक्रेटिक पार्टी अफ अफगानिस्तान’ (PDPA) भनिन्थ्यो। यसको स्थापना १ जनवरी १९६५ मा भएको थियो। यसका संस्थापकहरू बबरक करमल र नूर मुहम्मद तारकी थिए। र, यो पार्टी विघटन हुने बेलासम्म पनि मुहम्मद तारकी यो पार्टीको नेतृत्वमा थिए। सन् १९६५ को अफगान संसदीय चुनवमा यो पार्टीका चार सदस्यले चुनाव जितेका थिए तर १९६९ मा २ सिट मात्र जितेका थिए। यो पार्टीले मुख्यगरी वामपन्थी र मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तको पालना गर्दथ्यो। यद्यपि पछिल्लो चरणमा यो बढी राष्ट्रवादी बन्दै गएको थियो। सन् १९७३ मा यो पार्टीले राजा मोहम्मद जहीर शाहको सत्ता फ्याँक्न र अफगानिस्तानमा गणराज्य स्थापना गर्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। शुरुमा यो पार्टीको मन्त्रीमण्डलमा धेरै प्रतिनिधित्व थियो तर पछि राष्ट्रपति दाउद खानसँग खराब सम्बन्ध भएको कारणले यसका कैयौं अधिकारीहरूलाई बर्खास्त गरियो। सन् १९७८ मा भएको क्रान्तिमा ‘अफगान नेशनल आर्मी’ का सदस्यहरूको सहयोगले यो पार्टीले दाउद खानको सत्ता कब्जा गर्‍यो। त्यसपछि नूर मुहम्मद तारकीको नेतृत्वमा यो पार्टीले अफगान जनगणतन्त्रको स्थापना गर्‍यो, जुन १९८७ सम्म चल्यो। सन् १९८७ मा देशको नाम ‘अफगान गणराज्य’ राखियो। सन् १९९० मा पार्टीको नाम बदलेर ‘होमल्याण्ड पार्टी’ राखियो र अधिकांश नीति बदलियो। सन् १९९२ मा मुजाहिदीन विद्रोहीहरूले राजधानी काबुलमा कब्जा गरेपछि र देशको शासनसत्ता लिएपछि गणतन्त्रको अन्त्य भयो। त्यसपछि ‘पिपुल्स डेमोक्रेटिक पार्टी’ लाई भंग गरियो। केही अधिकारीहरू नयाँ सरकारमा सामेल भए। केही मिलिसियामामा सामेल भए भने अन्यले छोडे। यसरी यो पार्टीको अन्त्य भयो। सन् १९८० को दशकसम्म यो पार्टीका सदस्यहरू १६०,००० थिए। यसले अफगान राष्ट्रवाद, वामपन्थी राष्ट्रवाद, प्रगतिवाद, धर्निरपेक्षवाद, क्रान्तिकारी समाजवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद जस्ता मार्गदर्शक सिद्धान्तहरूलाई मान्दथ्यो।

अल्वानियाको कम्युनिष्ट पार्टी

अल्वानियाको कम्युनिष्ट पार्टीलाई ‘अल्वानियाको लेवर पार्टी’ (PLA) वा ‘अल्वानियाको कर्कर्स पार्टी’ पनि भनिन्थ्यो। सन् १९४५ देखि १९९१ सम्म यो पार्टी अल्वाबानियाको सत्तारूढ एक मात्र कम्युनिष्ट पार्टी थियो। यो पार्टीको स्थापना ८ नोभेम्बर १९४१ मा अल्बानियाको कम्युनिष्ट पार्टीको रूपमा अनवर होक्जाको नेतृत्वमा भएको थियो। सन् १९४८ मा पार्टीको नाम बदलिएको थियो। यो पार्टीको अधिकांश अस्तित्वको समयमा यसका सचिव अनवर होक्जाको नेतृत्व थियो, जो अल्वानियाका वास्तविक नेता पनि थिए। सन् १९२० को दशकमा अल्वानिया बाल्कन देश थियो। अगस्ट १९२८ मा सोभियत संघमा पहिलो अल्वानियाली कम्युनिष्ट पार्टीको गठन भएको थियो। यसका प्रमुख नेता अली केलमेन्डीले सन् १९३६ को गृहयुद्धमा लड्नको लागि अल्वानिया छोडिदिएका थिए। पछि उनलाई फ्रान्समा अल्वानियाली कम्युनिष्ट पार्टीको एक सानो समूहको नेता मानियो। सन् १९४१ सम्म पनि अल्वानियामा कुनै एकीकृत संगठन अस्तित्वमा थिएन। जुन १९४१ मा सोभियत संघमा जर्मन आक्रमणपछि युगोस्लाभियाका नेता जोसेफ ब्रोज टिटोले कोमिन्टर्नको निर्देशनबाट दुई युगोस्लाभियाका प्रतिनिधिहरू अल्बानिया पठाएर कम्युनिष्ट पार्टीलाई एकताबद्ध गर्न सहयोग गरेका थिए। सन् १९४५ पछि भएको अल्वानियाको संविधान सभाको चुनावमा यो पार्टीको ‘डेमोक्रेटिक फ्रन्ट’ को एकल सूची प्रस्तुत गरिएको थियो र यसलाई ९३.७% भोट प्राप्त भएको थियो। त्यसपछि अनवर होक्जाको नेतृत्वमा यहाँ सोभियत संघकै विधि अनुसार कम्युनिष्ट व्यवस्था संचालन भयो। स्टालिन जीवित रहँदासम्म अल्वानिया सोभियत संघकै अनुशरणमा चलेको थियो।  सन् १९६१ मा रूसका ख्रुश्वेभले संशोधनवादी बाटो लिएको भन्दै होक्जाको सम्बन्ध तोडियो र उनले माओको जनयुद्धको लाइनलाई स्वीकारे। सन् १९६२ को क्युबा संकटको प्रश्नमा पनि अल्बानिया चीनको पक्षमा उभिएको थियो। सन् १९६८ बाट अल्बानिया औपचारिक रूपले ‘वार्सा प्याक्ट’ बाट हट्यो। त्यसपछि यहाँ चीनको सांस्कृतिक क्रान्तिको अनुकरण गरियो। सन् १९७६ मा माओको मृत्युपछि यो पार्टीमाथि जनअसन्तोष बढ्दै गएको देखिन्छ। त्यसपछि अल्वानियामा दक्षिणपन्थि संशोधनवाद हावी भएको देखिन्छ।  सन् १९७८ मा होक्जाले अल्वानियामा समाजवादी समाजको मार्गप्रशस्त गर्ने कुरा घोषणा गरे। सन् १९८५ मा आफ्नो मृत्यु नहुन्जेलसम्म होक्जाले कुनै प्रतिरोध बिना नै पार्टी र राज्यको नेतृत्व गरे। होक्जाको मृत्युपछि रामिज अलिया नेतृत्वमा आए। त्यसपछि उनले त्यहाँको आर्थिक संकट रोक्नको लागि विभिन्न प्रयत्न गरे। सन् १९८९ बाट कम्युनिष्ट व्यवस्थाको विरुद्ध जनताहरू क्रमशः आवाज निकाल्न थाले। त्यसपछि सन् १९९० को ११ डिसेम्बरमा पार्टीले सत्ता छोड्नुपर्यो। सन् १९९१ जुन १३ मा यो पार्टी भंग भयो र आफूलाई ‘अल्वानियाको सामाजिक-जनवादी सोशलिस्ट पार्टी’ को रूपमा स्थापित गर्‍यो। यो त्यहाँको दुईमध्ये एक प्रमुख राजनीतिक दल थियो। यद्यपि कैयौं साना समूहहरूले कम्युनिष्ट पार्टीको रूपमा केही संगठनहरू संचालन गरिरहे तर प्रभावकारी क्रियाकलाप अगाडि बढाउन सकेनन्। सन् १९८६ सम्म अल्वानियाको लेवर पार्टीका सदस्यहरू १४७,००० थिए। यसको मार्गदर्शक विचारधारामा साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, स्टालिनवाद, होक्जावाद, ‘एन्टि-रिभिजिनिज्म’ थिए।  

बुल्गेरियाको कम्युनिष्ट पार्टी

बुल्गेरियाको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९१९ मई २८ मा ब्लागोएभको नेतृत्वमा भएको थियो। पार्टी स्थापना भए लगत्तै  यो ‘कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय’ मा सामेल भएको थियो। सन् १९३८ मा यो पार्टी ‘बुल्गेरियाली वर्कस पार्टी’ मा विलय भएको थियो। दोस्रो विश्वयुद्धमा जर्मनी पराजयपछि यहाँ सन् १९४६ सेप्टेम्बर १५ मा रूसको सहयोगमा गणतन्त्रको स्थापना भएको थियो र त्यसपछि कम्युनिष्ट पार्टी शक्तिशाली बनेको थियो। सन् १९४६ अक्टुबर २७ मा भएको आमनिर्वाचनमा वामपन्थीहरूको संयुक्त मोर्चा ‘फादरल्याण्ड फ्रन्ट’ को असाधारण बहुमत प्राप्त भएको थियो।  बुल्गेरियाको कम्युनिष्ट पार्टी सन् १९४६ देखि सन् १९८९ सम्म जनवादी गणतन्त्र बुल्गेरियाको संस्थापक र सत्तारूढ पार्टी थियो। बुल्गेरियाका प्रभावशाली नेता ज्यार्जी दिमित्रोभ सन् १९१९ देखि लिएर १९४९ मा आफ्नो मृत्यु नहुन्जेलसम्म नेतृत्व तहमा थिए। उनले सन् १९४६ मा बुल्गेरियाको मुख्य नेतृत्व सम्हालेका थिए। सन् १९४७ मा यहाँ निजी औद्योगिक प्रतिष्ठान र बैंकहरूलाई राष्ट्रियकरण गरिएको थियो। निजी प्रतिष्ठानहरूमा मजदूरहरूको नियन्त्रण लागू गरिएको थियो। दिमित्रोभको मृत्युपछि पार्टीको नेतृत्व भाल्को चेरभेनकोभले लिए। उनी स्टालिनका समर्थक थिए र स्टालिनको नीति अनुसार उनले पार्टीलाई शुद्धीकरण गरेका थिए। सन् १९५३ मा स्टालिनको मृत्युपछि चेरभेनकोभलाई पदच्युत गरियो। सन् १९५४ देखि १९८९ सम्म पार्टीको नेतृत्व टोडर जिभकोभले गरे। उनी सोभियत संघका अति समर्थक थिए। उनको शासनकालमा यहाँ सापेक्षिक रूपमा राजनीतिक स्थिरता आएको मानिन्छ। यो पार्टी लेनिनको जनवादी केन्द्रीयताको सिद्धान्तमा आधारित थियो। यो पार्टी मार्क्सवाद-लेनिनवादप्रति प्रतिबद्ध थियो। सन् १९६० को दशकमा यसले केही आर्थिक सुधारहरूको घोषणा गरेको थियो, जसको कारणले नियोजित मात्राबाट बढी उत्पादनको स्वतन्त्र विक्रीको अनुमति प्राप्त भएको थियो। सन् १९८५ मा सोभियत संघमा मिखाइल गोर्भाचेव सत्तामा आएपछि यहाँको कम्युनिष्ट पार्टीले पनि राजनीतिक र आर्थिक उदारीकरणको नीति लियो।  सन् १९८९ मा सोभियत संघ र पूर्वी यूरोपभरी कम्युनिष्ट व्यवस्थामा कमी आउँदै गएपछि यहाँ पनि त्यसको प्रभाव पर्‍यो र जिभकोभले राजीनामा दिनुपर्‍यो ।  उनका उत्तराधिकारीमा उदारवादी नेता पेटार म्लादेनोभ थिए। यसपछि बुल्गेरियामा कम्युनिष्ट व्यवस्थाको अन्त भयो। यसपछि यो पार्टी अधिक उदारवादी दिशामा अगाडि बढ्यो र सन् १९९० को वशन्तसम्म यो मार्क्सवादी-लेनिनवादि पार्टी रहेन। अप्रिलमा पार्टीले नाम बदलेर ‘बुल्गेरियाली सोसलिस्ट पार्टी’ राख्यो। त्यसपछि धेरै संख्यामा अरू कम्युनिष्ट पार्टीहरू पनि बने, जसमध्ये एउटा बुल्गेरियाली कम्युनिष्ट पार्टी हो र यसको नेतृत्व अलेक्जेण्ड पाउनोभले गरिरहेका छन्। सन् १९८९ को अन्तसम्म बुल्गेरियाली कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्य १०००००० थिए। यो पार्टीले साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद, स्टालिटन विचारलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्दथ्यो। 

कम्बोडियाको कम्युनिष्ट पार्टी  

कम्बोडिया (कम्पुचिया) को कम्युनिष्ट पार्टी मूल रूपमा २८ जुन १९५१ मा हिन्द चीन कम्युनिष्ट पार्टी – कम्बोडियन, लाओ र भियतनामी कम्युनिष्ट पार्टीमा छुट्टिएपछि स्थापना भएको थियो र सोन न्गोक मिन्ह पार्टीका कार्यकारी अध्यक्ष भएका थिए। यो पार्टी गठन भएको बेलामा यसलाई ‘कम्पुचियन पिपुल्स रिभोल्यूसनरी पार्टी’ (KPRP) भनिन्थ्यो। यसलाई ‘खमेरूज कम्युनिष्ट पार्टी’ पनि भनिन्थ्यो भने यसका सदस्यहरूलाई ‘लाल खमेरुज’ भनेर चिनिन्थ्यो। यो पार्टी चिनियाँ समर्थकहरूको समूहबाट निर्माण भएको पार्टी हो। यो पार्टीले फ्रान्सेली औपनिवेशिक शासनको विरूद्धमा संयुक्त संघर्षमा भियतनामको समर्थन गरेको थियो। पछि पार्टीको पुनः लेखिएको इतिहासमा भने ३० सेम्टेम्बर १९६० लाई पार्टी स्थापना दिबस मानियो। सन् १९५० को दशकको बीचमा ‘कम्पुचियन रिभोल्यूसनरी पार्टी’ शहरी समिति र ग्रामीण समितिमा उदाए। सामान्यतः यी समूहहरूले अलग-अलग क्रान्तिकारी विचारहरूको समर्थन गरेका थिए। सन् १९५० को दशकमा पेरिसमा खमेर विद्यार्थीहरूले कम्युनिष्ट आन्दोलन शुरु गरेका थिए। सन् १९६० को दशकमा पार्टीको नेतृत्व सम्हाल्ने काम गरे। सन् १९६८ देखि १९७५ सम्म सिंहानुक र लोन नोलको विरूद्धमा प्रभावकारी विद्रोहको नेतृत्व गरे र ‘डेमोक्रेटिक कम्पुचिया’ शासनको स्थापना गरे। पोल पोट सन् १९६० कै दशकमा विद्यार्थी आन्दोलनबाट नै कम्युनिष्ट आन्दोलनको नेतृत्वमा उदाएका हुन्। उनी पनि ‘रेडियो इलेक्ट्रोनिक्स’ को पढाइको लागि फ्रान्समा गएका थिए। सन् १९६० को २८ देखि ३० सेप्टेम्बरमा ‘कम्पुचियन पिपुल्स रिभोल्यूसनरी पार्टी’ का २१ नेताहरूको नोम पेन्हमा भएको एक गोप्य बैठकमा भियतनाम समर्थक र विरोधी खमेर कम्युनिष्ट गुटमा विवाद देखा पर्‍यो। यो बैठकमा पार्टीको नाम बदलेर ‘वर्कर्स पार्टी अफ कम्पुचिया’ राखियो। त्यसपछि टोउ सेमाउथको नेतृत्वमा एक स्थायी समिति बनाइयो। २० जुलाई १९६२ मा कम्बोडियाली सरकारले टोउ सेमाउथको हत्या गर्‍यो। त्यसपछि सन् १९६३ मा भएको पार्टीको दोस्रो महाधिवेशनपछि पोल पोट महासचिवको रूपमा चुनिए। त्यसपछि पोटपोटले आफ्ना विरोधीहरूलाई पार्टीबाट निस्कासन गरे र पेरिस विद्यार्थी आन्दोलनका बेलाका सहयोगीहरूलाई पार्टी केन्द्रमा ल्याए । सन् १९६५ मा पोलपोटले उत्तरी भियतनाम र चीनको कैयौं महिनासम्म यात्रा गरे एवम् उनले चीनमा केही प्रशिक्षणसमेत लिए। सन् १९६५ मा पोलपोटको पहलमा पार्टीले जनमुक्ति सेनाको गठन गर्‍यो।  सन् १९६६ मा भएको पार्टीको दोस्रो महाधिवेशनले पोलपोटलाई अध्यक्ष चयन गर्‍यो। पार्टीले नाम बदलेर कम्पुचियाको कम्युनिष्ट पार्टी राख्यो। त्यसपछि पार्टी नेतृत्वले सिंहानुकको नेतृत्वको सरकारको विरुद्धमा सशस्त्र संघर्ष शुरु गर्‍यो। सन् १९६७ मा पार्टीले विद्रोहका कैयौं साना परिणामका प्रयासहरू गर्‍यो तर सफलता धेरै कम मिल्यो। सन् १९६८ मा खमेरूजले कम्बोडियामा एक राष्ट्रिय विद्रोह शुरु गर्‍यो। पार्टीले छापामार सेनाहरूलाई कम्पुचियन क्रान्तिकारी सेनाको रूपमा स्थापित गर्‍यो। सन् १९७० मा सिंहानुकलाई राज्यप्रमुखबाट हटाएको कारणले खमेरूजको राजनीतिक स्थिति ह्वात्तै बढ्यो। सन् १९७३ सम्म पार्टीले कम्बोडियाको अधिकांश क्षेत्रमा नियन्त्रण स्थापित गर्‍यो। १७ अप्रिल १९७५ मा खमेरूजले नोम पेन्ह कब्जा गर्‍यो। सन् १९७६ मा कम्बोडियामा जनवादी संविधान बन्यो र त्यसपछि यहाँ चुनाव गराइयो, जहाँ १५० किसान, ५० मजदूर र ५० सैनिक प्रतिनिधिहरू निर्वाचित गराइयो।  सन् १९७८ बाट कम्बोडिया र भियतनाम बीचमा सम्बन्ध बिग्रियो, जसले युद्धको रूप लियो। पार्टीभित्र पनि फुट र विभाजनले व्यापक रूप लियो। भियतनामी सेनाले ७ जनवरी १९७९ मा कम्बोडियाको राजधानी कब्जा गरे। त्यसपछि त्यहाँ ‘कम्पुचियन यूनाइटेड फ्रन्ट’ का पेन सोभनको नेतृत्वमा नयाँ जनगणतन्त्र कम्बोडियाको रूपमा शासनसत्ता स्थापित गरियो। त्यसपछि पोलपोटको नेतृत्वको पार्टीले आफ्ना सेनालाई पश्चिततिर थाई सीमा निकट लग्यो। त्यसपछि सरकारको विरुद्ध छापामार युद्ध शुरु गर्‍यो। सन् १९८१ डिसेम्बर ६ मा आएर पार्टी पूर्णतः भंग भयो र त्यसको ठाउँ ‘डेमोक्रेटिक कम्पुचिया पार्टी’ ले लियो। कम्बोडियामा पोलपोटको शासन अवधिलाई संसारमा एकदमै विवादास्पद रूपमा हेरिने गरेको पाइन्छ।

कम्बोडियाको अर्को कम्युनिष्ट पार्टी ‘कम्बोडियन पिपुल्स पार्टी’ थियो र मूल ‘कम्पुचियन पिपुल्स रिभोल्यूसनरी पार्टी’ (KPRP) को रूपमा चिनिन्थ्यो। यसको स्थापना सन् १९५१ को २८ जुनमा न्गोक मिन्हको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टीले शीत युद्धको बेलामा पोल पोटको नेतृत्वको चिनियाँ समर्थक पार्टीको विपरीत भियतनाम र सोभियत संघसँग गठबन्धन बनाएको थियो। सन् १९७९ मा नोम पेन्हको भियतनामी  समर्थित मुक्तसँगै खमेरूजको डेमोक्रेटिक कम्पुचिया शासन ढालेपछि यो पार्टी सत्तारूढ भएको थियो। मुख्य रूपले कम्युनिष्ट र मार्क्सवादी-लेनिनवादी विचारधारमा निहित यो पार्टीले सन् १९८० को दशकमा हेंग समरीनको माध्यमबाट धेरै सुधारवादी दृष्टिकोण अपनायो। सन् १९९१ पछि यो पार्टीले आफ्नो समाजवादी दृष्टिकोण त्यागेर मिश्रित अर्थव्यवस्था अपनायो। अहिले यो पार्टीले साम्यावद, मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई पूर्णतः छोडेर कम्बोडियाली राष्ट्रवाद र ‘सोसल कन्जरभेटिज्म’ लाई मार्गदर्शक विचार मान्दछ। यो अहिले कम्बोडियाको प्रमुख पार्टी हो। यसका अहिलेका नेता हुन सेन हुन्।

अंगोलाको कम्युनिष्ट पार्टी

अंगोलाको कम्युनिष्ट पार्टीलाई ‘पिपुल्स मुभमेन्ट फर द लिविरेसन अफ अंगोला’ भनिन्थ्यो। यो पार्टीको स्थापना १० डिसेम्बर १९५६ मा एन्टोनियो एगोस्टिनो नेटोको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टीले सन् १९६१ देखि १९७४ सम्म अंगोलाको स्वतन्त्रता संग्राममा पोर्चुगिज सेनाको विरूमा लड्यो। त्यसपछि गृहयुद्धमा अन्य दललाई पनि हरायो। यो पार्टीले सन् १९७५ मा पोर्चुगलबाट देशलाई स्वत्नत्र बनाएपछि कम्युनिष्ट व्यवस्था अनुसार राज्य संचालन गर्‍यो। स्वतन्त्रतापछि एगोस्टोनो नेटो पहिलो राष्ट्रपति बनेका थिए र सन् १९७९ मा उनको मृत्युपछि जोस एडुआर्डो उनका उत्तराधिकारी बने। सन् १९७४ देखि अंगोला पूँजीवादी र साम्यवादी देशहरूको आन्तरिक संघर्षको एक स्थान बनेको थियो। सन् १९७७ मा भएको पार्टीको पहिलो महाधिवेशनमा यसले मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई आफ्नो विचारधाराको रूपमा अपनायो। १९७७ मा अल्भेसको सत्ता परिवर्तनको प्रयासपछि नेटो सेनाले कम्युनिष्टको दमन गर्‍यो भने क्युवाका सेनाले उनीहरूको समर्थन गर्‍यो। यो संघर्षमा यहाँ धेरै ठूलो संख्यामा जनधनको क्षति भयो। शीतयुद्धको समाप्तिपछि यो पार्टीले मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्त त्यागिदियो र डिसेम्बर १९९१ मा भएको तेस्रो महाधिवेशनमा सामाजिक जनवादी विचारधारालाई घोषणा गर्‍यो। सन् १९९२ को चुनावमा बदलिएको पार्टीले करिब ५४ प्रतिशत भोट र २२७ मा १२९ सिट जितेको थियो तर आठ विपक्षी दलले धाँधली भनेर खारेज गरिदिए। त्यसपछि गृहयुद्धको कारण धेरै पछि सन् २००८ मा भएको चुनावमा यो पार्टीले करिब ८२ प्रतिशत भोट र २२० मा १९१ सिट जित्यो। सन् २०१२ को विधान सभाको चुनावमा पार्टीले झण्डै ७२ प्रतिशत भोट र २२० मा १७५ सिट जितेको थियो। सन् २०१७ र २०२२ को चुनावमा पनि यसले क्रमशः ६१ र ५१ प्रतिशत भोट ल्याएर चुनाव जितेको छ भने बहुमतको सरकार निर्माण गरेको छ। यसको नेता अहिले जोआओ लोरेंको छन्। यद्यपि अहिले यसले कम्युनिष्ट विचारधारालाई मान्दैन। यसको अहिलेको विचारधारमा सामाजिक जनवाद र जनतान्त्रिक समाजवाद रहेका छन्।

अजरबैजानी जनवादी पार्टी

यो पार्टी सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी समर्थक थियो। यसको स्थापना ३ सेप्टेम्बर १९४५ मा मीर जाफर बाघिरोभको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टी सोभियत संघमा निर्भर थियो र त्यसको समर्थनप्राप्त थियो। यसको स्थापना अजरबैजानको पहिलो राजवंशको विरुद्धमा एक विपक्षी दलको रूपमा गरिएको थियो। यो पार्टी सन् १९४५ देखि १९४६ सम्म अजरबैजान जनसरकारमा शासित थियो। सन् १९४७ पछि अमेरिकी  साम्राज्यवादी हस्तक्षेपबाट जनसरकार तहनहस भयो। सन् १९६० मा यो पार्टी विघटन भयो।

बेनिनको पिपुल्स रिभोल्यूसनरी पार्टी

बेनिनको एक कम्युनिष्ट राजनीतिक पार्टीको रूपमा पिपुल्स रिभोल्यूसनरी पार्टीको जन्म भएको थियो। यसको स्थापना ३० नोभेम्बर १९७५ मा म्याथेउ केरेकेउको नेतृत्वमा भएको थियो। सन् १९७५ को नयाँ संविधानसँगै यो पार्टी देशको एकमात्र वैधानिक पार्टी बनेको थियो। वैचारिक रूपमा यो पार्टी मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तमा आधारित थियो भने व्यवहारिक रूपमा राष्ट्रवादी सिद्धान्तमा आधारित थियो। सन् १९७९, सन् १९८४ र सन् १९८९ मा भएका संसदीय चुनावहरूमा यो पार्टीले मात्र लडेको थियो भने यसले क्रमशः ९७ प्रतिशत, ९८ प्रतिशत र ९० प्रतिशत भोट प्राप्त गरेको थियो। सन् १९८९ पछि यो पार्टीले आधिकारिक वैचारिक मार्गदर्शनको रूपमा मार्क्सवाद-लेनिनवाद छोड्यो । सन् १९९० को ३० अप्रिलमा पार्टीलाई भंग गरियो र ‘यूनियन अफ फोर्सेज अफ प्रोग्रेस’ लाई यसको उत्तराधिकारी बनाइयो।

अफ्रिकन पार्टी अफ इन्डिपेन्डेन्स अफ केप भर्डे

यो पहिले मार्क्सवादी-लेनिवादी कम्युनिष्ट पार्टी थियो र १९८० देखि १९९० सम्म देशको एक मात्र वैधानिक पार्टी थियो। नोभेम्बर १९८० मा गिनी-बिसाउमा सैन्य सत्ता परिवर्तनपछि क्याब्रेललाई अपदस्त गरियो र सन् १९८१ का यो पार्टीको स्थापना भयो। यसको नेतृत्व केप भर्डेका राष्ट्रपति एरिस्टाइड्स पेरेराले गरेका थिए। सन् १९९० को फेब्रुअरीमा भएको असाधारण महाधिवेशनमा यो पार्टीले बहुदलीय जनवादलाई मान्यता दियो। त्यसपछि यो पार्टीले बहुदलीय प्रतिस्पर्धामा भाग लिँदै आएको छ। सन् १९९० सम्म यसले साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई आफ्नो मार्गदर्शक विचार मान्थ्यो तर त्यसपछि यसले प्रजातान्त्रिक समाजवाद, सामाजिक जनवादलाई आफ्नो विचार मान्दछ। अहिले यसका नेता रूई सेमेडो छन्।

कंगोको लेवर पार्टी

यो पार्टी सन् १९६९ को २९ डिसेम्बरमा मेरियन न्गौबीको नेतृत्वमा स्थापना भएको मूल रूपले सोभियत समर्थित एक मार्क्सवादी-लेनिनवादी पार्टी थियो। यो पार्टीले जनवादी गणतन्त्र कंगोको स्थापना गरेको थियो। यो पार्टी सन् १९७० को दशकमा आन्तरिक संघर्षमा फसेको थियो, जुन कहिलेकाहीँ हिंस्रक पनि भएको देखिन्छ। पार्टीका केही नेताहरूले चीनियाँ पद्धतिको समर्थन गरेका थिए, उनीहरूले सन् १९७२ मा नगौबीको विरूद्धमा विद्रोह गरी सत्ता पल्टाउने असफल  कोशिस गरेका थिए । सन् १९७७ मा न्गौबीको हत्या भयो,  त्यसपछि योम्बी ओपांगोले नेतृत्व सम्हाले। सन् १९७९ पछि प्राविधिक रूपमा सत्ता परिवर्तन भएपछि सत्तामा डेनिस ससौ न्गुएस्सो आए। उनी वामपन्थको प्रतिनिधित्व गर्ने व्यक्ति थिए। उनी व्यावहारिक थिए। उनले पश्चिमसँगै पूर्वी ब्लकमा पनि सुमधुर सम्बन्ध बनाएका थिए। सन् १९८० को दशकमा यो पार्टीभित्र गुटवाद कम भए पनि आन्तरिक संघर्ष भने व्यापक रूपमा भएको देखिन्छ। सन् १९९० मा गम्भीर अशान्तिको परिणामस्वरूप ‘कंगो लेवर पार्टी’ को शासनको अन्त भयो। सन् १९९१ मा सोभियत संघको विघटन पछि यसले उदारवादी नीति अपनायो। सन् १९९२ देखि १९९७ सम्म यो पार्टी विपक्षीमा थियो। यद्यपि यसले मार्क्सवादी-लेनिनवादी विचारधारालाई त्यागिसकेको थियो। जुन-अक्टुवर १९९७ को गृहयुद्धपछि यो पार्टी सत्तामा फर्कियो। सन् २००२ मा यो पार्टीका नेता न्गुएस्सोले झण्डै ९० प्रतिशत भोट ल्याएर जिते। त्यसपछि यो दलले १३७ मा ५३ सिट जितेर एउटा अर्को सानो दललाई लिएर सरकार पनि बनायो।  सन् २००६ मा सामाजिक जनवादलाई आफ्नो प्रमुख विचारधाराको रूपमा अपनायो। अहिले यसका अध्यक्ष डेनिस सासौ न्गुएस्सो रहेका छन्। सन् २००७ र २०१२ मा भएका चुनावमा यो पार्टी ठूलो दल बनेको थियो। त्यसैगरी सन् २०१७ र २०२२ को चुनावमा पनि यो ठूलो दल बनिरह्यो र सरकार बनाउने काम गरिरह्यो। अहिले पनि यो पार्टीका अध्यक्ष डेनिस ससौ न्गुएस्सो छन् भने महासचिव पीटर नगोलो रहेका छन्।

क्रोएशियाको कम्युनिष्ट लीग

‘क्रोएशियाको कम्युनिष्ट लीग’ पार्टीको स्थापना १ अगस्ट १९३७ मा पाभले ग्रेगोरिकको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टी युगोस्लाभियाको क्रान्तिकारी लीगको क्रोएशियाली शाखाको रुपमा स्थापना भएको थियो। क्रोएशियाको कम्युनिष्ट पार्टी गठनभन्दा पहिले युगोस्लाभियाको ‘सोशलिस्ट वर्कर्स पार्टी’ (कम्युनिष्ट) को एक क्रोएशियाली-स्लाभोनियाली प्रान्तीय समिति थियो र तिनीहरूको विकसित पार्टी संरचना थियो। सन् १९४१ मा युगोस्लाभियामाथि धुरी राष्ट्रको आक्रमण र स्वतन्त्र क्रोएशिया राज्यको निर्माणसँगै पार्टीको रूप बदलियो। युगोस्लाभियामा धुरी राष्ट्रले कब्जा गर्दा क्रोएशियाली कम्युनिष्ट पार्टीका केन्द्रीय सचिव अलेक्जेण्ड रेन्कोभिक थिए। यतिखेर पार्टीका धेरै नेता तथा कार्यकर्ताहरू मारिएका थिए तर पनि पार्टी बलियो रहेको थियो। यो पार्टीले वैचारिक र जातीय दुवै मुद्दाहरूलाई सँगसँगै उठाएर आन्दोलन गरेकोले गर्दा सबैबाट समर्थन पाएको थियो। पछि यसले छापामार युद्ध संचालन गर्‍यो। सन् १९४५ मा युगोस्लाभिया संघीय राज्य भए पछि क्रोएशियामा गणतान्त्रिक मुलुक बनेको थियो अर्थात् यसपछि कम्युनिष्ट पार्टी सत्तामा आएको थियो। सन् १९५२ पछि पार्टीको नाम क्रोएशियाको कम्युनिष्ट पार्टी राखियो। सन् १९६० पछि टिटोले कम्युनिष्ट नेताहरूको नयाँ पुस्तालाई सुधारवादी नीतिको अनुमति दिएपछि परिस्थिति बदलिंदै गयो। त्यपछि क्रोएशियाका कम्युनिष्ट पार्टीका नेताले युगोस्लाभियामा क्रोएशियाको अधिक स्वतन्त्रता माग गर्दै आन्दोल शुरू गरे। उनले सर्विया र मेसेडोनियालाई असमान रूपले लाभ मिलेकोले केन्द्रीयताको विरोध गरे। सन् १९७० को दशकमा यहाँको कम्युनिष्ट पार्टी परम्परावादी नै रह्यो। सन् १९८० को दशकको अन्तमा पार्टीले स्लोबोदान मिलोसेभिकको माध्यमबाट सर्बियाका कम्युनिष्ट लीगले आन्तरिक सर्वियाली हितलाई पुनः स्थापित गर्ने लक्ष्य राखेको थियो। जनवरी १९९० मा इविका राकनको नेतृत्वमा क्रोशियाली पार्टी प्रतिनिधिमण्डलले क्रोएशियालीको चौधौं पार्टी महाधिवेशन छोडिदियो। यसको केही घण्टामा नै स्लोभानियाली पार्टी प्रतिनिधि मण्डलले सर्वियाली पार्टी प्रतिनिधिमण्डसँग विवाद अगाडि बढायो। यसरी ३ नोभेम्बर १९९० मा यो पार्टी विघटन भयो।   सन् १९९१ मा यो पार्टीको नाम बदलेर ‘क्रोएशियाको सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी’ राखियो।  

चेकोस्लोभाकियाको कम्युनिष्ट पार्टी

यो पार्टी १६ मे १९२१ मा स्थापित एक कम्युनिष्ट र मार्क्सवादी-लेनिनवादी पार्टी थियो। पार्टी स्थापनासँगै यो कोमिन्टर्नको सदस्य थियो। सन् १९२९ देखि १९५३ सम्म यो पार्टीका नेता केलेमेन्ट गोटवाल्ड थिए। चेकोस्लोभाक समाजवादी गणतन्त्रमा यो पार्टी एकमात्र शासकीय पार्टी थियो। सन् १९४६ को चुनावमा आफ्नो विजयपछि सन् १९४८ मा यो पार्टीले सत्ता कब्जा गरी सोभियत संघ सम्बद्ध शासन पद्धतिको स्थापना गरेको थियो। त्यसपछि सबै निजी उद्यमहरूलाई राष्ट्रियकरण गरियो र कम्युनिष्ट अर्थव्यवस्था लागू गरिएको थियो। यो पार्टी साम्यवादको लागि प्रतिबद्ध थियो। यो पार्टीले स्टालिनसँगै मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई मार्गदर्शक विचारधारा अनुसार आफ्नो अस्तित्व रहुन्जेलसम्म दृढतापूर्वक अगाडि बढायो। पार्टी बोल्शेभिक लेनिनवादी जनवादी केन्द्रीयतावादमा आधारित थियो। सन् १९६८ मा पार्टीका नेता अलेक्जेण्डर डबेकले विभिन्न सुधारका प्रस्ताव राखे, जसमा एउटा सुधारवादी प्रक्रिया थियो तर यो सोभियत संघको हस्तक्षेपका कारण सफल भएन। त्यसपछि चेकोस्लोभाकिया सोभियत संघको आक्रमणको शिकार हुनुपर्‍यो ।  सन् १९६९ मा डबेकलाई पार्टी महासचिवबाट हटाइएपछि पार्टी उदारवादी र क्रान्तिकारी समूहमा विभाजित भएको थियो। डबेकको राजीनामापछि हुसाकलाई अप्रिल १९६९ मा पार्टीको सचिव र जुलाई १९७५ मा गणतन्त्रको राष्ट्रपति बनाइयो। सन् १९७७ मा चेकोल्लोभाकियामा चार्टर ७७ नामको समूह बनेको थियो। यसले लोकतन्त्रको आवाज उठाएको थियो। सन् १९८९ मा चार्टरका संस्थापक एवम् लेखक बेकलाभा हभेल राष्ट्रपति बन्न सफल भए। त्यसपछि सन् १९९० बाट यहाँ नागरिक आन्दोलन शुरु भयो। त्यसपछि भएको चुनावमा नागरिक मंचले ४६ प्रतिशत  मत प्राप्त गर्‍यो र सत्ता सम्हाल्यो। यता कम्युनिष्ट पार्टीले करिब १४ प्रतिशत मत प्राप्त गरेर दोस्रो स्थानमा आयो। सन् १९९० मा आयोजित कम्युनिष्ट पार्टीको १८औं महाधिवेशनपछि पार्टी धेरै गुटमा विभाजन भइसकेको थियो। २३ अप्रिल १९९२ मा औपचारिक रूपमा पार्टी विघटन भयो।

इथियोपियाको कम्युनिष्ट पार्टी

इथियोपियामा कम्युनिष्ट पार्टीको रूपमा ‘कम्यारिजन फर द अर्गनाइजिङ द पार्टी अफ द वर्किङ पिपुल अफ इथियोपिया’ (COPWE) को स्थापना १७ डिसेम्बर १९७९ मा डर्ग सैन्य जुंटाको घोषणा १७४ बमोजिम गरिएको थियो। यसका नेता मेंगिस्टु हेली मरियम थिए। उनका अनुसार यो पार्टीले सम्पूर्ण देशमा मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई लोकप्रिय बनाउनेछ। सामन्तवाद, साम्राज्यवाद र नोकरशाही पूँजीवादको विरुद्धमा संघर्ष गर्दै जनतालाई समाजवादतर्फ लिएर जानेछ भन्ने थियो। यो पार्टीको गठन डर्ग सैन्य जुंटा र उसका राजनीतिक सहयोगीहरूका बीचमा संघर्षको परिणाम थियो। यो पार्टीले यसको अस्तित्वको क्रममा स्थिर पार्टी क्याडर स्थापित गरेको थियो। यो पार्टीको प्रमुख निकाय सशस्त्र बलका व्यक्तिको बचर्स्व थियो। यो पार्टीको पहिलो महाधिवेशन सन् १९८० को १६ देखि १९ जुनसम्म भएको थियो। महाधिवेशनले जनसंगठनलाई बलियो बनाउन र तिनीहरूलाई राजनीतिकरण गर्नलाई प्रमुख प्राथमिकता दिएको थियो। सन् १९८२ सम्म यो पार्टीले देशभर ४३६ भन्दा बढी आधारभूत पार्टी संगठन बनाइसकेको थियो र त्यसमा १६२ ब्रिगेड स्तरका सशस्त्र बलका पार्टी इकाइहरू थिए। यो पार्टीको सोभियत संघसँग पनि राम्रो सम्बन्ध थियो। सन् १९८३ मा  पार्टीको दोस्रो महाधिवेशनपछि यसले ‘इथियोपियको वर्कर्स पार्टी’ निर्माण गर्ने आव्हान गर्‍यो। त्यसपछि ‘COPWE’ लाई प्रतिस्थापन गर्दै १२ सेप्टेम्बर १९८४ मा नयाँ पार्टी स्थापना गरियो।

‘इथियोपियाको वर्कर्स पार्टी’ सन् १९८४ देखि १९९१ सम्म इथियोपियामा रहेको एक मार्क्सवादी-लेनिनवादी कम्युनिष्ट पार्टी थियो। यसको नेतृत्व महासचिव मेंगिस्टु हेली मरियमले गरेका थिए। यो पार्टीको स्थापना १९८४ मा इथियोपियाको सत्तारूढ अन्तिम सरकार डर्गद्वारा एक योजनाबद्ध ढंगले समाजवादी राज्यको लागि अग्रणी पार्टीको रूपमा गरेको थियो। सन् १९८७ मा ‘पिपुल्स डेमोक्रेटिक रिपब्लिक अफ इथियोपिया’ को स्थापना पछि यो पार्टी सत्तामा रहेको थियो। सन् १९८० को दशकमा संसारमा कम्युनिष्ट व्यवस्थामा संकट आइरहेको थियो। यसको प्रभाव इथियोपियामा पनि पर्नगयो। सोभियत संघको विघटनपछि इथियोपियामा गृहयुद्ध र सशस्त्र विद्रोह भएपछि यहाँको ‘वर्कर्स पार्टी’ को शक्ति कमजोर बन्दै गयो। सन् १९९१ मा विद्रोहीहरूले सत्ता कब्जा गरे र नयाँ संक्रमणकालीन सरकारद्वारा वर्कर्स पार्टी भंग गर्नुका साथै अधिकांश नेतालाई जेल हालियो। यसको मुख्य नेता मेंगिस्टू देश छोडेर भागे। यसरी २१ मे १९९१ मा यो पार्टीको पूर्णतः अन्त्य भयो। अगस्ट २०२२ मा यही नामबाट एक पार्टी बनाउने प्रयास भएको थियो तर आवेदन खारेज गरियो।

जर्मनीको सोसलिस्ट यूनिटी पार्टी

पूर्व जर्मन कम्युनिष्ट पार्टीको रूपमा परिचित ‘जर्मनीको सोसलिस्ट यूनिटी पार्टी’ २१ अप्रिल १९४६ मा कम्युनिष्ट पार्टीको पूर्वी जर्मनी शाखा र ‘जर्मनको सोशल डेमोक्रेटिक पार्टी’ को बीचमा एकताबाट स्थापना भएको थियो। यो एक मार्क्सवादी-लेनिनवादी कम्युनिष्ट पार्टी थियो। यो पार्टी रूसको समर्थन प्राप्त पार्टी हो। यसलाई आधिकारिक रूपमा जनवादी केन्द्रीयताको आधारमा संगठित गरिएको थियो। सैद्धान्तिक रूपमा यसको सर्वोच्च निकाय पार्टी महाधिवेशन थियो, जुन हरेक पाँच वर्षमा हुन्थ्यो। वैचारिक रूपले यो पार्टीले आफ्नो स्थापना कालदेखि नै मार्क्सवाद-लेनिनवाद र राज्य समाजवादको अनुशरण गर्दथ्यो। यो पार्टीले आफ्नो शासनकालसँगै पूर्वी जर्मनीका सबै उद्योगहरूको राष्ट्रियकरण गरेको थियो र कम्युनिष्ट अर्थव्यवस्था लागू गरेको थियो। यसले विद्यालयहरूमा मार्क्सवादी-लेनिनवादी शिक्षा अनिवार्य बनाएको थियो। सन् १९५० देखि १९७१  सम्म पूर्वी जर्मनी र कम्युनिष्ट पार्टीका प्रभावशाली नेता वाल्टर उलव्रिच्ट थिए। पार्टीका अन्तिम नेता एगोन क्रेन्च थिए। जर्मन एकतापछि यी नेतालाई जेल हालियो। सन् १९८९ मा सुधारवादी धारले पार्टी कब्जा गर्‍यो र १६ डिसेम्बरमा यसले ‘डेमोक्रेटिक सोसलिज्म’ पार्टीको नाममा यसको पुनर्गठन गर्‍यो। त्यसपछि मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई त्यागिदियो र स्वयंलाई एक लोकतान्त्रिक समाजवादी पार्टी घोषित गरिदियो। त्यसपछि यसले चुनावमा भाग लियो। सन् १९९० को संसदीय चुनावमा यसलाई १६.४ प्रतिशत भोट प्राप्त भयो। सन् २००७ मा यो ‘डेमोक्रेटिक सोसलिज्म पार्टी’ र ‘लेबर एण्ड सोसल जस्टिस’ सँगै ‘द लेफ्ट’ मा विलय भयो। यो पार्टी सन् २०२१ को संघीय चुनावमा जर्मन संसदमा छैठौं पार्टी थियो।   

ग्रिसको कम्युनिष्ट पार्टी

ग्रीसको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९१८ को ४ नोभेम्बरमा सोसलिस्ट लेबर पार्टीको रूपमा भएको अरिस्टोस अर्वानिटिसको प्रमुख नेतृत्वमा भएको थियो र सन् नोभेम्बर १९२४ मा यसलाई कम्युनिष्ट पार्टी नामाकरण गरियो। यसपछि यो कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रियमा पनि सामेल भएको थियो।  यसलाई आधुनिक युनानी राजनीतिको सबभन्दा पुरानो पार्टी मानिन्छ। सन् १९३० को दशकमा यो पार्टीले फाँसीवादी विरोधी अभियान संचालन गरेको थियो। सन् १९३६ मा यो पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाइएको थियो र क्रूर दमन गरिएको थियो। यसले यूनानी प्रतिरोध र यूनानी गृहयुद्धमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। सन् १९३६ देखि ३९ सम्म स्पेनमा भएको गृहयुद्धमा यसले गणतान्त्रिक सरकारको पक्षमा लडेको थियो।  सन् १९४० को दशकको बीचमा यसका सदस्यहरू धेरै संख्यमा वृद्धि भएका थिए। दोस्रो विश्वयुद्धको समयमा कम्युनिष्टहरूमाथि फाँसीवादीहरूले व्यापक दमन र नरसंहार गरेका थिए। १६ फेब्रुअरी १९४२ मा ‘ग्रिक पिपुल्स लिबरेसन आर्मी’ को स्थापना गरिएको थियो। सन् १९४३ यसमा ५०००० सदस्य सामेल थिए। पार्टीले संगठन निर्माणमा पनि प्रमुख भूमिका निभायो। युद्धको अन्त्यसम्म लगभग २००००० यूनानी नागरिक, श्रमिक, किसानहरू पार्टीमा सामेल भएका थिए। गृहयुद्धपछि कम्युनिष्ट पार्टीलाई गैरकानूनी घोषणा गरियो। पार्टी भूमिगत भयो। भयंकर दमचक्र शुरू भयो। यो प्रक्रिया सन् १९७४ सम्म रह्यो। सन् १९५६ मा सोभियत रूसको पार्टी र सत्ता ख्रुश्चेभको हातमा आएपछि यहाँको पार्टीमा फुट देखा पर्‍यो र सन् १९६४ मा एउटा समूह अलग भएर ग्रीसको मार्क्सवादी-लेनिनवादीहरूको संगठन बनायो। सन् १९६८ पछि फेरि कम्युनिष्ट पार्टीमा फुट भयो, जसलाई ‘कम्युनिष्ट इन्टेरियर’ नामले चिनियो। सन् १९७४ को संसदीय लोकतन्त्रको बहालीपछि कन्स्टेन्टाइन करमनलिसले राष्ट्रिय स्मृतिको महत्त्वपूर्ण हिस्सा प्राप्त गर्ने आशाले कम्युनिष्ट पार्टी वैधानिक बनाए। सन् १९७४ को चुनामा ‘यूनाइटेड लेफ्ट’ को नामबाट कम्युनिष्ट पार्टीले भाग लिएर ९.३६ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेको थियो। सन् १९७७ देखि १९८९ सम्म चुनामा कम्युनिष्ट पार्टीले एक्लै भाग लियो। सन् १९८८ मा कम्युनिष्ट पार्टी र ‘ग्रिक लेफ्ट’ तथा अन्य वामपन्थी पार्टी एवम् संगठनहरूसँग मिलेर वामपन्थी प्रगतिवादी गठबन्धन बनाइयो। त्यसपछि भएको चुनावमा यसले १३ प्रतिशतभन्दा बढी भोट प्राप्त गरेको थियो। सन् १९८८ मा पनि कम्युनिट पार्टी विभाजन भयो।  सन् १९९१ मा पनि  पार्टीभित्र फुट सिर्जना भयो। त्यसपछि यो एक अलग वामपन्थीको रूपमा विकास भयो, जसलाई ‘रेडिकल लेफ्ट’ गठबन्धन भनियो। सन् २००० को दशकको शुरुवातमा मित्सोस कोस्टोपोलोस जस्ता प्रमुख पार्टी नेताहरूको समूहले ‘मुभमेन्ट फर यूनाइटेड एक्सन’ बनाए र यसले सन् २००७ मा  चुनावमा ‘रेडिकल लेफ्ट’ सँग गठबन्धन बनाएर भाग लियो। सन् २०१२ को विधान सभाको चुनावमा ग्रिसको कम्युनिष्ट पार्टीले ८.५ प्रतिशत भोट ल्याएको थियो। सन् २०१४ को चुनावमा यसले साँढे पाँच प्रतिशत भोट ल्याएको थियो। सन् २०१५ को चुनावमा यो पार्टी चौथो स्थानमा पुगेको थियो। सन् २०१९ को चुनावमा पनि चौथो स्थान हासिल गरेको थियो। सन् २०२३ को चुनावमा पनि यो पार्टी चौथो स्थान हासिल गर्दै प्रतिपक्षमा रहेको छ।

ग्रेनेडाको न्यू ज्वेल मुभमेन्ट

‘न्यू ज्वेल मुभमेन्ट पार्टी’ औपचारिक रूपले ११ मार्च १९७३ मा कल्याण, शिक्षा र मुक्तिको लागि संयुक्त प्रयास तथा  क्रान्तिकारी शिक्षा र मुक्ति संगठन एवम् जनसभाको लागि आन्दोलनको गठबन्धनको रूपमा युवा वकिल मौरिस विशपको नेतृत्वमा स्थापित गरिएको थियो। सन् १९७० को दशकमा ग्रेनेडाको राजनीतिक स्थितिमा तीव्रतापूर्वक हिंस्रक गतिविधि बढ्यो। सन् १९७६ मा भएको आम चुनावमा संगठनले ‘ग्रेनेडा नेशनल पार्टी’ र ‘यूनाइटेड पिपुल्स पार्टी’ सँग गठबन्धन बनायो र जसलाई ‘पिपुल्स एलाइन्स’ भनियो। तर चुनावमा गठबन्धन सत्तारूढ ‘ग्रेनेडा यूनाइटेड लेबर पार्टी’ सँग हार्‍यो । यो चुनावलाई धाँधली भनियो। सन् १९७० को दशकको अन्तमा ‘न्यू ज्वेल मुभमेन्ट पार्टी’ ले ‘नेशनल लिबिरेसन आर्मी’ को गठन गर्‍यो। सन् १९७९ मा पार्टीले सरकारको विरूद्ध क्रान्ति शुरू गरिदियो। यसले देशमा सैन्य ब्यारेक, रेडियो स्टेशन, सरकारी भवन र पुलिस स्टेशनहरूमाथि नियन्त्रण हासिल गर्‍यो। त्यसपछि मौरिस बिशपले संविधान निलम्बित गरिदिए र आफ्नो नेतृत्वमा ‘पिपुल्स रिभोल्यूसनरी सरकार’ को घोषणा गरे। क्रान्तिपछि पार्टीलाई मार्क्सवादी-लेनिनवादी पार्टीको रूपमा वर्णित गरियो। सत्ता सम्हालेपछि सरकारले क्युबासँग सम्बन्ध स्थापित गर्‍यो। नयाँ सरकारले ‘पिपुल्स रिभोल्यूसनरी आर्मी’ को गठन गर्‍यो। सन् १९८३ मा आएर पार्टीभित्र विवाद सृजना भयो। त्यसपछि बिशपलाई हटाइयो र देशका विभिन्न भागमा प्रदर्शनहरू भए। यसपछि देशमा फेरि हत्या आतंक सृजना भयो। बिशपलाई फायरिङ दस्ताले मारेपछि हडसन अगस्टिनको नेतृत्वमा एक सैन्य सकारको गठन भयो। त्यसपछि अमेरिकी हस्तक्षेपबाट पूर्व ग्रेनेडियन संविधान पुनः लागू गरियो। यसरी सन् १९७३ मा रक्तहीन क्रान्तिबाट देश कब्जा गरी ‘पिपुल्स रिभोल्यूसनरी सरकार’ को रूपमा कम्युनिष्ट व्यवस्था अनुसार शासन गरेको पार्टीको  सन् १९८३ को २९ अक्टुबर पछि अन्त्य भयो।

हंगेरीको कम्युनिष्ट पार्टी

हंगेरीको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना २४ नोभेम्बर १९१८ मा बेला कुनको नेतृत्वमा भएको थियो। यो पार्टी सन् १९१९ को बीचमा बेला कुनले अल्पकालीन हंगेरियन सोभियत गणराज्य चलाएको बेलामा सत्तामा थियो। कम्युनिष्ट सरकारलाई पछि रोमानियाली सेनाले अपदस्थ गर्‍यो र बेला कुनलाई भियनामा निर्वासित गरियो। पछि उनी अन्य कम्युनिष्टहरूसहित मस्को गए । दोस्रो विश्वयुद्धको बेलामा पार्टीले आफ्नो नाम बदलेर ‘पीस पार्टी’ बनाएको थियो तर सन् १९४४ मा नाम परिवर्तन गरेर कम्युनिष्ट पार्टी नै राखियो। युद्धपछि पार्टीले सत्ता हासिल गर्‍यो। सन् १९४८ मा पार्टीको ‘सोशल डेमोक्रेट्स’ सँग विलय भयो  र ‘हंगेरियन वर्किङ पिपुल्स पार्टी’ को गठन भयो। त्यसपछि यही पार्टी सत्तारूढ बन्यो। यो पार्टी ‘कोमिन्फर्म’ को पनि सदस्य थियो। ‘हंगेरियन वर्किङ पिपुल्स पार्टी’ सन् १९४८ देखि १९५६ सम्म सत्तारूढ पार्टी थियो।  सन् १९५६ मा भएको हंगेरियन क्रान्तिको बेलामा कादर इमरे नेगी वरिपरिका कम्युनिष्टहरूको एक समूहले पार्टीलाई ‘हंगेरियन सोशलिस्ट वर्कर्स पार्टी’ मा पुनर्गठित गरे। नेगीको नयाँ सरकारले क्रान्तिलाई महान राष्ट्रिय र जनवादी घटनाको रूपमा लिएर राज्य सुरक्षा पुलिसलाई भंग गर्ने घोषणा गर्‍यो। सन् १९५६ पछि कारदको नेतृत्वमा पार्टीले सोभियत संघको पूर्ण समर्थन गर्‍यो। ‘हंगेरियन सोशलिस्ट वर्कर्स पार्टी’ जनवादी केन्द्रीयतामा आधारित पार्टी थियो। यो पार्टीभित्र सर्वोच्च निकाय महाधिवेशन थियो। यानोस कादरले सन् १९८८ सम्म हंगेरीको सत्तामा रहेर शासन सम्हाले। त्यसपछि केरोली ग्रोज सत्तामा आए। ग्रोजले बजार अर्थव्यवस्थाको स्थापना गर्ने लाइन लिए। सन् १९८९ मा  स्वतन्त्र राजनीतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउने विधान संसदबाट पारित गरे। अब हंगेरी कम्युनिष्ट पार्टीले बहुदलीयतालाई समर्थन गर्‍यो। सन् १८८९ को गर्मी महिनासम्म ‘हंगेरियन सोसलिस्ट वर्कर्स पार्टी’ मार्क्सवादी-लेनिनवादी पार्टी थिएन। २६ जुन १९८९ मा केन्द्रीय समितिको नाम बदलेर राजनीतिक कार्यकारी समिति बनाइयो। ७ अक्टुबर १९८९ मा पार्टीलाई भंग गरियो र यो हंगेरियन सोशलिसंट पार्टी पश्चिमी शैलीको सामाजिक लोकतान्त्रिक पार्टीको रूपमा पुनर्स्थापित भयो। नोभेम्बर ७, १९८९ मा कम्युनिष्ट पार्टी सत्ताबाट हट्यो। सोभियत संघको विघटनसँगै हंगेरीमा पूँजीवादको पुनर्स्थापना भयो। यद्यपि केरोली ग्रोजको नेतृत्वको एउटा सानो समूह संसोधनवादको विरोध गर्दै १७ डिसेम्बर १९८९ मा ‘हंगेरियन कम्युनिष्ट वर्कर्स पार्टी’ बनाउनको लागि अलग भयो।   

मडागास्करको क्रान्तिकारी पार्टी

यो पार्टीको स्थापना ३० मार्च १९७६ मा मडागास्करमा भएको क्रान्तिपछि डिएर रत्सिराकाको नेतृत्वमा भएको थियो। सन् १९९१ मा रत्सीराकाको शासनको अन्त्य नहुन्जेलसम्म संसदको अधिकांश सिटमा यो पार्टीको बर्चस्व थियो। सत्तारूढ हुँदा यो पार्टीले साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद र वैज्ञानिक समाजवादी सिद्धान्त अपनाएको थियो। यो पार्टीले संसारका कम्युनिष्ट पार्टी र विशेषगरी कोरियाको वर्कर्स पार्टीसँग विशेष सम्बन्ध राखेको थियो। मडागास्करले जनतान्त्रिक गणराज्यको विघटन र बहुदलीय प्रणाली अपनाएपछि यो पार्टी उदार वाम स्थितितिर अघि बढ्न शुरू गर्‍यो। २९ नोभेम्बर १९९७ को पार्टी महाधिवेशनपछि पिर्योट राजाओनारिभेलोलाई महासचिव चुनिएको थियो तर उनी फ्रान्समा निर्वासित हुनुपर्यो । अहिले रामाहोलिमासीले नेतृत्व सम्हालेका छन्। यसपछि यो पार्टी विभिन्न गुटमा विभाजित भयो र एउटा गुटले चुनावमा भाग लिने निर्णय गर्‍यो। सन् २००२ को संसदीय चुनावमा यो पार्टीले करिब ५ प्रतिशत मत ल्याएको थियो। सन् २००७ मा यसले चुनामा भाग लिए पनि कुनै सिट जित्न सकेन। सन् २०१३ मा भएको पार्टी महाधिवेसन पछि यसका नेता साइमन पियरे छन्।अहिले यो पार्टी सामाजिक जनवादी सिद्धान्तलाई मानेर अघि बढिरहेको छ।

मंगोलियन पिपुल्स पार्टी

यो पार्टीको स्थापना सन् १९२० को जुन २५ मा मंगोलियाका क्रान्तिकारीहरूद्वारा एक कम्युनिष्ट पार्टीको रूपमा गरिएको थियो। यो मंगोलियाको सबभन्दा पुरानो राजनीतिक पार्टी हो। सन् १९२१ को मंगोलियन क्रान्तिमा यो पार्टीले महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएको थियो। यो क्रान्ति रूसको अक्टुबर क्रान्तिबाट प्रेरित थियो। स्वतन्त्रतापछि यसले मंगोलियामा समाजवादी राज्यको रूपमा शासन गर्‍यो। त्यसपछि पार्टीले आफ्नो नाम बदलेर ‘मंगोलियन पिपुल्स रिभोल्यूसनरी पार्टी’ राख्यो र सन् १९२४ मा ‘कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय’ मा सामेल भयो। यो पार्टी जनवादी केन्द्रीयताको सिद्धान्तमा आधारित रहेर संगठित रहेको थियो। यो पार्टीले मार्क्सवाद-लेनिनवादी सिद्धान्तलाई पूर्णतः पालना गरेर अगाडि बढ्दथ्यो। सन् १९२८ बाट मंगोलियन राजनीति तीव्रतापूर्वक वामपन्थतिर मोडियो र साम्यवादी विचारधारालाई पालन गर्नलाग्यो। सन् १९३० को दशकको अन्त्यसम्म यहाँको पार्टीमा विभिन्न प्रकारका अस्तव्यस्तता सृजना भए, यद्यपि यहाँको पार्टी सोभियत संघको नीति अनुसार संचालित थियो। दोस्रो   विश्वयुद्धको अन्त्यसम्म पनि यहाँ पार्टीभित्र विभिन्न शुद्धीकरण आन्दोलन संचालन भएका थिए। धेरै पिछडिएको मंगोलिया १९५० को दशकसम्म धेरै विकसित भइसकेको थियो। चीन-सोभियत विभाजनको बेलामा मंगोलियाको कम्युनिष्ट पार्टीले सोभियत संघको पक्ष लिएको थियो। सन् १९६४ मा मंगोलियाले १९४० को तुलनामा १० गुना बढी औद्योगिक उत्पादन बढाएको थियो। सन् १९६७ सम्म पुग्दा ७.७ प्रतिशत औद्योगिक उत्पादन वृद्धि भएको थियो। यसरी नै कृषि, शिक्षा, स्वास्थ्य, कला, संस्कृति, आदि सबै क्षेत्रमा कम्युनिष्ट व्यवस्था अनुसार अभूतपूर्व विकास भएको थियो। यहाँ महिलाहरूलाई पनि समान अधिकार प्रदान गरिएको थियो। सन् १९९० को मंगोलियन क्रान्तिपछि मंगोलियामा अन्य राजनितिक दलहरूलाई पनि वैधानिक बनाइयो र देश एक बहुदलीय लोकतन्त्रमा परिणत भयो। त्यसपछि यो पार्टीले मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई त्यागेर लोकतान्त्रिक समाजवादको नीति अबलम्बन गर्‍यो। सन् १९९६ मा भएको चुनावमा यो पार्टीले चुनाव हार्‍यो । सन् २००४ देखि २००८ सम्म यो ‘डेमोक्रेटिक पार्टी’ र ‘मदरल्याण्ड पार्टी’ सँग गठबन्धन सरकारमा रहेको थियो। २००८ देखि २०१२ सम्म पार्टीले ‘डेमोक्रेटिक पार्टी’ सँग एउटा अर्को गठबन्धनमा भाग लियो, यद्यपि मंगोलियाको विधायिकामा यसको बहुमत थियो। सन् २०१२ को चुनावपछि यो पार्टी मुख्य प्रतिपक्षी बन्यो। सन् २०१६ को चुनावमा सत्तामा आयो भने सन् २०२० को चुनामा आफ्नो बहुमत कायम राख्यो। सन् २०१० मा पार्टीका सदस्यहरूले पार्टीको विचारधाराको रूपमा सामाजिक जनवादलाई अपनाउने र क्रान्तिकारी शब्द हटाएर पार्टीको मूल नाम राख्ने कुरामा मत दिएका थिए। यसपछि यो पार्टीबाट एउटा समूह छुट्टियो र उसले पुरानै नामबाट पार्टी बनायो। यद्यपि सन् २०२१ मा दुवै पार्टी एक भए।

लिबिरेसन फ्रन्ट अफ मोजाम्बिक

यो पार्टीको स्थापना सन् १९६२ पोर्चुगिज औपनिवेशिक शासनबाट मोजाम्बिकको आत्मनिर्णय र स्वतन्त्रताको लागि लड्ने एक राष्ट्रवादी आन्दोलनको रूपमा भएको थियो। यो पार्टीले आफ्नो उपनिवेशवाद विरोधी संघर्षको क्रममा सोभियत संघ र चीन दुवै देशसँग मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध कायम राख्न सफल भएको थियो तथा मस्को र बेजिङ दुवैबाट सैन्य एवम् आर्थिक सहायता प्राप्त गरेको थियो। मोजाम्बिकले सन् १९७५ जुनको लिस्बनको कार्नेसन क्रान्तिपछि स्वतन्त्रता प्राप्त भएको थियो। फेब्रुअरी १९७७ मा भएको तेस्रो महाधिवेशनबाट यो पार्टी औपचारिक रूपमा राजनीतिक दल बन्यो र मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई आफ्नो आधिकारिक विचारधारा बनायो भने पार्टीको नाम ‘FRELIMO’ राख्यो। शुरुमा मोजाम्बिकमा  कानूनी रूपमा यही मात्र एक दल थियो। यो पार्टीले कम्युनिष्ट विरोधी  ‘मोजाम्बिकन नेशनल रेसिस्टेंस’ (RENAMO) सँग सन् १९७६ देखि १९९२ सम्म लामो गृहयुद्ध लड्यो। सन् १९९० मा ‘फ्रेलिमो’ पार्टीले एक नयाँ संविधानलाई स्वीकृति दियो। त्यसपछि यहाँ बहुदलीय व्यवस्थाको स्थापना भयो। त्यसपछि संविधानमा समाजवादका सबै सन्दर्भहरूलाई हटाइयो र ‘पिपुल्स रिपब्लिक मोजाम्बिक’ को नाम बदलेर ‘मोजाम्बिक गणराज्य’ राखियो। सन् १९९४ सम्ममा यहाँको गृहयुद्ध समाप्त भयो। सन् १९९४ मा भएको चुनावमा ‘फ्रिलिमो’ पार्टीले ५३.३ प्रतिशत मत ल्यायो। यसरी सन् १९९० को दशकको अन्तसम्म यो पार्टीले दसौं महाधिवेशनबाट अपनाइएको लोकतान्त्रिक समाजवादी विचारलाई बढावा दियो भने साम्यवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई त्यागिदियो। सन् १९९९ को चुनावमा यो पार्टीले संसदमा २५० मध्ये १३३ सिट जितेको थियो। सन् २००४ को चुनावमा पनि यो पार्टीले बहुमत ल्याएर विजय हासिल गर्‍यो। यसरी नै  सन् २००९, सन् २०१४ र सन् २०१९ को चुनावमा पनि यो पहिलो पार्टी बनेर सरकार संचालन सर्नमा सफल भयो।  

पोल्याण्डको कम्युनिष्ट पार्टी – पोलिस वर्कर्स पार्टी तथा पोलिस यूनाइटेड वर्कर्स पार्टी

‘पोलिस वर्कर्स पार्टी’ सन् १९४२ देखि १९४८ सम्मको पोल्याण्डको एक कम्युनिष्ट पार्टी हो। यो पार्टीको स्थापना ५ जनवरी १९४२ मा सोभियत रूसको सहयोगमा पोल्याण्डको कम्युनिष्ट पार्टीको पुनर्गठनको रूपमा व्लाडिसलाव गोमुल्काको नेतृत्वमा भएको थियो र पोलिस सोसलिस्ट पार्टीमा विलय गरिएको थियो। दोस्रो विश्वयुद्धको अन्तसम्म सोभियत संघको सहयोगमा यो पार्टीले पोल्याण्डमा शासनसत्ता संचालन गर्‍यो। यसले विस्तारै देशमा कम्युनिष्ट व्यवस्था स्थापित गरेको थियो। १ जनवरी १९४४ मा यो पार्टीले ‘स्टेट नेशनल काउन्सिल’ बनायो, जसलाई पोल्याण्डको युद्धकालीन संसद घोषित गरियो। यसको अध्यक्षता बोल्स्लाभ बेरूतले गरेका थिए। जुलाई १९४४ मा पोलिस कम्युनिष्टहरूले स्टालिन र अन्य सोभियत नेताहरूसँग निकट सहयोगमा काम गर्दै ल्यूबेल्स्कीमा स्वतन्त्र पोल्याण्डको एक अस्थायी कार्यकारी अर्ध-सरकारको स्थापनाको घोषणा गरे। यसलाई उनीहरूले ‘नेशनल लिबिरेशन पोलिस समिति’ भने। सन् १९४४ को अन्तसम्ममा यसलाई सोभियत संघद्वारा मान्यताप्राप्त पोल्याण्ड गणराज्यको अन्तिम सरकारद्वारा प्रतिस्थापित गरियो। याल्टा सम्मेलनपछि जुन १९४५ मा औपचारिक रूपले गठबन्धन राष्ट्रिय एकताको अन्तरिम सरकारमा परिवर्तन गरियो। चुनावपछि स्थायी सरकार बनाउने कुरा निर्धारण भएको थियो। यो बीचमा ‘पोलिस वर्कर्स पार्टी’ देश र उद्योगको पुनर्निमार्णमा तथा अन्य विकास कार्यमा लागिरह्यो। सन् १९४६ को जनमत संग्रहपछि सन् १९४७ मा विधान सभाको चुनाव भयो। यसमा ‘पोलिस वर्कर्स पार्टी’ को विजय भयो। सन् १९४८ पछि पार्टीको नेतृत्व बेरूतले गरे। सन् १९४८ मा ‘पोलिस वर्कर्स पार्टी र ‘पोलिस सोसलिस्ट पार्टी’ मिलाएर मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्तको आधारमा ‘पोलिस यूनाइटेड वर्कर्स पार्टी’ निर्माण भयो। सन् १९५२ पछि ‘पोलिस यूनाइटेड वर्कर्स पार्टी’ को नेतृत्व राज्य प्रमुख बराबर थियो। आफ्नो अस्तित्वको क्रममा यसले पूर्वी ब्लकका वैचारिक रूपले समान पार्टीहरूसँग घनिष्ठ सम्बन्ध राख्यो। सन् १९५२ मा वामपन्थीको नेतृत्वमा बनेको सरकारले कम्युनिष्ट सिद्धान्त अनुरूपको नयाँ संविधान घोषणा गर्‍यो। सन् १९५५ मा पोल्याण्डको राजधानी वार्सामा नै नेटोको विरूद्ध प्रसिद्ध ‘वार्सा प्याक्ट’ भएको थियो। सन् १९५६ पछि पोल्याण्डमा अशान्ति बढ्दै गएपछि ख्रुश्चेभकको प्रत्यक्ष सहभागितामा गोमुल्का पार्टीको महासचिव बने। यसपछि पनि यहाँ शान्तिको वातावरण बनेन। सन् १९६८ बाट व्यापक रूपमा क्रान्तिकारी विद्यार्थी आन्दोलन समेत चर्कियो। सन् १९७० पछि पोल्याण्डमा सोभियत सामाजिक साम्राज्यवाद र गोमुल्का नेतृत्वको विरूद्ध व्यापक आन्दोलन हुनथाल्यो। त्यसपछि नेतृत्वमा ग्रिरेक आए। तर पनि पोल्याण्डमा स्थिर वातावरण बन्न सकेन। कम्युनिष्ट व्ववस्था विरूद्ध धेरै वर्गको प्रतिनिधित्व गर्ने ‘सोलिडारिटी’ भन्ने दलले संघर्ष आव्हान गर्‍यो।  सन् १९८९ मा भएको निर्वाचनमा कम्युनिष्ट पार्टी नराम्रोसँग पराजित भयो। सोलिडारिटी पार्टीले १०० मा ९९ स्थान जित्यो। यसपछि २९ जनवरी १९९० मा पोल्याण्डका संशोधनवादी धारका नेताहरूले एउटा अन्तिम पार्टी सम्मेलन आयोजना गरेर पार्टी विघटनको घोषणा गरे । त्यसपछि यिनीहरूले लोकतान्त्रिक निर्वाचन, बहुदलीय प्रणाली, बजार अर्थव्यवस्था जस्ता कुरा अगाडि ल्याएर मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्त त्यागिदिए।

रूमानियाको कम्युनिष्ट पार्टी

रूमानियन कम्युनिष्ट पार्टी रूमानियाको ‘सोसलिस्ट पार्टी’ को बोल्शेभिक समर्थकको उत्तराधिकारीको रूपमा ८ मे १९२१ मास्थापित एक मार्क्सवादी-लेनिनवादी पार्टी थियो। सन् १९२४ पछि यसलाई गैरकानूनी घोषणा गरियो। त्यसपछि यो पार्टी युद्धको अधिकांश समयमा सानो र अवैध समूह बनाएर ‘कम्युनिष्ट अन्तर्राष्ट्रिय’ बाट संचालित भयो। सन् १९२० देखि १९३० सम्ममा यो पार्टीका अधिकांश कार्यकर्ताहरूलाई पक्रिएर जेल हालिएको थियो। कैयौं सोभियत संघ र अन्य देशका निर्वासित भएका थिए। सन् १९३० को दशकको बीचमा पार्टीले आन्दोलन गरेको थियो तर राजा केरोल द्वितीयले यसलाई दबाइदियो। सन् १९४४ मा पार्टी राजनीतिक परिदृश्यमा शक्तिशाली रूपमा देखा पर्यो। त्यसपछि यसले राजतन्त्रको अन्त्यको लागि आन्दोलन शुरू गर्‍यो र नाजी समर्थक एन्टोनस्कु सरकारलाई ढालिदियो।  सन् १९४७ को डिसेम्बर ३० मा राजा माइकेलले राजगद्दी छोडेपछि रोमानियामा सोभियत संघको सहयोगमा रोमानियाली जनवादी गणतन्त्रको स्थापना भयो। सन् १९४८ मा कम्युनिष्ट पार्टीले ‘रोमानियाली सोशल डेमोक्रेटिक पार्टी’ लाई समाहित गर्‍यो र अन्य विभिन्न नयाँ सदस्यहरूलाई पनि आकर्षित गर्‍यो। सन् १९५३ पछि पार्टीले विस्तारै कम्युनिष्ट व्यवस्थाको लागि राष्ट्रिय मार्गको सिद्धान्त निर्माण गर्‍यो। पार्टीको राष्ट्रवादी र राष्ट्रिय कम्युनिष्ट दृष्टिकोण निकोलो चाउचेस्कुको नेतृत्वमा थियो। सन् १९६० को दशकको उत्तरार्धमा उदारीकरणको प्रकरणपछि चाउचेस्कुले दृढतापूर्वक कम्युनिष्ट व्यवस्था लागू गर्ने नीति लिए। सन् १९६३ पछि ख्रुश्चेभको संसोधनवादको विरोध गरेकोले सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीसँग यसको सम्बन्ध बिग्रिदै गएको थियो। त्यसैगरी कम्युनिष्ट नेता चाउ चेस्कुको पारिवारिक समाजवाद, विलासितावादको कारणले र उनका परिवारहरूलाई सबै ठूला पोस्टमा नियुक्त गरिएकोले उनीप्रति पार्टी पंक्ति र आम जनता रूष्ट हुँदै गएका थिए। अन्ततः डिसेम्बर १९८९ मा भएको रोमानियाली क्रान्तिले चाउचेस्कु र उनको पार्टी लाई अपदस्थ गर्‍यो र राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चालाई सत्तामा ल्यायो। यसमा धेरै संख्यामा उदारवादी र  पूर्व कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरू पनि थिए। रुमानियामा चाउचेस्कुले सन् १९६५ देखि १९८९ सम्म शासन संचालन गरेका थिए। उनको शासनकाल कैयौं विवादले भरिएको थियो। सन् १९८९ को क्रान्तिपछि उनलाई भाग्दै गर्दा पक्रिएर मृत्युदण्ड दिइएको थियो। त्यसपछि यहाँको कम्युनिनष्ट पार्टी २२ डिसेम्बर १९८९ मा विघटन भयो। यद्यपि यसका पूर्व सदस्यहरू भने फरक राजनीतिक परिदृश्यमा देखा परिरहे।

सोमालियाको क्रान्तिकारी समाजवादी पार्टी

सोमालियाको क्रान्तिकारी समाजवादी पार्टीको स्थापना २६ जुन १९७६ मा सोभियत मार्गदर्शनमा सियाद बर्रेको नेतृत्वमा भएको थियो। सन् १९७७ मा इथियोपियासँग संघर्ष बढ्नुभन्दा पहिले यो पार्टीले विदेशी कम्युनिष्ट पार्टीहरू सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी, जर्मनीको ‘सोशलिस्ट यूनिटी पार्टी’ सँग सम्बन्ध बढाएको थियो। पछि यसको पूर्वी ब्लकसँग सम्बन्ध बिग्रिएपछि पार्टीमा विभाजन आयो र एउटा अलग्गै समूह बन्यो। ९ अप्रिल १९७८ को असफल सैन्य ‘कु’ पछि यसले अझ गति लियो। सन् १९८१ मा पार्टीभित्रका असन्तुष्ट समूहले सोमालियाको मुक्तिको लागि ‘डेमोक्रेटिक फ्रन्ट’ बनाए। सन् १९१९ मा बर्रेको शासन ढल्यो। त्यसपछि २६ जनवरी १९९१ मा  क्रान्तिकारी समाजवादी पार्टी भंग भयो।  

सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी

सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीलाई रूसी कम्युनिष्ट पार्टी (बोल्शेभिक) पनि भनिन्थ्यो। यो सोभियत संघको संस्थापक र सत्तारूढ राजनीतिक दल थियो। सन् १९९० सम्म यो पार्टी सोभियत संघको एक मात्र सत्तासीन पार्टी थियो। यो पार्टीको शुरुवात सन् १९९८ मा ‘रूसी सामाजिक जनवादी मजदूर पार्टी’ को रूपमा भएको थियो। सन् १९०३ मा यो पार्टी बोल्शेभिक र मेन्सेभिकमा छुट्टिएपछि लेनिनले बोल्शेभिकको नेतृत्व गरेका थिए। यही पार्टीले सन् १९०५ र १९१७ को क्रान्तिको नेतृत्व गरेको थियो। सन् १९१७ को अक्टुवर क्रान्तिपछि यो पार्टीले सत्ता हासिल गरेको थियो। यो पार्टी लेनिनवादी संगठनात्मक सिद्धान्त र जनवादी केन्द्रियतामा आधारित एक कम्युनिष्ट पार्टी थियो। सन् १९२२ मा सोभियत संघको स्थापनापछि लेनिनले नयाँ अर्थव्यवस्था मार्फत् समाजवादी व्यवस्थाको विकास गर्नको लागि आवश्यक परिस्थिति निर्माण गर्ने योजना बनाएका थिए। उनले आर्थिक रूपमा अविकसित देशमा व्यवहारिकताको खोजी गरेका थिए। सन् १९२४ मा लेनिनको मृत्यु भएपछि त्यहाँ पार्टी र सत्ताको नेता स्टालिन बने । उनले साम्यवादी प्रणाली अनुसार शासन गरे। सन् १९२८ मा योजनाबद्ध विकासको थालनी गरे। उनको नेतृत्वमा पार्टीले समाजवादलाई अगाडि बढायो। जसानुसार सबै उद्योगहरूको राष्ट्रियकरण गरियो र कम्युनिष्ट अर्थव्यवस्था लागू गरियो। दोस्रो विश्वयुद्धमा रूसमा ठूलो क्षति भयो तर स्टालिनले आफ्नो सम्पूर्ण बल लाएर रूसको पुनर्निर्माण गरे। सन् १९५३ मा स्टालिनको मृत्यु भएपछि त्यहाँ पार्टी र सत्ताको नेतृत्व निकिता ख्रुश्चेभले लिए। उनले उदारवादी संशोधनवादी नीति लिए। यही नीति अनुसार रूस सन् १९८० सम्म संचालित भयो। १९८५ देखि सोभियत संघ र संयुक्त राज्य अमेरिकाको शीत युद्धले नराम्रोसँग विश्वलाई प्रभावित बनाइरहयो। सन् १९८५ पछि मिखाइल गोर्भाचोभ सोभियत संघको नेतृत्वमा आएपछि उनले सोभियत संघलाई खुला र प्रतिस्पर्धायुक्त बनाउने दिशामा कदम उठाए। उनले पेरेस्त्रेइका अथवा पुनर्गठन र ग्लास्नोस्त अथवा खुलापन, प्रतिस्पर्धाको माध्यमबाट रूसको अर्थव्यवस्थामा आमूल परिवर्तन गर्ने सपना देखे। तर उनको यही नीति नै सोभियत संघको विघटनको कारण बनेर देखा पर्‍यो। सन् १९९१ मा  सोभियत संघको विघटनपछि रूसमा बोरिस यल्तसिन सत्तामा आए र ६ नोभेम्बरमा पार्टी प्रतिबन्धित भयो। यो पार्टीको अस्तित्वको अन्तिम वर्ष रूसका संघीय कम्युनिष्ट पार्टीहरू रूसी सोभियत संघीय समाजवादी गणतन्त्रको कम्युनिष्ट पार्टीमा एकत्रित भए। रूसमा रूसी संघको कम्युनिष्ट पार्टीको उदय भयो र यसलाई अहिलेसम्म पनि सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीको उत्तराधिकारी मानिन्छ।

साउथ यमनको नेशनल लिबिरेसन फ्रन्ट र यमनको सोशलिस्ट पार्टी

यो पार्टी सन् १९६३ देखि १९७८ सम्म सक्रिय रहेको साउथ यमन (तत्कालीन दक्षीणी अरब संघ) को एक मार्क्सवादी अर्धसैनिक राजनीतिक दल थियो । ब्रिटिश सशस्त्र बललाई बाहिर निकालेपछि यो पार्टीले आफ्नो प्रतिद्वन्द्वी ‘अरब राष्ट्रवादी फ्रन्ट फर द लिबिरेसन अफ अकुपाइड साउथ यमन (FLOSY) बाट सत्ता कब्जा गरेको थियो। संकटकालपछि यो पार्टीले आफ्नो नाम बदलेर नेशनल फ्रन्ट’ बनायो र अन्ततः ‘यमनी सोशलिस्ट पार्टी’ को निर्माणको पछाडि मुख्य शक्ति बन्यो। यसले पछि एकल पार्टी मार्क्सवाद-लेनिनवादी राज्यको रूपमा देशमा शासन गर्‍यो। त्यसपछि ‘यमन नेशनल लिबिरेसन’ को उत्तराधिकारी पार्टीको रूपमा सन् १९७८ मा दक्षिणी र उत्तरी यमनका कैयौं यमनी क्रान्तिकारी समूहहरुको एकीकरणको प्रक्रियापछि अब्दुल फत्ताह इसमाइलको नेतृत्वमा ‘यमनी सोशलिस्ट पार्टी’ को स्थापना भएको थियो। यो तीनवटा क्रान्तिकारी पार्टीहरू मिलेर बनेको थियो। यो पार्टीले डिसेम्बर १९७८ मा भएको संसदीय चुनावमा सबै १११ सिट जितेको थियो। सत्तामा यो पार्टी आन्तरिक विभाजनले घेरिएको थियो। सन् १९८० मा इस्माइलको दक्षिण यमनको राष्ट्रपतिको रूपमा प्रतिस्थापित गरी अली नासिर मुहम्मदलाई नियुक्त गरियो। उनी इस्माइलको सोभियत समर्थक वामपन्थको तुलनामा बढी उदारवादी थिए। उनले दक्षिण यमनका छिमेकी र पश्चिमसँग सम्बन्ध सुधार्ने कुरा गरे। दुई गुटको बीचको संघर्षको कारण सन् १९८६ मा दक्षिणी यमनमा गृहयुद्ध भयो, जसको कारणले अब्दुल फत्ताह इस्माइलको मृत्यु भयो। यद्यपि उनका सहयोगी अली सलेम अल बेइदले पार्टीमा नियन्त्रण कायम गरे। त्यसपछि उदारवादी हैदर अबु बक्र अल-अत्तास राष्ट्रपति बने। सन् १९९० मा यमनमा बहुदलीय लोकतन्त्र स्थापित भयो। सन् १९९३ को एकीकृत यमनमा सोसलिस्ट पार्टीले ३०१ मा ५६ सिट जित्यो र तेस्रो स्थानमा रह्यो। पछि तीन पार्टी मिलेर गठबन्धन सरकार बनाए। सन् १९९४ मा यमनमा फेरि गृहयुद्ध भयो। त्यसपछि पार्टीको विभाजन भयो र कमजोर बन्यो।

युगोस्लाभियाको कम्युनिष्ट पार्टी

युगोस्लाभियाको कम्युनिष्ट पार्टीको रूपमा ‘सोशल फेडरल रिपब्लिक’ (SFR) को स्थापना दोस्रो विश्वयुद्धको क्रममा युगोस्लाभियामा नाजी कब्जाको विरूद्धमा फाँसीवादी विरोधी परिषदको गठनसँगै   २६ नोभेम्बर १९४२ मा भएको थियो। देशको मुक्तिपछि राजा पिटर द्वितीयलाई पदच्युत गरी राजतन्त्र समाप्त गरियो र २९ नोभेम्बर १९४५ मा यहाँ संघीय जनगणतन्त्र युगोस्लाभिया घोषणा गरियो। नोभेम्बर १९४५ मा संविधान परिषदद्वारा एक नयाँ संविधान जारी भयो। यसले युगोस्लाभियालाई सर्विया, क्रोएशिया, स्लोभानिया, बोस्निया हर्जगोभिना, मेसेडनिया र मन्टेनिग्रो गरी ६ वटा संघीय प्रदेशमा विभाजन गर्‍यो।  त्यसपछि जोसिप ब्रोज टीटोको नेतृत्वमा निर्माण भएको नयाँ कम्युनिष्ट सरकारले शीतयुद्धको शुरूवातमा पूर्वी ब्लकको पक्ष लियो। यद्यपि सन् १९४८ मा टीटो-स्टालिन विवादपछि तटस्थताको नीति अपनाएको थियो। टीटोको नेतृत्वमा यहाँ कम्युनिष्ट व्यवस्था लागू गरिएको थियो। सन् १९५३ को जनवरी १४ मा टीटो राष्ट्रपति भए। टीटोलाई विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा एक संसोधनवादी नेताको रूपमा चिनिन्छ। शीतयुद्ध कालमा उनले समाजवादी र पूँजीवादी दुवैको विरोध गरेका थिए। टीटोले असंलग्न आन्दोलनमा सहयोग गरेका थिए। सन् १९५३ मा स्टालिनको मृत्युपछि ख्रुश्चेभ सत्तामा आए। यसपछि भने टीटो र ख्रुश्चेभ दृष्टिकोण मिलेको देखिन्छ। त्यसपछि चीनका माओले टीटो र ख्रुश्चेभलाई संशोधनवादी भने। सन् १९७१ पछि युगोस्लाभियाको संविधान संशोधन गरेर समाजवादी व्यवस्थालाई थप कमजोर बनाइयो। सन् १९८० को दशकमा टीटोपछि स्लोभोदान मिलेसेभिचको उदय भयो। यिनको राजनीतिक लाइन पहिचानवादी थियो। यसपछि युगोस्लाभियाका सबै राज्यमा पहिचानको मुद्दा उठ्नथाल्यो। त्यसपछि यहाँ जातीय राष्ट्रवाद र राजनीतिक असन्तोष बढ्दै गयो। त्यसपछि पूर्वी यूरोपमा साम्यवादको विघटनसँगै युगोस्लाभियाका गणराज्य क्रोएशिया र स्लोभानिया अलग भए र सन् १९९१ मा यिनीहरूले अन्तराष्ट्रिय मान्यता पाए। त्यसपछि संघीय गणराज्यका सीमाहरू विघटित भए। तीव्र रूपमा युद्ध शुरु भयो र २७ अप्रिल १९९२ मा औपचारिक रूपले युगोस्लाभिया भंग भयो। सर्विया र मन्टेनिग्रो एक पुनर्गठित राज्यको रूपमा रहे। यद्यपि युगोस्लाभियाको गणराज्यको रूपमा यिनीहरूले मान्यता प्राप्त गरेनन् । यसरी टीटो र मिलेसेभिच जस्ता नेताहरूको कारणले गर्दा शक्तिशाली युगोस्लाभिया टुक्रा-टुक्रा भयो र कम्युनिष्ट आन्दोलन पनि तहसनहस भयो।

अस्ट्रियाको कम्युनिष्ट पार्टी

अस्ट्रियाको कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९१८ को नोभेम्बर ३ मा भएको हो। यो संसारको सबभन्दा पुरानो कम्युनिष्ट पार्टीमध्येको एक हो। १२ नोभेम्बर १९१८ मा पार्टीले सत्ता कब्जाको प्रयास गरेको थियो तर असंगठित भएको र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको अभावले यो प्रयास असफल भएको थियो। प्रथम गणतन्त्रमा यो पार्टीको प्रभाव एकदमै कम थियो। सन् १९२० को दशकको अन्त्यसम्म यो पार्टीले सोभियत संघसँग दृढ सम्बन्ध स्थापित गर्दै जनवादी केन्द्रियताको आधारमा एकताबद्ध गर्ने प्रयास गरेको थियो। सन् १९३३ मा अस्ट्रो-फासिस्ट सरकारको संकटकालिन आदेशद्वारा यो पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाइयो र यसले भूमिगत रूपमा आफ्नो कार्यक्रम संचालन गरिरह्यो। १२ फेब्रुअरी १९३४ मा पनि यो पार्टीले अस्ट्रियाली लोकतन्त्रलाई फाँसीवादबाट बचाउनको लागि श्रमिक विद्रोह गरेको थियो तर यो असफल भयो। यसपछि यो पार्टीमा सदस्य संख्या भने तीव्र रूपमा बढ्दै गयो। सन् १९३८ मा अस्ट्रियालाई नाजी जर्मनीले कब्जा गर्‍यो। जर्मनीले सोभियत संघमा आक्रमण गरेपछि अस्ट्रियाली कम्युनिष्ट पार्टी सोभियत संघको संरक्षणमा आएको थियो। अस्ट्रियाको कम्युनिष्ट पार्टीले सन् १९४५ को पहिलो राष्ट्रिय यरिषद चुनावमा ५.४ प्रतिशत भोट ल्यायो र १६५ मा ५ सदस्यसहित प्रतिनिधित्व गर्‍यो र एकजना कम्युनिष्ट प्रतिनिधि मन्त्री भए तर सन् १९४७ मा उनले राजीनामा दिए। त्यसपछि सन् १९५० मा अस्ट्रियामा कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा विभिन्न आन्दोलन र आम हड्तालहरू संचालित भए। चुनावमा हार भएदेखि नै यहाँको कम्युनिष्ट पार्टी सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टीसँग लगातार सम्पर्कमा थियो र कसरी सुधार गर्ने भन्ने कुरामा सल्लाह सुझाव लिइरहेको थियो। यद्यपि पार्टीले खास प्रभाव जमाउन सकेन। सन् १९५९ को राष्ट्रिय परिषद चुनावमा केवल ३.३ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेर प्रतिनिधित्व गुमायो। सन् १९७० को दशकको अन्त र सन् १९८० को दशकको शुरुवातमा पार्टीले यूरो साम्यवाद र लोकतान्त्रिक समाजवादतिर कदम अगाडि बढाएको थियो। यसपछि पार्टी पूरै ढुलमुल स्थितिमा रह्यो। पूर्वी यूरोप र सोभियत संघमा कम्युनिष्ट व्यवस्था ढलेपछि अस्ट्रियाको कम्युनिष्ट पार्टीले कठिन समयको सामना गर्‍यो। सन् १९९० मा पार्टीलाई नवीकरण गर्ने कोशिस गरियो। सन् १९९० को राष्ट्रिय परिषद चुनावमा वामपन्थी गठबन्धन बनाउने प्रयास पनि असफल भयो। सन् १९९५ सम्म पार्टी पूरै कमजोर स्थितिमा रह्यो। यो पार्टी निरन्तर आन्तरिक संघर्षको शिकार बनिरह्यो। यो पार्टीले चुनावमा भाग लिइरहे पनि भोट भने एकदमै कमै पायो। सन् २००३ को चुनावमा पार्टीले २० प्रतिशत भोट पाएको थियो। सन् २०१२ र २०१७ मा पनि यही अनुपातमा भोट पायो। सन् २०२१ मा पार्टीले परिषदमा २९ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेको थियो। सन् २०२३ को साल्जबर्ग राज्य चुनावमा यसले ११.७ प्रतिशत भोट प्राप्त गरेको थियो। अहिले यसको स्टेट पार्लियामेटन्टको ४४० मा ६ सिट रहेको छ।  यसरी यो पार्टी निरन्तर चुनावी प्रक्रियामा अस्तित्वमा रहे पनि त्यति धेरै प्रभावकारी भूमिका भने निभाउन सकेको छैन। यो पार्टीको मार्गदर्शक विचारधारामा साम्यवाद,  समाजवाद र वामपन्थ रहेका छन्। यसका अहिलेका नेता गुंथर होपगार्टनर रहेका छन्।

फिलिपिन्सको कम्युनिष्ट पार्टी

फिलिपिन्सको कम्युनिष्ट पार्टी एक सदूर वामपन्थी, मार्क्सवादी-लेनिनवादी-माओवादी क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टी हो र यसको स्थापना २६ डिसेम्बर १९६८ मा जोस मारिया सिसनको नेतृत्वमा भएको थियो। २९ मार्च १९६९ मा यसले जनसेना निर्माण गर्‍यो र २५ अप्रिल १९७३ मा नेशनल डेमोक्रेटिक फ्रन्ट निर्माण गर्‍यो। त्यसपछि फिलिपिनी कम्युनिष्ट पार्टीले चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका अध्यक्ष माओले विकसित गरेको छापामार रणनीतिक लाइन अनुसार दीर्घकालीन जनयुद्ध शुरू गर्‍यो। यसको अन्तिम उद्देश्यको रूपमा दुई चरणको क्रान्तिको माध्यमबाट जन-क्रान्तिकारी सरकार  निर्माण गरी राष्ट्रिय जनतान्त्रिक क्रान्तिपछि समाजवादी क्रान्ति गर्नु थियो। यो पार्टीले माओवादलाई मार्क्सवाद-लेनिनवादको सर्वोच्च विकास मान्छ। यो पार्टीले अहिलेसम्म पनि आफ्नो दीर्घकालीन जनयुद्धको कार्यक्रमलाई अगाडि बढाइरहेको छ। यद्यपि यो पार्टीभित्र समय-समयमा फुट र विभाजन पनि भइरहेको देखिन्छ। सन् २०२२ मा यो पार्टीले आफ्नो ५३औं वर्षगाँठको अवसरमा सहासपूर्वक क्रान्तिकारी संघर्ष अगाडि बढाउने आव्हान गर्‍यो र एक नयाँ जनवादको लागि जनयुद्धमा अगाडि बढ्नको लागि आफ्नो शक्तिको आव्हान गर्‍यो। यसले सबै आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्दै कुनै पनि आवश्यक चरणलाई नछोडिकन रणनीतिक रक्षाको चरणदेखि लिएर रणनीतिक गतिरोधसम्म महान प्रगतिको लागि आउँदो पाँच वर्षभित्र प्रयास गर्ने आफ्नो दृढ संकल्पको घोषणा गर्‍यो। यो पार्टीका अहिलेका अध्यक्ष अरमांडो लिवानाग रहेका छन्। यसको मार्गदर्शक सिद्धान्तमा साम्यवाद, राष्ट्रिय जनवाद, मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवाद पर्दछन्।

पेरू कम्युनिष्ट पार्टी (साइनिङ पाथ)

साइनिङ पाथ सन् १९६९ मा स्थापित मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवाद र गोन्जालो विचारलाई मान्ने पेरूको एक कम्युनिष्ट पार्टी हो। यो पार्टीले सन् १९८० बाट पेरूमा जनयुद्धको शुरुवात गरेको थियो। यसको लक्ष्य छापामार युद्धको माध्यमबाट पुरानो सत्ता फ्याँकी त्यसको स्थानमा एक नयाँ जनवाद स्थापित गर्नु थियो। यसले सर्वहारा वर्गको अधिनायकवाद अनुसार सांस्कृतिक क्रान्तिको माध्यमबाट अन्ततः विश्व क्रान्तिलाई जन्म दिएर पूर्ण साम्यवादमा पुग्ने लक्ष्य राखेको थियो। साइनिङ पाथले आफूलाई विश्व क्रान्तिको अगुवा मानेको थियो। यो पार्टीले आफ्नो कार्वाहीलाई तीव्र बनाउँदै सत्ता कब्जाको निकट पुगेको बेलामा अमेरिकी साम्राज्यवाद लगायत संसारका साम्राज्यवादी पूँजीवादीहरू लागेर सन् १९९२ मा साइनिङ पाथका संस्थापक गोञ्जालोको गिरफ्तारी गरे। त्यसपछि यो पार्टी क्रमशः कमजोर बन्दै गयो। सन् १९९९ यसका अर्का नेता ओस्कार रामिरेज पनि पक्राउ परे। त्यसपछि पनि यो पार्टीले फाट्टफुट्ट आफ्ना कार्वाहीहरू अगाडि बढाइरहेको थियो। सन् १९१२ मा यसका अर्का नेता कमरेड आर्टेमियो पनि पक्राउ परे। त्यसपछि साइनिङ पाथको गतिविधिमा गिरावट आयो। अहिले यसको अंशको रूपमा पेरूको सैन्यकृत कम्युनिष्ट पार्टी सक्रिय रहेको छ। यसका करिब ४५० सदस्यहरू रहेका छन्। यद्यपि यसले गोञ्जालोका विचार मान्दैन। अहिले पेरूको कम्युनिष्ट पार्टी ‘रे मंटारो बेस कमिटी’ नामक एउटा अर्को समूहले गोञ्जालोको उत्तराधिकारीको रूपमा काम गरिरहेको छ।  

निष्कर्ष

यसरी संसारमा अहिले कम्युनिष्ट पार्टी विभिन्न रूपमा अस्तित्वमान छन्। चीन, क्युवा, भियतनाम, लाओस र उत्तर कोरिया आधिकारिक रूपमा कम्युनिष्ट व्यवस्था भएका राज्यहरू हुन्। अन्य कम्युनिष्ट पार्टीहरू केही बहुदलीय व्यवस्था भएका राज्यहरूमा सत्ता गठबन्धनमा सत्तासीन रहेका छन्, केही बहुदलीय व्यवस्था भएका राज्यहरूमा प्रमुख प्रतिपक्ष भएर आफ्नो भूमिका निर्वाह गरिरहेका छन् र केही विगतमा सत्तामा रहेर प्रभावकारी भूमिका निभाएका कम्युनिष्ट पार्टीहरू छन्। यसरी नै संसारमा अन्य धेरै कम्युनिष्ट पार्टीहरू अस्तित्वमा रहेका छन्। यिनीहरू कुनै सत्तामा झिनो मत लिएर बसेका छन् भने कुनै सत्ताविहीन रूपमा आफ्ना संघर्षका कार्यक्रमहरू अगाडि बढाइरहेका छन्। कतिपय कम्युनिष्ट पार्टीहरू भने देशमै भूमिगत रूपमा काम गरिरहेका छन्। कतिपय कम्युनिष्ट पार्टीहरू नयाँ संगठन निर्माण गरेर संघर्षको अवधिमा अगाडि बढिरहेका छन्। त्यस्तै कतिपय कम्युनिष्ट पार्टी इतिहासमा सीमित रहेका छन्। संसारका रहेका कम्युनिष्ट पार्टीहरूमा मुख्य समस्याको रूपमा एकताको अभाव, फुट र विभाजन तथा नेतृत्वमा रहेका विभिन्न कमजोरीहरू रहेका छन्। नेतृत्वको सामान्य कमजोरीको कारणले गर्दा ठूला-ठूला कम्युनिष्ट पार्टीहरू र व्यवस्था तासको घर झै ढलेका छन्। यद्यपि अहिले पनि संसारमा ठूलो संख्यामा कम्युनिष्ट पार्टीहरू अस्तित्वमान छन्, व्यवस्थामा भने कम्युनिष्ट पार्टीको पहुँच कम भएको छ।

 सन्दर्भ स्रोतहरू

1. The People’s Republic of China After Thirty Years: An Overview – A publication of the Center for Chinese Studies Institute of East Asian Studies University of California Berkeley, California 94720
2. First Congress of the Communist Party of Cuba: Havana, December 17-22, 1975 (Collection of Documents)
3. The Pathet Lao – Leadership and Organization, Joseph  J. Zasloff, A Report prepated for Defense advanced research porjects agency, London
4. Documents of the communist party of India, vol 1- 26, edited by G. Adhikari, Peoples Publishing House
5. THE RUSSIAN REVOLUTION BY V. I. LENIN AND JOSEPH STALIN, Writings and Speeches from the February Revolution to the October Revolution, 1917, International Publishers, New York
6. History Of The Communist Party Of Vietnam-Hanoi-1986
7. UNDERSTANDING WORKERS’ PARTY OF KOREA, Foreign Languages Publishing House, Pyongyang, Korea, Juche 105 (2016)
8. HISTORY OF THE PARTY OF LABOUR OF ALBANIA, THE INSTITUTE OF MARXIST-LENINIST STUDIES AT THE CENTRAL COMMITTEE OF THE PARTY OF LABOUR OF ALBANIA, THE «8 NËNTORI» PUBLISHING HOUSE TIRANA 1982
9. THE RESTORATION OF CAPITALISM IN THE SOVIET UNION By W. B. Bland, First published Wembley 1980 Second Edition, 1995 Reprinted 2018
10. CHILE: An Attempt at “Historic Compromise” The Real Story of the Allende Years Jorge Palacios
11. The German Communist Resistance 1933-1945 T. Derbent, Foreign Languages Press
12. History of the Three Internationals The World Socialist and Communist Movements from 1848 to the Present by William Z. Foster, PRINTED IN THE UNITED STATES OF AMERICA
13. A.Reznikov The Comintern and the East Strategy and Tactics in the National liberation movement Introduction by Professor R. A. Ulyanovsky, general editor
14. FERNANDO CLAUDIN THE COMMUNIST MOVEMENT FROM COMINTERN TO COMINFORM  PART ONE THE CRISIS OF THE COMMUNIST INTERNATIONAL Translated by Brian Pearce, MONTHLY REVIEW PRESS NEW YORK AND LONDON
15. INSIDE LIBERATED POLAND By Anna Louise Strong, PUBLISHED BY THE NATIONAL COUNCIL OF AMERICAN-SOVIET FRIENDSHIP
16. IS OUR KOREA FIRST EYE-WITNESS REPORT By ANNA LOUISE STRONG, Published by SOVIET RUSSIA TODAY New York, 1949
17. मोहन विक्रम सिंह, विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको संक्षिप्त इतिहास,  प्रगति पुस्तक सदन
18. विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन – सीताराम तामाङ, मूल्यांकन प्रकाशन गृह
19. विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको इतिहास भाग १,  शशिधर भण्डारी, मनोझ जिसी
20. विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको इतिहास भाग २, शशिधर भण्डारी, विश्व नेपाली पुस्तक सदन
21. मार्क्सवाद र विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन, चन्द्रदेव जोशी, इन्डिगो इन्क
22. महान सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिका दस्तावेजहरू,  अनुवाद – बादल राई, जोशिलो प्रकाशन
23. विश्वप्रसिद्ध जनक्रान्तिहरू, अभयकुमार दुवे, नेपाली संस्करण, अनुवाद – प्रकाश थापा, विविध पुस्तक भण्डार
24. सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी बोल्शेभिकको इतिहास, नेपाली संस्करण, अनुवाद – कृष्णदास श्रेष्ठ, जनसाहित्य प्रकाशन समूह, वुटवल
25. विश्व प्रसिद्ध मजदूर आन्दोलनहरू, रोहित, नेमकिपा प्रकाशन समिति
26. सोभियत संघका पतन – संशोधनवादी नीतियों की अनिवार्य परिणति – हरपाल बराड,  ग्रन्थ शिल्पि प्रकाशन, नयाँ दिल्ली
27. संक्षिप्त विश्व इतिहास भाग १, भाग २, हिन्दी संस्करण, प्रगति प्रकाशन मास्को
28. चीनी नव जनवादी क्रान्ति का इतिहास, हो कान च, हिन्दी संस्करण, अनुवाद – सोम प्रसाद चसवाल, प्रोग्रेसिभ पब्लिकेसन, दिल्ली
29. एशिया का आधुनिक इतिहास, सत्यकेतु विद्यालंकार, हिन्दी संस्करण, सरस्वती सदन,  दिल्ली
30. यूरोपका आधुनिक इतिहास, सत्येकेतु विद्यालंकार, हिन्दी संस्करण, सरस्वती सदन, दिल्ली
31. मैले देखेको समाजवादी क्युबा, प्रो माणिक लाल श्रेष्ठ, मूल्यांकन, २०६५ माघ-फागुन
32. सिआए विरुद्ध मेरो लडाइँ, कम्बोडिया स्वाधिनता रक्षाको संघर्ष – नरोद्म सिंहानुक, अनुवाद रामहरि खड्का, निरन्तर प्रकाशन
33. क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट नेता गोञ्जालो, पेरूको क्रान्ति युद्ध र गोन्जालोका विचारहरूको अध्ययन- नारायण गिरी (https://narayangiri.wordpress.com/category/communist-history/)
34. माओत्से-तुङको जीवनकाल, चिनियाँ जनवादी क्रान्ति र माओको नेतृत्वमा रहेको चीन (https://narayangiri.wordpress.com/category/communist-history/)
35. संसारको पहिलो कम्युनिष्ट व्यवस्था ‘पेरिस कम्युन’ को सूक्ष्म अध्ययन (https://narayangiri.wordpress.com/category/communist-history/)
36. कम्युनिष्ट नेता हो ची मिन्ह र भियतनामी राष्ट्रिय मुक्ति युद्धको अध्ययन (https://narayangiri.wordpress.com/category/communist-history/)
37. लेनिनको संघर्षपूर्ण जीवनकाल र अक्टुवर समाजवादी क्रान्ति (https://narayangiri.wordpress.com/category/communist-history/)
38. http://cpc.people.com.cn/
39. https://www.pcc.cu/
40. http://en.dangcongsan.vn/
41. http://www.naenara.com.kp/en/politics/?organization+1
42. http://www.pca.org.ar/
43. http://www.pcce.com.ar/
44. http://www.pcr.org.ar/
45. http://www.comparty.by/
46. https://pcdob.org.br/
47. http://www.pcchile.cl/
48. http://www.pacocol.org/
49. https://partidocomunes.com.co/
50. http://www.alhourriah.org/
51. http://www.ppp.ps/
52. http://www.sacp.org.za/
53. http://www.pce.es/
54. http://www.syriancp.org/
55. https://scparty-unified.com/
56. http://www.tupamaro.org.ve/
57. http://upvsucre.blogspot.com.es/
58. http://crvoficial.com/wp
59. http://www.akel.org.cy/
60. https://www.pcf.fr/
61. https://cpim.org/
62. https://communistpartyofindia.com/
63. http://cprf.ru/
64. http://www.pvp.org.uy/
65. http://ciml.250x.com/archive/pla.html
66. https://www.marxists.org/reference/archive/hoxha/works/nov1961.htm
67. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_political_parties_in_Benin
68. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Czechoslovakia
69. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Ethiopia
70. https://www.britannica.com/place/Ethiopia/Socialist-Ethiopia-1974-91
71. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_East_Germany
72. http://www.kke.gr/
73. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Grenada
74. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Hungary
75. http://www.parti-arema.com/
76. http://mpp.mn/
77. http://www.frelimo.org.mz/
78. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Poland
79. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Romania
80. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/553871/Somali-Revolutionary-Socialist-Party
81. https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_the_Soviet_Union
82. http://aleshteraky.com/
83. https://www.marxists.org/subject/yugoslavia/index.htm
84. http://www.kpoe.at/
85. https://cpp.ph/
86. https://web.archive.org/web/20061003131815/http://www.blythe.org/peru-pcp/

Share this: