अन्तर्राष्ट्रिय मजदूर आन्दोलन (मई दिवस) को इतिहास

 

अन्तर्राष्ट्रिय मजदूर आन्दोलन (मई दिवस) को इतिहास

मई दिवसको विशेष अवसरमा

अलेक्जेण्डर ट्रेक्टनबर्ग

भाषान्तरण तथा सम्पादन – नारायण गिरी

मई दिवसको जन्म कामको घण्टा कम गर्ने आन्दोलनसँग अटुट रूपले जोडिएको छ।कामको घण्टा कम गर्ने यो आन्दोलनको मजदूरहरूको लागि अत्यन्तै धेरै महत्त्व रहेको छ।जब अमेरिकामा फ्याक्ट्री-व्यवस्था शुरु भयो, लगभग त्यही बेलादेखि यो संघर्षको उदय भयो।

यद्यपि अमेरिकामा बढी वेतनको माग शुरुवाती हड्तालहरूमा सबभन्दा प्रचलित माग थियो तर मजदूरहरूले आफ्ना मागहरूलाई सूत्रबद्ध गरेपछि कामको घण्टा कम गर्ने प्रश्न र संगठित हुने अधिकारको प्रश्न केन्द्रमा रह्यो।शोषण बढ्दै  गएपछि मजदूरहरूलाई अमानवीय रूपले लामो कामको दिन अझ बोझपूर्ण महसुस हुनलाग्यो।यसको साथै मजदूरहरूका कामका घण्टामा आवश्यक कमीको माग पनि प्रबल हुँदै गयो।

उन्नाइशौं शताब्दीको शुरूवातमा नै अमेरिकामा मजदूरहरूले “सूर्योदयबाट सूर्यास्त” सम्मको कामको समयको विरोधमा आफ्ना गुनासाहरू प्रकट गरेका थिए। “सूर्योदयदेखि सूर्यास्त” सम्म – यही नै त्यो बेलाको कामका घण्टा थिए।चौध, सोह्र र यहाँसम्म कि अठार घण्टाको कार्यकाल पनि त्यहाँ सामान्य कुरा थियो।सन् १८०६ मा अमेरिकाको सरकारले फिलाडेल्फियाका हड्ताल गर्ने चर्मकारहरूका नेतामाथि षड्यन्त्रको मुद्दा चलायो।यी मुद्दामा मजदूरहरूलाई उन्नाइस वा बीस घण्टासम्म काम गराइरहिएको थियो भन्ने कुरा सामुन्ने आयो।

उन्नाइशौं शताब्दीको दोस्रो र तेस्रो दशक कामका घण्टा कम गर्नको लागि हड्तालहरूले भरिएका थिए।कैयौं औद्योगिक केन्द्रहरूमा त एक दिनमा कामका घण्टा दस बनाउने निश्चित मागहरू पनि राखियो।संसारको पहिलो ट्रेड-यूनियन मानिने ‘मेकानिक्स यूनियन अफ फिलाडेल्फिया’ लाई सन् १८२७ मा फिलाडेल्फियाको कामको घण्टा दस बनाउनको लागि निर्माण-उद्योगका मजदूरहरूको एक हड्ताल गर्ने श्रेय जान्छ।सन् १८३४ मा न्यूयोर्कमा बेकरीवालाहरूको हड्तालको क्रममा ‘वर्किंगमेन्सएडभोकेट’ नामक अखबारले छापेको थियो – “पाउरोटी उद्योगमा लागेका कामदारहरूले वर्षौंदेखि मिश्रका दासहरूले भन्दा पनि धेरै यातनाहरू झेलिरहेका छन्।उनीहरूले हरेक चौबीस घण्टामा औसत अठारदेखि बीस घण्टासम्म काम गर्नुपर्दछ।”

ती इलाकाहरूमा दस घण्टाको कार्यदिवसको मागले तुरुन्तै एक आन्दोलनको रूप लियो।यो आन्दोलनमा सन् १८३७ को संकटबाट बाधा भए पनि दिनप्रतिदिन विकसित हुँदै गयो र यसैकारण भोन ब्यूरेनको संघीय सरकारले सबै सरकारी कर्मचारीहरूको लागि कामको घण्टा दस बनाउने घोषणा गर्नुपर्‍यो।सम्पूर्ण विश्वभरी कामको घण्टा दस बनाउने संघर्ष आउँदा केही दशकहरूमा शुरु भयो।यो माग कैयौं उद्योगहरूमा मानिएपछि नै मजदूरहरूले कामको घण्टा आठ बनाउने माग उठाउन शुरु गरे।पचासको दशकको क्रममा लेबर यूनियनहरूलाई संगठित गर्ने गतिविधिहरूले यो मागलाई धेरै बल दियो तर सन् १८५७ को संकटले यसमा पनि अवरोध सृजना गर्‍यो।यो माग केही सुसंगठित उद्योगहरूमा यो संकट आउनुभन्दा पहिले नै मानिएको थियो।यो आन्दोलन अमेरिकामा मात्र सीमित थिएन।यो आन्दोलन त्यो हरेक ठाउँमा प्रचलित थियो, जहाँ उदाइरहेको पूँजीवादी व्यवस्थाको माध्यमबाट मजदूरहरूको शोषण भइरहेको थियो।यो कुरा के तथ्यबाट सामुन्ने आउँदछ भने अमेरिकाबाट अर्को किनारामा रहेको अस्ट्रेलियामा निर्माण उद्योगका मजदूरहरूले “आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम र आठ घण्टा मनोरंजन” भन्ने नारा दिए र उनीहरूको यो माग सन् १८५६ मा मानियो।

अमेरिकामा ‘ कामको आठ घण्टा बनाउने‘ आन्दोलनको शुरुवात

अमेरिकामा सन् १८८४ मा ‘कामको आठ घण्टा बनाउने’ आन्दोलनबाट शुरु भएको संघर्षको कारण ‘मई दिवस’ को जन्म भयो।यद्यपि यसभन्दा एक पुस्ता पहिले पनि एक राष्ट्रिय श्रम संगठन ‘नेशनल लेबर यूनियन’ ले कम कार्यदिवसको प्रश्न उठाइ यसमा आन्दोलन खडा गर्ने प्रस्ताव राखेर एक जुझारू सांगठनिक केन्द्रको रूपमा विकसित हुने आशा जगाएको थियो।गृहयुद्धको पहिलो वर्ष (सन् १८६१-६२) मा केही राष्ट्रिय ट्रेड-यूनियनहरूको लोप हुँदैगएको देखियो।यो युद्ध शुरु हुनुभन्दा ठीक पहिले भएको थियो। यसमा ‘मोल्डर्स यूनियन’, ‘मेकिनिस्ट्स र ब्लेकस्मिथ्स यूनियन’ प्रमुख थिए।तर आउने केही वर्षहरूमा कैयौं स्थानीय श्रमिक संगठनहरूको राष्ट्रिय स्तरमा एकीकरण पनि भयो।यी यूनियनहरूलाई एक राष्ट्रिय संघको आवश्यकता स्पष्ट रूमपा देखिन लाग्यो। २० अगस्ट १८६६ मा ‘नेशनल लेबर यूनियन’ बनाउने तीन ट्रेड-यूनियनहका प्रतिनिधिहरू बाल्टीमोरमा भेट भए।राष्ट्रिय संगठनको निर्माणको लागि चलेको आन्दोलनको नेतृत्व विलियम एच. सिल्भिसले गरेका थिए।उनी पुनर्गठित ‘मोल्डर्स यूनियन’ का नेता थिए।सिल्भिस एक युवा भए पनि त्यस बेलाको श्रमिक आन्दोलनमा उनको एक महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको थियो।सिल्भिसको लण्डनमा भएका प्रथम कम्युनिष्ट इन्टरनेशनलका नेताहरूसँग पनि सम्पर्क थियो।उनले ‘नेशनल लेबर यूनियन’ लाई इन्टरनेशनलको जनरल काउन्सिलसँग सम्बन्ध स्थापित गर्नको लागि प्रेरित गरे र त्यसमा मद्दत पनि गरे।

सन् १८६६ मा ‘नेशनल लेबर यूनियन’ को स्थापना समारोहमा निम्न प्रतिज्ञा गरियो – “यो देशका श्रमिकहरूलाई पूँजीवादी दासता र एकाधिकारबाट मुक्त गराउनको लागि वर्तमान समयको पहिलो र सबभन्दा धेरै आवश्यकता के हो भने अमेरिकाकाका सबै राज्यहरूमा आठ घण्टाको कार्यदिवसलाई सामान्य कार्यदिवस बनाउने कानून पास गराउनुपर्दछ।यो लक्ष्य पूरा नभएसम्म हामी आफ्नो सम्पूर्ण शक्तिले संघर्ष गर्नको लागि प्रतिज्ञाबद्ध छौं।”

यही समारोहमा कार्यदिवसलाई आठ घण्टा बनाउने कानूनको मागसँगै स्वतन्त्र राजनीतिक गतिविधिहरूको मागलाई उठाउने कुरा पनि बहुमतले पारित भयो।साथै यो लक्ष्य पूर्तिको लागि “औद्योगिक वर्गहरूका हितलाई प्रोत्साहित गर्न र प्रस्तुत गर्नको लागि प्रतिज्ञाबद्ध व्यक्तिहरूको छनौट गर्ने” कुरा तय भयो।

आठ घण्टाको कार्यदिवसको मागको लागि बनेको मजदूर संगठनको निर्माण ‘नेशनल लेबर यूनियन’ द्वारा गरिएको आन्दोलनकै परिणाम थियो। र, नेशनल लेबर यूनियनका यी गतिविधिहरूकै परिणामस्वरूप कैयौं राज्य सरकारहरूले आठ घण्टाको कार्यदिवसको कानून पास गर्न स्वीकार गरेका थिए।अमेरिकी कांग्रेसले ठीक त्यस्तै कानून सन् १८६८ मा पारित गरेको थियो।यो ‘कामको घण्टा आठ बनाउने’ आन्दोलनको उत्प्रेरक नेता बोस्टनका मेकानिस्ट इरा स्टीवर्ड थिए।

शुरुवाती क्रमको श्रमिक आन्दोलनको कार्यक्रम र नीति प्राथमिक स्तरको थियो र हमेशा तिनीहरूको प्रभाव देखिंनैथ्यो तर पनि त्यो स्वस्थ सर्वहारा नैसर्गिकतामा आधारित थियो।त्यो एक जुझारू मजदूर आन्दोलनको जग बन्न सक्दथ्यो। तर पछि सुधारवादी नेता र पूँजीवादी राजनीतिज्ञहरू यो संगठनमा घुसे र त्यसलाई गलत मार्गमा अग्रसर गरे।जे भए पनि चार पुस्ता पहिले अमेरिकी श्रमिकहरूको संगठन नेशनल लेबर यूनियनले स्वयंलाई पूँजीवादी दासत्वको विरुद्ध घोषित गरे र स्वतन्त्र राजनीतिक गतिविधिहरूको माग गरे।

सिल्भिसको लण्डनमा इन्टरनेशनलसँग सम्पर्क जारी थियो।सिल्भिस नेशनल लेबर यूनियनका अध्यक्ष थिए।यसको १८६७ को सम्मेलनमा अन्तर्राष्ट्रिय मजदूर वर्ग आन्दोलनलाई सहयोग गर्ने प्रस्ताव स्वीकार गरियो र सन् १८६९ मा इन्टरनेशनलको जनरल काउन्सिलको आमन्त्रणलाई स्वीकार गरी यसको बेसिल कांग्रेसमा आफ्नो एक प्रतिनिधि पनि पठाइयो।दुर्भाग्यले सिल्भिसको नेशनल लेबर यूनियनको सम्मेलनभन्दा पहिले नै मृत्यु भयो र शिकागोमा छापिने पत्रिका वर्किंगमेन्सएडभोकेटका सम्पादक ए.सी. केमरोन सिल्भिसको स्थानमा प्रतिनिधिको रूपमा सम्मेलनमा गए।जनरल काउन्सिलले एक विशेष प्रस्तावको माध्यमबाट आफ्ना यी आशावादी युवा अमेरिकी श्रमिक नेताको मृत्युमा शोक जतायो।

       “सबैका आँखा सिल्भिसमाथि रोकिएका थिए।सिल्भिससँग आफ्ना महान क्षमताहरूको अतिरिक्त आफ्नो सर्वहारा सेनाको जनरलको रूपमा दस वर्षको अनुभव थियो – र सिल्विस अब रहेनन्।” सिल्भिसको मृत्यु नेशनल लेबर यूनियनको ह्रासको एक धेरै ठूलो कारण बन्यो।र, ह्रास शीघ्र नेशनल लेबर यूनियनको अन्त्यको रूपमा सामुन्ने आयो।

‘कामको घण्टा आठ बनाउने‘ आन्दोलनमा मार्क्सको विचार

आठ घण्टाको कार्यदिवसको माग गर्ने निर्णय नेशनल लेबर यूनियनले अगस्ट १८६६ मा लियो। त्यही वर्ष सेप्टेम्बरमा पहिलो इन्टरनेशनलको जेनेभा कांग्रेसमा यो आठ घण्टाको कार्यदिवसको माग निम्न रूपले दर्ज भयो –

“कामको दिनको वैध सीमा तय गर्नु एक प्राथमिक शर्त हो, जसबिना मजदूर वर्गको स्थितिमा सुधार वा उसको मुक्तिको कुनै पनि प्रयास सफल हुन सक्तैन……….यो कांग्रेस आठ घण्टाको कार्यदिवसको प्रस्ताव राख्दछ।”

सन् १८६७ मा प्रकाशित ‘पूँजी’ को पहिलो खण्डको “कार्यदिवस” मा आधारित अध्यायमा मार्क्सले नेशनल लेबर यूनियनद्वारा शुरु गरेका कामको घण्टा आठ बनाउने आन्दोलनतिर ध्यान दिलाएका छन्।पूँजीको यो हिस्सा धेरै प्रसिद्ध छ किनभने यसमा मार्क्सले काला जातिका मजदूरहरू र सेता जातिका मजदूरहरूको वर्ग हितहरूको एकताको बारेमा लेखेका छन्। उनले लेखेका छन् –

“जबसम्म दास प्रथा गणराज्यको एक हिस्सामा कलंक जस्तै टाँसिरहन्छ, तबसम्म अमेरिकामा कुनै पनि स्वतन्त्र मजदूर आन्दोलन पंगु बनिरहन्छ।सेतो छाला भएका मजदूरले आफूलाई कहिल्यै पनि मुक्त गर्न सक्तैनन्, जबसम्म कालो छाला भएका मजदूरहरूलाई अलग गरेर हेर्नेछन्। तर दास प्रथाको समाप्तिसँगै एक नयाँ ओजस्वी जीवनको अंकुर फुटेको छ।कामलाई आठ घण्टा बनाउने आन्दोलनसँगै त्यहाँ गृहयुद्धको शुरुवात भयो।कामको आठ घण्टा बनाउने आन्दोलन यस्तो आन्दोलन थियो, जुन तीव्र रूपमा एटलान्टिकबाट हिन्दसम्म र न्यू इंग्ल्याण्डबाट क्यालिफोर्नियासम्म फैलियो।”

मार्क्सले कसरी लगभग सँगसँगै वास्तवमा दुई हप्ताभित्र बाल्टीमोरमा मजदूर सम्मेलनले आठ घण्टाको कार्यदिवसलाई बहुमतले पारित गर्‍यो र इन्टरनेशनलको जेनेभा कांग्रेसले ठीक त्यस्तै निर्णय लियो भन्ने कुरातिर ध्यानाकर्षित गरे।”यसरी एटलान्टिकका दुवैतिर मजदूर आन्दोलनले ‘उत्पादनका परिस्थितिहरू’ मा गुणात्मक विकास गर्‍यो।” यो कथनले कसरी कार्यदिवसका सीमाहरूलाई तय गर्ने आन्दोलन चल्यो र कामको घण्टालाई आठ बनाउने आन्दोलनको रूपमा साकार भयो भन्ने कुरालाई बताउँदछ।

जेनेभा कांग्रेसको निर्णय अमेरिकी नेशनल लेबर यूनियनको निर्णयसँग कसरी मेल खान्छ भन्ने कुरालाई यो कथनबाट हेर्न सकिन्छ – “कार्यदिवसका सीमाहरू तय गर्ने मागहरूले सम्पूर्ण अमेरिकाका मजदूरहरूका मागहरूलाई प्रस्तुत गर्दछ, त्यसकारण यो कांग्रेस यस मागलाई सम्पूर्ण दुनियाँका मजदूरहरूको एक आम मोर्चाको रूप दिन्छ।”

इन्टरनेशनलको कांग्रेसमाथि यही मुद्दामा अमेरिकी मजदूर आन्दोलनको अझ जबर्जस्त प्रभाव पर्‍यो तर २३ वर्षपछि मात्र।

अमेरिकामा मई दिवसको जन्म

सन् १८७२ मा पहिलो इन्टरनेशनलको हेडक्वार्टर लण्डनबाट न्यूयोर्क आएपछि पहिलो इन्टरनेशनल एक अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाको रूपमा समाप्त भयो तर औपचारिक रूपले यसको अस्तित्व सन् १८७६ सम्म रहिरह्यो।इन्टरनेशनल पुनः गठित भयो र दोस्रो इन्टरनेशनलको कामले प्रसिद्ध भयो।दोस्रो इन्टरनेशनलको पेरिश कांग्रेस (सन् १८८९) मा पहिलो मईको त्यो दिनको रूप दिइयो, जुन दिन संसारका मजदूरहरू आ-आफ्ना राजनीतिक पार्टीहरू र ट्रेड-यूनियनहरूको रूपमा संगठित भए र आफ्ना सबभन्दा महत्त्वपूर्ण राजनीति माग – आठ घण्टाको कार्यदिवसको मागको लागि संघर्ष गरे।पेरिस कांग्रेसको यो महत्त्वपूर्ण निर्णय शिकागोमा पाँच वर्ष पहिले लिइएको एउटा निर्णयबाट प्रभावित थियो।यो निर्णय पाँच वर्ष पहिले शिकागोमा एक नवनिर्मित अमेरिकी मजदूर संगठन ‘द फेडेरेशन अफ अर्गनाइज्ड ट्रेड एण्ड लेबर यूनियन्स अफ द यूनाइटेड स्टेट्स एण्ड क्यानडा’, जुन पछि आफ्नो संक्षीप्त नाम ‘द अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबर’ को नामले प्रसिद्ध भयो, का प्रतिनिधिहरूले लिएका थिए।७ अक्टुवर १८८४ मा यो संगठनको चौथो सम्मेलनमा निम्न प्रस्ताव पारित भयो :

“फेडेरेशन अफ अर्गनाइज्ड ट्रेड एण्ड लेबर यूनियन्स अफ द यूनाइटेड स्टेट्स एण्ड क्यानडा के कुरा तय गर्दछ भने पहिलो मई १८८६ देखि आठ घण्टाको कार्य दिवस वैध कार्यदिवस हुनेछ र हामी मजदूर संगठनहरूसँग उनीहरूले आफ्नो अधिकार क्षेत्र अनुसार आफ्ना नियमहरूलाई निर्धारित गरून् र तिनीहरू यो प्रस्ताव अनुकूल होस् भन्ने आग्रह गर्दछौं।”

तर यो प्रस्तावमा कसरी यो संगठन पहिलो मईलाई आठ घण्टा दिवसको रूपमा प्रचलित गर्नेछ भन्ने कुरा कतै पनि बताइएको थिएन।यो कुरा स्वयं के कुराको साक्षी हो भने जुन संगठन ५०००० भन्दा बढी सदस्यहरूको पनि होइन,  त्यसमा काम गर्ने फ्याक्ट्री, मिल र खानीहरूमा संघर्षबिना र कामलाई आठ घण्टा बनाउने आन्दोलन बिना मजदूरहरूलाई अझ बढी आबादीमा प्रसारित गरी “आठ घण्टाको कार्यदिवस वैध कार्य दिवस हुनेछ।” भन्ने कुरा कसरी घोषित गर्न सक्दथ्यो।यो प्रस्तावको के कथन छ भने फेडेरेशनसँग जोडिएका सबै यूनियनहरूले “आफ्ना नियमहरूलाई यो प्रस्तावको अनुकूल हुनेगरी निर्धारित गरून्”, यो के कुरासँग सम्बन्धित छ भने ती यूनियनहरूले आफ्ना सदस्यहरूलाई वशेष हड्ताल-सहायता दिनेछन्, जुन मई १८८६ देखि हड्तालमा गइरहेका छन्।हुनसक्दछ उनीहरू यति धेरै समयसम्म हड्तालमा रहून्, जसको कारण उनीहरूलाई यूनियनहरूको सहायताको आश्यकता पर्दछ।यद्यपि हड्तालको सयमा मजदूरसँग जीविका चलाउने कुनै साधन हुँदैनथ्यो, त्यसकारण यूनियनहरू उनीहरूलाई हड्तालको समयमा विशेष सहायता दिन्थे।यो हड्ताल राष्ट्रिय स्तरमा थियो, त्यसकारण यी सबै यूनियनहरूले आफ्नो नियमानुसार आफ्ना सदस्यहरूबाट हड्तालको लागि स्वीकृति प्राप्त गर्नुपर्दथ्यो, खासगरी यी हड्तालहरूमा उनीहरूका फण्डहरूको खर्च सामेल भएको कारणले पनि।यो कुरा अवश्य स्मरण हुनुपर्दछ कि यो फेडेरेशन अर्थात् आजको अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेवर स्वेच्छिक र संघीय आधारमा बनेको थियो र राष्ट्रिय सम्मेलनको निर्णय केवल फेडेरेसनसँग जोडिएका यूनियनहरूमा लागू थिए, त्यो पनि यूनियनहरूले ती निर्णयहरूको समर्थन गरेको बेलामा।

मई दिवसका तयारीहरू

सन् १८७७ मा जबर्जस्त हड्तालहरू भए। यी हड्तालहरूको दमनको लागि ठूला पूँजीवादी कर्पोरेसनहरू र सरकारले सैनिक दस्ताहरू पठाए, जसको रेलवे र स्टील कारखानाहरूका दसौं हजार मजदूरहरूले बहादूरीपूर्वक प्रतिरोध गरे। यी संघर्षहरूको सम्पूर्ण मजदूर आन्दोलनमा गहिरो प्रभाव पर्‍यो।यो अमेरिकामा पहिलो यस्तो जनउभार थियो, जुन राष्ट्रिय परिणामा भएको थियो र अमेरिकी मजदूर वर्गद्वारा संचालित थियो। यी संघर्षहरूमा यी मजदूर राज्य र पूँजपतिहरूको संयुक्त शक्तिसँग हारे पनि यो क्रमपछि अमेरिकी मजदूर समाज आफ्नो वर्ग स्थितिको धेरै गहिरो बोध, एक जुझारूपन र धेरै उच्च हौसलासँगै विकसित भयो।यो एक प्रकारले पेन्सिलभेनियाका ती कोइला मालिकहरूलाई एक उत्तर थियो, जसले एन्थ्रासाइट क्षेत्रका खानीकर्मीहरूको संगठनलाई तोड्ने कोशिसमा दस हजार जुझारू खानीकर्मीहरूलाई फाँसी दिइएको थियो। 

यद्यपि १८८०-९० को दशक अमेरिकी उद्योग र घरेलु बजारको विकास दृष्टिले सर्वाधिक सक्रिय दशक थियो तर सन् १८८४-८५ को वर्षमा मन्दीको एक प्रहार आयो।वास्तवमा यो सन् १८७३ को संकटपछि आवर्ती चक्रीय क्रममा आएको मन्दीकै क्रम थियो।यो क्रममा विद्यमान वेरोजगारी र जनताद्वारा झेलिएका कठिनाइहरूले छोटो कार्यदिवसको आन्दोलनलाई एक नयाँ गति दियो।

शीघ्र बनेको मजदूरको त्यो संगठन अमेरिकन फेडेरेशन अफ लेबरले त्यस बेला के संभावना देख्यो भने आठ घण्टाको कार्यदिवसको नारालाई एक यस्तो नाराको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले ती फेडेरेसनमा र नाइट्स अफ लेवरमा पनि नभएका सम्पूर्ण मजदूरहरूलाई एक झण्डामुनि ल्याउन सकिन्छ।नाइट्स अफ लेबर मजदूरको एक धेरै पुरानो संगठन थियो, जुन लगातार बढिरहेको थियो।फेडेरेसनले सबै मजदूर संगठनहरूसँग मिलेर मात्र आठ घण्टाको कार्यदिवसको आन्दोलनलाई सफल बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरा बुझिसकेको थियो।यही बुझेर नै अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबरले नाइट्स अफ लेबरसँग यो आन्दोलनमा सहयोगको अपील गर्‍यो।

फेडेरेसनको सन् १८५५ को सम्मेलनमा आउने सालको पहिलो मईमा हड्तालमा जाने संकल्प दोहोर्‍याइयो।कैयौं राष्ट्रिय यूनियनहरूले, खासगरी कार्पेन्टरका र सिगार बनाउने यूनियनहरूले त हड्तालका तयारीहरूको कदम पनि उठाए। पहिलो मईको हड्तालको लागि भइरहेका आन्दोलनहरूले तुरून्तै असर देखाउन शुरु गरिदियो।हड्ताल गर्ने यूनियनका सदस्यहरूको संख्यामा लगातार बढोत्तरी हुनलाग्यो।नाइट्स अफ लेबर संगठनले आफ्नो विकासमा कैयौं छलांग लगायो। परिणामस्वरूप सन् १८८६ मा मजदूरहरूको यो जुझारू संगठन शीर्ष स्थानमा थियो। के कुरा बुझियो भने त्यस बेला फेडेरेसन भन्दा धेरै प्रसिद्ध र जुझारू मानिने नाइट्स अफ लेबरले आफ्ना सदस्यहरूको संख्या दुई लाखबाट बढाएर सात लाख बनाएको थियो।फेडेरेशन यो आन्दोलनको शुरुवात गर्ने संगठन थियो र यसले हड्तालको तारिख निश्चित गरेको थियो।उसका सदस्यहरूको संख्यामा पनि वृद्धि भयो र मजदूरहरूको विशाल आबादीमा त्यसको सम्मान पनि धेरै वृद्धि भयो।

हड्लतालको मिति नजिकिंदै गर्दा नाइट्स अफ लेबरको नेतृत्व विशेषगरी टेरेंस पाउडरलीको नेतृत्वले आन्दोलनलाई नोक्सान पुर्‍याइरहेको छ र यति मात्र होइन उसले आफूसँग जोडिएको यूनियनलाई हड्तालमा भाग नलिने सल्लाह पनि दिइरहेको छ भन्ने कुरा सामुन्ने आइरहेको थियो।फेडेरेसन अहिले पनि लगातार मजदूरहरूको बीचमा लोकप्रिय हुँदै गइरहेको थियो। दुवै संगठनका जुझारू मजदूर सदस्यहरूका पंक्तिहरू लगातार उत्साहपूर्वक हड्तालको तयारीहरू गरिरहेका थिए।कैयौं शहरहरूमा कामलाई आठ घण्टा बनाउने दस्ता र यसैगरी अन्य संगठन  देखा परे। यिनीहरू आएपछि सम्पूर्ण आन्दोलनमा मजदूरहरूको बीचमा जुझारूपनको भावनामा जबर्जस्त बढोत्तरी भयो।यो लहरबाट असंगठित मजदूरहरू पनि अछूतो रहेनन्।उनीहरू पनि तीव्र रूपमा आन्दोलनमा भाग लिन लागे।अमेरिकी मजदूर वर्गको लागि एक नयाँ विहान आइरहेको थियो।

मजदूरहरूको स्वभावलाई बुझ्ने सबभन्दा सही मार्ग उनीहरूको संघर्षको गम्भीरता र विस्तारको बारेमा अध्ययन गरी त्यसलाई बुझ्नु नै हुन्छ।एक समयमा मजदूरहरूको लडाकु स्वभावलाई त्यस बेला भएका हड्तालहरूको संख्याबाट बुझ्न सकिन्छ। अघिल्लो सालमा भएका हड्तालहरूको संख्याको विरुद्धमा सन् १८८५ देखि सन् १८८६ को क्रममा भएका हड्तालहरूको संख्याले त्यो बेलामा मजदूरहरूको त्यो जबर्जस्त लडाकुपनलाई दर्शाउँदछ, जुन समय आन्दोलनलाई अगाडि बढाइरहेका थिए।मजदूरहरूले पहिलो मई १८८६ को महान हड्तालको तयारी त गरिरहेका थिए तर सन् १८८५ मा नै हड्तालहरूको संख्यामा जबरजस्त बढोत्तरी भएको थियो। सन् १८८१ देखि १८८४ को क्रममा हड्ताल र तालाबन्दीको औसत मात्र प्रतिवर्ष ५०० थियो र त्यसमा भाग लिने मजदूर औसत प्रतिवर्ष १५०००० थिए।सन् १८८५ मा हड्ताल र तालाबन्दीको संख्या ७०० सम्म पुग्यो र भाग लिने मजदूरहरूको संख्या बढेर २५०००० सम्म भयो। सन् १८८६ मा त हड्तालहरूको संख्या १८८५ को तुलनामा दुईगुना भएर १५७२ पुग्यो र त्यही अनुपातमा हड्ताल र तालाबन्दीहरूमा भाग लिने मजदूरहरूको संख्या पनि बढेर ६००००० भयो। यी हड्तालहरूको व्यापकताको अनुमान के कुराबाट लाउन सकिन्छ भने यी हड्तालहरूबाट प्रभावित प्रतिष्ठानहरूको संख्या २४६७ थियो र पछिल्लो साल नै यसको संख्या बढेर ११५६२ सम्म पुगेको थियो।नाइट्स अफ लेबरको नेतृत्वको खुला गद्दारीको बाबजुद के अनुमान लगाइयो भने लगभव ५ लाख मजदूर कामको घण्टा आठ बनाउने आन्दोलनमा प्रत्यक्ष रूपले भाग लिइरहेका थिए।

हड्तालको केन्द्र शिकागो थियो।त्यहाँ हड्ताल सबैभन्दा व्यापक थियो तर पहिलो मईको लागि कैयौं अरु शहर यो आन्दोलनमा जोडिएका थिए।न्यूयोर्क, बाल्टीमोर, वाशिंटन, मिलवोकी, सिनसिनाटी, सेंटलुई, पिटर्सवर्ग, डेट्रोइट समेत अनेकौं शहरहरूमा शानदार हड्तालहरू भए।यो आन्दोलनको सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा के थियो भने यसले अकुशल र असंगठित मजदूरहरूलाई पनि हड्तालमा आकर्षित गरेको थियो। त्यस क्रममा ती अनुदानी हड्तालहरू धेरै प्रचलित थिए।सम्पूर्ण देशमा एक विद्रोह फैलिसकेको थियो।बुर्जुवा इतिहासकार सामाजिक युद्ध र पूँजीसँग घृणाको कुरा गरिरहेका थिए, जुन त्यस बेला सुस्पष्ट भएर सामुन्ने आएको थियो। साथै उनीहरू मजदूरहरूका ती पंक्तिका कुरा गरिरहेका थिए, जो त्यस बेला आन्दोलनको रथलाई अगाडि बढाइरहेका थिए। के भन्न सकिन्छ भने पहिलो मईको हड्ताललाई आधा सफलना मिल्यो र जहाँ उनीहरूले आठ घण्टा कार्यदिवसको माग मनाउन सकेका थिएनन्, त्यहाँ पनि उनीहरू कामको घण्टामा पर्याप्त कमी गराउन सफल भए।

शिकागोको हड्ताल र हे मार्केटको घटना

पहिलो मईको शिकागोको हड्तालको रूप सबभन्दा आक्रामक थियो। शिकागो त्यो बेला जुझारू वामपन्थी आन्दोलनको केन्द्र थियो।यद्यपि त्यो आन्दोलन मजदूरहरूका समस्याहरूमा पर्याप्त रूपले स्पष्ट राजनीतिक दृष्टि राख्दैनथ्यो, तर पनि त्यो एक लडाकू र जुझारू आन्दोलन थियो।त्यसले मजदूरहरूको आन्दोलनमा जुझारू भावना बढाउनको लागि आव्हान गर्नलाई हमेशा तयार रहन्थ्यो ताकि मजदूरहरूको जीवनको स्थितिलाई र काम गर्ने स्थितिमा सुधार ल्याउन सकियोस्।

शिकागोको हड्तालमा कैयौं जुझारू मजदूर दलहरूले भाग लिए त्यसकारण शिकागोमा हड्ताल सबभन्दा ठूलो पैमानामा भयो भन्ने मानियो।एक आठ घण्टा एशोसिएसन धेरै पहिले नै यो हट्तालको तयारीको लागि बनेको थियो।वामपन्थी लेबर यूनियनहरूले बनेको सेन्ट्रल लेबर यूनियनले आठ घण्टा एशोसिएशनलाई पूरा सहयोग दियो, जुन फेडेरेशनदेखि लिएर नाइट्स अफ लेबर र सोशलिस्ट लेबर पार्टीसम्म सम्मिलित एक संयुक्त मोर्चा थियो।सोशलिस्ट लेबर पार्टी अमेरिकी मजदूर वर्गको पहिलो संगठित समाजवादी राजनीतिक पार्टी थियो।पहिलो मईको अघिल्लो दिन आइतबार सेन्ट्रल लेबर यूनियनले एक लामबन्दी प्रदर्शन गर्‍यो, जसमा २५००० मजदूरहरूले भाग लिए।

पहिलो मईमा शिकागोमा मजदूरहरूको एक विशाल बाढी मडारियो र संगठित मजदूर आन्दोलनको आव्हानमा शहरका सम्पूर्ण औजार चल्न बन्द भए र मेशिनहरू रोकिए।मजदूर आन्दोलनलाई कहिल्यै पनि वर्ग-एकताको यति शानदार र प्रभावकारी प्रदर्शनको महसुस भएको थिएन।त्यस बेला आठ घण्टाको कार्यदिवसको महत्त्वले र हड्तालको चरित्र तथा विस्तारले सम्पूर्ण आन्दोलनलाई एक विशेष राजनीतिक अर्थ दियो।पछिल्ला दिनहरूमा यो राजनीतिक अर्थ अझ गहिरो हुँदै गयो।कामको घण्टा आठ बनाउने आन्दोलन पहिलो मई १८८६ को हड्तालमा आफ्नो पराकाष्ठामा थियो। र, यसले अमेरिकी मजदूर वर्गको लडाइँको इतिहासमा एक नयाँ अध्याय जोडिदिएको थियो।

यस बेला मजदूरहरूका दुश्मन पनि चुप बसेनन्।शिकागोमा जुझारू मजदूर नेताहरूलाई खत्तम गर्न र मजदूर आन्दोलनलाई दबाउनको लागि छटपटाइरहेका मालिकहरू र शहरका प्रशासनका मिलिजुली शक्तिहरूले  मजदूरहरूका जुलुशलाई गिरफ्तार गरे। ३ र ४ मईका घटनाहरू, जसलाई ‘हे मार्केट काण्ड’ भनिन्छ, स्पष्ट रूपमा पहिलो मईको हड्तालको परिणाम थिए। ४ मईमा हे मार्केट स्क्वायरमा भएको प्रदर्शनमा, ३ मईको मेककार्मिक रीपर वर्क्समा भएको मजदूरहरूको एक सभामा पुलिसको बर्बर हमलाको विरोध गर्ने आव्हान गरियो।यो क्रूर हमलामा ६ जना मजदूर मारिएका थिए र कैयौं घाइते भएका थिए।हे मार्केट स्क्वायरमा भएको यो सभा सकिन आँटेको बेलामा पुलिसले मजदूरहरूको भीडमाथि हमला गर्‍यो।यही बीचमा भीडमा अचनाक एक बम फ्याँकियो।यो हमलामा चार मजदूर र सात पुलिस मारिए।हे मार्केटको भयंकर रक्तपात, मजदूर नेताहरू पार्सन्स, स्पाइस, फिशर र एंजेललाई फाँसी तथा शिकागोका तमाम जुझारू नेताहरूलाई कैद गरिनु, आदि संघर्षरत मजदूरहरूलाई शिकागोका मालिकहरूको जवाफ थियो।सम्पूर्ण देशका मिल-फ्याक्ट्रीहरूका मालिकलाई चेतावनी प्राप्त भइसकेको थियो।सन् १८८५ को उत्तरार्धमा मालिकहरूले सन् १८८५-८६ को आन्दोलनको क्रममा गुमाएको आफ्नो पुरानो स्थितिलाई पुनः प्राप्त गर्नको लागि धेरै आक्रामक मार्ग अपनाए।

शिकागोका मजदूर नेताहरूको फाँसीको एक वर्षपछि फेडेरेसन (जुन अब अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबर नामले प्रसिद्ध भइसकेको थियो) का सेंट लुईको सम्मेलनमा सन् १८८८को कामको घण्टा आठ बनाउने आन्दोलनलाई नयाँ शिराबाट जीवित गर्ने संकल्प लिइयो।अब एक परम्परा बनिसकेको र दुई वर्ष पहिले मजदूरहरूको राजनीतिक वर्ग-प्रश्नको आधारभा भएको संघर्षको केन्द्रबिन्दु भइसकेको पहिलो मईलाई कामको घण्टा आठ बनाउने आन्दोलन फेरि शुरुवात गर्ने दिन बन्ने सम्मान मिल्यो।पहिलो मई सन् १८९० मा सम्पूर्ण देशमा कम कार्यदिवसको लागि हड्तालहरू भए। सन् १८८९ को सम्मेलनमा अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबरका नेता सेमुएल गोम्पर्सको नेतृत्वमा हड्ताल आन्दोलनलाई सीमित गर्ने कोशिस सफल भयो।हड्तालको सबभन्दा राम्रोसँग तयार यूनियन मानिएको कारपेन्टर्स यूनियनले हड्तालमा पहल गर्ने र यदि यो पहल सफल सिद्ध भयो भने अन्य यूनियनहरू पनि हडतालमा हाम फाल्ने कुराको तय भयो।

मई दिवस अन्तर्राष्ट्रिय दिवस बन्यो

गोम्पर्सले आफ्नो आत्मकथामा मई दिवसलाई सम्पूर्ण संसारमा प्रचलित गर्नमा अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबरको योगदानलाई यसरी बताएका छन् – “कामको घण्टा आठ बनाउने आन्दोलनको विकास भइरहेको बेलामा हामीले आफ्नो विचारलाई कसरी विस्तारित गर्ने भन्ने बारेमा लगातार सोचिरहेका थियौं।पेरिसमा हुने मजदूरहरूको अन्तर्राष्ट्रिय कांग्रेस (इन्टरनेशनल वर्किंगमेन्स कांग्रेस) को समय निकट आइरहेको थियो, मलाई के कुरा बोध भइरहेको थियो भने यो कांग्रेसबाट विश्वव्यापी सहानुभूति पाएर हामी आफ्नो आन्दोलनलाई लाभ पुर्‍याउन सक्दछौं।” गोम्पर्सले धेरै पहिले नै आफ्नो सुधारवादी र अवसरवादी रूझानलाई देखाइदिएको थियो।उसका यी रूझानहरूले अगाडि गएर उसको वर्गसहयोगवादी नीतिमा पूर्णतः फलीभूत भयो।यही गोम्पर्स अब समाजवादी मजदूरहरूको त्यो आन्दोलनको समर्थन प्राप्त गर्न तत्पर थियो, जसको प्रभावको उसले जबर्जस्त विरोध गरेको थियो।

१४ जुलाई १८८९ मा बास्तीयको पतनको सयौं वर्षगाँठमा पेरिसमा कैयौं देशहरूका संगठित समाजवादी आन्दोलनका नेता जम्मा भए। उनीहरू पेरिसमा त्यो अन्तर्राष्ट्रिय संगठन (प्रथम इन्टरनेशनल) को जस्तै मजदूरहरूको एक अन्तर्राष्ट्रिय संगठन फेरि बनाउनको लागि जम्मा भएका थिए, जसलाई २५ वर्ष पहिले उनीहरूका महान शिक्षकहरू कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्सले बनाएका थिए।दोस्रो इन्टरनेशनलको स्थापना बैठकमा जम्मा भएका प्रतिनिधिहरूले अमेरिकी प्रतिनिधिहरूबाट सन् १८८४-८६ को क्रममा अमेरिकामा चलेको आठ घण्टा कार्यदिवसको आन्दोलनको बारेमा र हालै त्यसको नयाँ शिराबाट उठेको आन्दोलनको बारेमा सुने।अमेरिकी मजदूरहरूको उदाहरणबाट उत्साहित भएर पेरिस कांग्रेसले निम्न प्रस्ताव स्वीकार गर्‍यो – “कांग्रेस एक विशाल अन्तर्राष्ट्रिय प्रदर्शन आयोजित गर्ने निर्णय लिन्छ ताकि एक विशेष दिन, सबै देशहरूमा र सबै शहरहरूमा श्रमजीवी जनसमुदाय राजकीय अधिकारीहरूबाट कार्यदिवस कानूनी रूपमा घटाएर आठ घण्टा बनाउने तथा पेरिस कांग्रेसका अन्य निर्णयहरूलाई लागू गर्ने माग गर्दछ।यद्यपि अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबरले डिसेम्बर १८८८ मा आफ्नो सेन्ट लुई सम्मेलनमा, पहिले नै यस्तो प्रदर्शनको लागि पहिलो मई १८९० को दिन तय गरेको छ, त्यसकारण यो दिनलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रदर्शनको लागि स्वीकार गरिन्छ।विभिन्न देशका मजदूरहरूले आफ्नो देशको विद्यमान परिस्थितिहरू अनुसार यो प्रदर्शन अवश्य आयोजना गरिनुपर्दछ।”

सन् १८९० को मई दिवस कैयौं यूरोपीय देशहरूमा मनाइयो।अमेरिकामा समाजवादी पीटर मेकगाथरको नेतृत्वमा कार्पेन्टर्स यूनियनले आठ घण्टाको कार्यदिवसको मागलाई लिएर हड्ताल आयोजित गर्‍यो, जसमा निर्माण कार्यका मजदूरहरूका अन्य यूनियनहरूले पनि भाग लिए। समाजवादीहरूको विरुद्ध असाधारण कठोर नियमहरूको बाबजुद मजदूरहरूले जर्मनीका औद्योगिक शहरहरूमा मई दिवस मनाए। यद्यपि अधिकारीहरूले चेतावनी दिएका थिए र मजदूरहरूको दमनको प्रयास पनि गरे तर अन्य यूरोपीय राजधानीहरूमा पनि यसप्रकारका प्रदर्शनहरू भए।अमेरिकामा शिकागो र न्यूयोर्क शहरमा भएका प्रर्दशनहरूको विशेष महत्त्व थियो।कैयौं हजार मानिसहरूले आठ घण्टाको कार्यदिवसको मागलाई लिएर सडकहरूमा जुलुस निकाले र यी प्रदर्शनहरू शहरका मुख्य केन्द्रहरूमा खुला सभाहरूसहित समाप्त भए।

सन १८९१ को ब्रसेल्समा आयोजित पछिल्लो कांग्रेसमा इन्टरनेशनलले मई दिवसको मूल लक्ष्य अर्थात् कामको घण्टा आठ घण्टा बनाउने कुरालाई दोहोर्‍याउनुको साथै यो दिन अनिवार्य रूपले काम गर्ने परिस्थितिमा सुधार गर्ने र राष्ट्रहरूको बीचमा शान्ति सुनिश्चित गर्नको लागि पनि प्रदर्शन हुनुपर्दछ भन्ने कुरालाई जोड्यो।यो संशोधित प्रस्तावमा आठ घण्टाको कार्यदिवसको लागि “मई दिवसका प्रदर्शनहरूको वर्गचरित्र” र ती मागहरूको महत्त्वमाथि जोड दिइयो, जसले “वर्गसंघर्षलाई अझ गहिरो बनाइरहेका थिए।” प्रस्तावमा जहाँ संभव हुन्छ त्यहाँ काम रोक्ने माग पनि गरिएको छ। यद्यपि मई दिवसका हड्तालहरूको पछाडि केही विशेष र तात्कालिक मुद्दाहरू थिए तर इन्टरनेशनलले प्रदर्शनका उद्देश्यहरूलाई विस्तारित गर्ने र तिनीहरूलाई ठोस रूप दिने प्रयास शुरु गरिदियो।ब्रिटिश श्रमिक संगठनहरूले मई दिवसका तात्कालिक मागहरूमाथि पनि हड्ताल गर्नबाट अस्वीकार गरे र जर्मन सामाजिक जनवादीहरूसँग मिलेर मई दिवसको प्रदर्शनलाई मईको पहिलो आइतवारसम्म स्थगित गर्ने पक्षमा मतदान गरे।

अन्तर्राष्ट्रिय मई दिवसमाथि एंगेल्सको विचार

एंगेल्सले १ मई १८९० मा लेखिएको कम्युनिष्ट घोषणापत्रको चौथो जर्मन संस्करणको प्रस्तावनामा अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहारा संगठनहरूको इतिहासको समीक्षा गर्दै प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय मई दिवसको महत्त्वतर्फ ध्यानाकर्षित गरे :

“जब म यी पंक्तिहरू लेखिरहेको छु, यूरोप र अमेरिकाका सर्वहारा आफ्ना शक्तिहरूको समीक्षा गरिरहेका छन्, यो पहिलो मौका हो, जब सर्वहारा वर्ग एक झण्डा मुनि, एक तात्कालिक लक्ष्यको लागि, एक सेनाको रूपमा, गोलबन्द भएको छ : आठ घण्टाको कार्यदिवसलाई कानूनद्वारा स्थापित गराउनको लागि …….।यो हामीले देखिरहेको शानदार दृश्यले सम्पूर्ण दुनियाँका पूँजीपतिहरू, भूस्वामीहरूलाई के कुरा बताउनेछ भने संसारका सर्वहारा वास्तवमा एक छन्।आज मार्क्स पनि यो शानदार दृश्यलाई आफ्ना आँखाले हेर्नको लागि मसँग भएको भए !”

सर्वहाराको एकसाथ भइरहेका अन्तर्राष्ट्रिय प्रदर्शनहरूले सम्पूर्ण दुनियाँका मजदूरहरुका कल्पनाहरू र क्रान्तिकारी सहजवृत्तिहरूलाई अधिकाधिक जागृत गरिरहेका थिए र हरेक वर्ष प्रदर्शनहरूमा भाग लिने मजदूरहरूको संख्या बढ्दै गइरहेका थिए।

सन् १८९३ मा ज्यूरिखमा भएको इन्टरनेशनलको कांग्रेसमा पहिलो मईको प्रस्तावमा जोडिएका निम्न लिखित अंशहरू स्वयंले नै आन्दोलनप्रति बढ्दो समर्थनलाई देखाउँदछ।यो कांग्रेसमा एंगेल्स पनि उपस्थित थिए।

“पहिलो मईको आठ घण्टाको कार्यदिवसको लागि हुने प्रदर्शनसँगै अनिवार्यतः सामाजिक परिवर्तनको माध्यमबाट वर्गविभेदलाई नष्ट गर्ने मजदूर वर्गको दृढनिश्चयी आकांक्षाको प्रदर्शन पनि हुनुपर्दछ।यसप्रकार मजदूर वर्गले त्यो मार्गमा कदम राख्नुपर्दछ, जुन सबै मानिसहरूको लागि शान्ति अर्थात् अन्तर्राष्ट्रिय शान्तितिर लैजाने एक मात्र मार्ग हो।”

अनेकौं पार्टीहरूका सुधारवादी नेताहरूले पहिलो मईका प्रदर्शनहरूलाई ओजहीन बनाउने कोशिस गरे।उनीहरूले संघर्षका यी दिनहरूलाई आराम र मनोरंजनका दिनमा बदल्ने कोशिस गरे।त्यसकारण उनीहरू हमेशा मई दिवसको प्रदर्शन पहिलो मईको सबभन्दा निकट आइतवार आयोजित गर्नमा जोड दिन्थे।आइतवार मजदूरहरूलाई हड्तालको माध्यमबाट ठप्प बनाउने आवश्यकता थिएन, किनकि त्यस दिन उसै पनि काम हुँदैनथ्यो। सुधारवादी नेताहरूको लागि यी दिन मात्र मजदूरहरूको एक अन्तर्राष्ट्रिय छुट्टीको दिन थियो, शोभायात्राको दिन र टाढा ग्रामीण इलाका मैदानहरूमा खेलको दिन थियो। जबकि मई दिवसको बारेमा ज्यूरिख कांग्रेसको प्रस्तावमा के माग गरिएको थियो भने मई दिवस “वर्गविभेद समाप्त गर्नको लागि मजदूरहरूको दृढनिश्चयी आकांक्षाको प्रदर्शनहरूको दिन” हुनुपर्छ, अर्थात् एक यस्तो प्रदर्शन, जुन शोषण र ज्याला दासतामा आधारित पूँजीवादी व्यवस्थाको ध्वंसको लागि हुनुपर्छ तर यसमा सुधारवादीहरूलाई कुनै कठिनाई थिएन किनभने उनीहरू स्वयंलाई इन्टरनेशनलका निर्णयहरूबाट बाँधिएको ठान्दैनथिए।उनीहरू इन्टरनेशनलका कांग्रेसहरूलाई मात्र अन्तर्राष्ट्रिय भाइचारा र सद्भावको लागि गरिने सम्मेलन ठान्थे, जस्ता सम्मेलन प्रथम विश्वयुद्धभन्दा पहिले अनेक यूरोपीय राजधानीहरूमा हुने गर्थे।उनीहरूले सर्वहारा वर्गको अन्तर्राष्ट्रिय एकजुट कार्वाहीहरूलाई हतोत्साहित र असफल गर्ने हरसंभव प्रयास गरे।उनीहरूका विचारसँग मेल नखाने अन्तर्राष्ट्रिय कांग्रेसहरूका निर्णय उनीहरूका लागि कागजी प्रस्ताव मात्र थिए।बीस वर्षपछि यी सुधारवादीहरूको “समाजवाद” र “अन्तर्राष्ट्रियतावाद” सम्पूर्ण दुनियाँ सामु बिल्कुल बेनकाव र नाङ्गो खडा थियो। सन् १९१४ मा इन्टरनेशनल भंग भयो, किनभने आफ्नो जन्मदेखि नै त्यो आफ्नो मृत्युको कारण सँगै लिएर हिडिरहेको थियो र ती कारण थिए – मजदूर वर्गलाई गुमराहमा पार्ने सुधारवादी नेता।

सन् १९०० को पेरिसको अन्तर्राष्ट्रिय कांग्रेसमा पुरानो कांग्रेसहरूमा लिइएका मई दिवसका प्रस्तावलाई दोहोर्‍याइयो।साथै यो प्रस्तावलाई यो कुरासँग अझ शक्तिशाली बनाइयो।लगातार बढ्दै गइरहेको मई दिवसको प्रदर्शन अब शक्ति प्रदर्शनमा बदलिंदै गइरहेका थिए।प्रदशर्नहरूमा भाग लिने र पहिलो मईको कामबन्दीमा भाग लिने मजदूरहरूको संख्यामा लगातार बढ्दै गइरहेको थियो। मई दिवस लाल दिवस बन्यो, एक यस्तो दिन, जब आउँथ्यो तब सबै देशका प्रतिक्रियावादी शासकहरूको लागि अशुभ सँगै लिएर आउँथ्यो।

मई दिवसमा लेनिनका विचार

रूसी क्रान्तिकारी आन्दोलनमा आफ्ना शुरुवाती सक्रियताको क्रममा नै लेनिनले रूसी मजदूरहरूलाई मई दिवसको परिचय गराउनमा र उनीहरूलाई यो प्रदर्शन र संघर्षहरूको विशेष दिन हो भन्ने कुरा बताउनमा विशेष योगदान दिए। सन् १८९६ मा लेनिन जेलमा भएको बेला उनले मजदूर वर्गको मुक्तिको लागि संघर्ष गर्ने सेंट पीटर्सबर्ग यूनियन नामक एक मजदूर संगठनको लागि मई दिवसको एक पर्चा लेखे।यो मजदूर संगठनको रूसमा बनेको सबभन्दा पहिलो मार्क्सवादी राजनीतिक समूहहरूमध्ये एक थियो।यो दस्तावेज गैरकानूनी तरीकाले जेलबाट बाहिर ल्याइयो, मीमोग्राफीद्वारा यसका दुई हजार प्रति नक्कल उतारियो र तिनीहरूलाई चालीस कारखानाहरूका मजदूरहरूको बीचमा वितरण गरियो।यो पर्चा धेरै सानो थियो ताकि कम समझदार मजदूरले पनि सजिलैसँग बुझ्न सकून्।त्यस बेला पर्चा प्रकाशनमा मद्दत गर्ने एउटा व्यक्तिले लेखेको थियो – “जब एक महिना पछि सन् १८९६ मा प्रसिद्ध टेक्सटाइल हड्ताल भयो, तब मजदूरहरूले हामीलाई यो आन्दोलनलाई संवेग दिने प्रथम प्रेरणास्रोत त्यही सानो मइ दिवसको पर्चा थियो भनिरहेका थिए।”

यो पर्चामा, फ्याक्ट्रीका मालिक कसरी आफ्नो मुनाफाको लागि मजदूरहरूको शोषण गर्दछन् र आफ्नो स्थितिलाई सुधार्ने माग गर्दा सरकारले उनीहरूमाथि कसरी अत्याचार गर्दछ भन्ने कुरा थियो।यो बताएपछि लेनिनले मजदूरहरूलाई मई दिवसको महत्त्वको बारेमा बताउँछन् –

“फ्रान्स, जर्मनी, इंग्ल्याण्ड र अन्य देशहरूमा मजदूर पहिले नै शक्तिशाली यूनियनहरूमा एकजुट भइसकेका छन् र उनीहरूले आफ्ना अनेक अधिकारीहरूलाई लडेर जितेका छन्।उनीहरू १ मइमा एकत्र हुन्छन्, जुन सामान्य छुट्टीको दिन हुन्छ।त्यो दिन उनीहरू निस्सासिंदो कारखाना छोडेर संगीतको लयमा लहराइरहेको झण्डासँगै शहरका मुख्य सडकहरूमा मार्च गर्दछन् – आफ्ना मालिकहरूलाई लगातार बढ्दै गरेको शक्ति देखाउँदै।त्यो दिन ठूलो संख्यामा मजदूरहरू यी प्रदर्शनहरूमा जुट्दछन्, जहाँ भाषणहरूमा गत सालमा मालिकहरूमाथि प्राप्त भएको विजयलाई फेरि गणना गरिन्छ र आउने वर्षमा संषर्षको रणनीति तयार गरिन्छ।यी प्रदर्शनहरूमा मजदूरहरूको हुंकारमुनि दबिएका मालिहरूको कारखानामा नआउने मजदूरहरूमा एक पैसा पनि जरिवाना गर्ने हिम्मत हुँदैन।त्यही दिन मजदूर फेरि मालिकको सामु आफ्नो पुरानो माग राख्दछन् : ‘आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम र आठ घण्टा मनोरंजन’।यही त्यो माग हो, जसलाई तपाईंहरू र अन्य देशका मजदूरहरूले लगातार बुलन्द गरिरहनुभएको छ।”

रुसी क्रान्तिकारी आन्दोलनले मई दिवसको सम्पूर्ण फाइदा उठायो। नोभेम्बर १९०० मा खारकोभ मई दिवस नामक पुस्तिकामा प्रकाशित प्राक्कथनमा लेनिनले लेखे –

“आउँदो ६ महिनामा रूसी मजदूरहरूले नयाँ शताब्दीको पहिलो वर्षको मई दिवस मनाउनेछन्।यो त्यो समय हुनेछ, जुन बेला संभव भएसम्म धेरै संख्यामा ठाउँ-ठाउँमा मई दिवस मनाइनेछन्।यसमा ठूलो संख्यामा मजदूरहरूले भाग लिनेछन्।तर हाम्रो केवल ठूलो संख्यामा मजदूरहरूले भाग लिनु मात्र होइन, बरु पूर्ण रूपले संगठित भएर भाग लिनु हो। एक संकल्पसहित भाग लिनु हो, जसले एक यस्तो संघर्षको रूप लियोस्, जसलाई दबाउन नसकियोस्, जसले रूसी जनतालाई स्वतन्त्रता दिलाउन सकोस् र परिणामस्वरूप जसले सर्वहारालाई आफ्नो वर्ग विकास र फेरि समाजवादको लागि एक खुला लडाइँको मौका दियोस्।

लेनिन मई दिवसका प्रदर्शनहरूलाई कति धेरै महत्त्व दिन्थे भन्ने कुरा सजिलैसँग बुझ्न सकिन्छ।उनले मजदूरहरूलाई  ६ महिना पहिले नै मई दिवसको लागि कसरी संगठित हुने र मनाउने भन्ने कुराको बारेमा आव्हान गरेका थिए। उनको लागि मई दिवस “रूसी जनताको राजनीतिक स्वतन्त्रताको लागि एक अदमनीय संघर्षलाई खडा गर्न” को लागि र “सर्वहारा वर्गको वर्गविकास र समाजवादको लागि र्यालीहरू गर्ने” दिन थियो।

मई दिवसको आयोजना कसरी “महान राजनीतिक प्रदर्शन बन्न सक्दछ” भन्ने कुरामा बोल्दै लेनिनले सन् १९०० को खारकोभ भई आयोजनालाई एक “विशिष्ट महत्त्वको घटना” बताउँदै भने – “यस दिन सडकहरूमा ठूला-ठूला सभाहरू भए, ठूलो संख्यामा मजदूहरूले हड्तालमा भाग लिए, लाल झण्डा फहराए, पर्चामा छापिएका मागहरू प्रस्तुत गरिए र यी मागहरू अर्थात् आठ घण्टाको कार्यदिवस र राजनीतिक स्वतन्त्रताका मागहरूको क्रान्तिकारी चरित्रको प्रदर्शन भयो।”

लेनिनले खारकोभका पार्टी नेताहरूको आठ घण्टाको कार्य-दिवसका मागसँगै अन्य साना-ठूला र शुद्ध आर्थिक मागहरूलाई मिलाउनको लागि कडा भर्त्सना गरे किनभने उनी मई दिवसको राजनीतिक चरित्र कुनै पनि प्रकारले धुमिल होस् भन्ने चाहँदैनथे।यसको बारेमा उपर्युक्त प्राक्कथनमा उनी लेख्दछन् –

“यी मागहरूमा सबभन्दा पहिलो भाग आठ घण्टाको कार्यदिवसको माग हुनेछ, जुन सबै देशका सर्वहारा वर्गले गरेका छन्।यो मागलाई सबभन्दा पहिले राखिनुले खारकोभका मजदूरहरूको अन्तर्राष्ट्रिय समाजवादी मजदूर आन्दोलनसँग एकजुटताको महसुसलाई दर्शाउँदछ र निश्चित रूपमा यही कारणले नै यो मागलाई साना-ठूला आर्थिक मागहरूसँग मिलाइनु हुँदैन, जस्तो – फोरमेनद्वारा राम्रो व्यवहारको माग वा तलबमा दस प्रतिशत बढोत्तरीको माग।आठ घण्टा कार्यदिवसको माग सम्पूर्ण सर्वहारा वर्गको माग हो र सर्वहाराले त्यसलाई एक-एक मालिकको सामु होइन, बरू सरकारको सामु राख्दछ किनभने यिनै आजका सामाजिक र राजनीतिक व्यवस्थाका प्रतिनिधि हुन्।सर्वहारा वर्गले यो भाग समुच्च पूँजीपति वर्गको सामु राख्दछ, जो सबै उत्पादनका साधनहरूका मालिक छन्।”

मई दिवसका राजनीतिक नाराहरू

अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहाराको लागि मई दिवस एक विशेष दिन बनेको थियो।आठ घण्टा कार्यदिवसको मूल मागसँगै केही अन्य महत्त्वपूर्ण नारा जोडिए, जुन मजदूरहरूलाई मई दिवसका हड्ताल र प्रदर्शनहरूको क्रममा ध्यान दिनको लागि आव्हान गरिएको थियो।यिनीहरूमा निम्न नाराहरू सामेल थिए – अन्तराष्ट्रिय मजदूर वर्गको एकता जिन्दावाद, साम्राज्यवादी युद्ध र औपनिवेशिक उत्पीडनको विरोध गरौं, राजनीतिक बन्दीहरूलाई मुक्त गर, सार्वभौमिक मताधिकार दे, आन्दोलन गर्ने अधिकार दे, मजदूरहरूलाई राजनीतिक र आर्थिक संगठन बनाउने अधिकार दे।

पुरानो अन्तर्राष्ट्रियमा मई दिवसको प्रश्नमा अन्तिम पटक सन् १९०४ मा एम्सटर्डम काँग्रेसमा विचार भएको थियो। मई दिवसको प्रदर्शनहरूमा प्रयोग भइरहेका नाराहरू र यस कुरामा समीक्षा गर्दै कैयौं देशहरूमा अझै पनि मई दिवस पहिलेको सट्टा मईको पहिलो आइतवार मनाइरहिएको थियो, यो कांग्रेसमा पारित प्रस्ताव पुनः यी शब्दहरूमा समाप्त हुन्छ :

“एम्सटर्डममा अन्तर्राष्ट्रिय समाजवादी कांग्रेस सबै देशहरूका समाजवादी-जनवादी पार्टीहरू र ट्रेड-यूनियहरूलाई के आव्हान गर्दछ भने उनीहरू पहिलो मईलाई सम्पूर्ण ऊर्जासँगै प्रदर्शन गरून् ताकि आठ घण्टाको कार्यदिवसलाई कानूनद्वारा लागू गर्न सकियोस्, सर्वहारा वर्गका मागहरूलाई हासिल गर्न सकियोस् र अन्तर्राष्ट्रिय शान्तिलाई स्थापित गर्न सकियोस्।पहिलो मईको प्रदर्शनको सबभन्दा प्रभावशाली तरीका हो – कामबन्दी।त्यसकारण कांग्रेस सबै देशका सर्वहारा संगठनहरूका लागि के आदेश जारी गर्दछ भने जहाँ संभव हुन्छ, मजदूरहरूलाई हानि नपुर्‍याइकन पहिलो मईमा काम बन्द गरिदिउन्।”

अब अप्रिल १९१२ मा साइबेरियामा लेनाको सुन खानीका मजदूरहरूको कत्लेआम भयो, तब रूसमा एकपटक फेरि क्रान्तिकारी सर्वहारा जनकार्वाहीको प्रश्न उठ्न लाग्यो।त्यही वर्षको मई दिवसमा सयौं-हजारौं मजदूरहरू काम बन्द गरी सडकमा उत्रिए।यो जारको अत्याचारहरूलाई चुनौती थियो, जुन सन् १९०५ को असफल क्रान्तिपछि अझ निरंकुश शासन गर्दै आएको थियो।यो मई दिवसको बारेमा लेनिनले लेखेका छन् –

“सम्पूर्ण रूसमा भएका मईका महान हड्ताल, यससँग जोडिएका सडकहरूमा भएका प्रदर्शनहरू, मजदूरहरूका क्रान्तिकारी घोषणा, मजदूरहरूले दिएका क्रान्तिकारी भाषणहरू, आदिले स्पष्ट रूपमा के कुरा बताउँदछन् भने रूस एक पटक फेरि प्रज्वलित भएको छ, क्रान्तिकारी परिस्थितिमा प्रवेश गरिरहेको छ।”

पहिलो विश्वयुद्धको क्रममा मई दिवस

सामाजिक-जनवादी नेताहरूद्वारा युद्धको क्रममा गरिएको विश्वासघात सन् १९१५ मा आफ्नो पूरै नग्नतासँग सामुन्ने आयो।उनीहरूले अगस्ट १९१४ मा साम्राज्यवादी सरकारहरूसँग हात मिलाएका थिए। यी विश्वासघातीहरूको यो भण्डाफोर यही मित्रताको अवश्यम्भावी परिणाम थियो।जर्मनीका सामाजिक जनवादीहरूले मजदूरहरूलाई काममा लागिरहनका लागि भने र फ्रान्सेली समाजवादीहरूले एक विशेष घोषणापत्रमा मालिकहरूलाई पहिलो मईबाट नआत्तिनको लागि आश्वस्त गरे।अन्य युद्धरत देशका समाजवादीहरूका बहुसंख्यकहरूका पनि यस्तै रूझानहरू देखिंदै थिए।यस अवस्थामा केवल रूसमा बोल्शेभिक र अन्य देशहरूमा अल्मत क्रान्तिकारी मात्र समाजवाद र अन्तर्राष्ट्रियतावादप्रति इमान्दार बनेका थिए।लेनिन, रोजा लेक्जेम्बर्ग र कार्ल लिब्नेख्तका आवाजहरू सामाजिक अन्धराष्ट्रवादको नशामा पागलहरूको विरुद्ध खडा भए।सन् १९१६ को मई दिवसको दिनमा आंशिक रूपले भएका हड्तालहरू र सडकहरूमा खुला झडपहरूले के देखायो भने सबै युद्धरत देशहरूका मजदूर स्वयंलाई घृणित गद्दार विषालु असरबाट मुक्त गरिरहेका थिए।सबै क्रान्तिकारीहरू जस्तै लेनिनको दृष्टिमा “अवसरवादको पतन (दोस्रो इन्टरनेशनलको पतन) मजदूर आन्दोलनको लागि धेरै फाइदाजनक थियो” र लेनिनद्वारा गद्दारहरूबाट मुक्त एक नयाँ इन्टरनेशनल बनाउने आव्हान समयको पुकार थियो।

सन् १९१५ को जिमरवाल्ड र सन् १९१६ को कीन्थोल समाजवादी कांग्रेसमा लेनिनको ‘साम्राज्यवादी युद्धलाई गृहयुद्धमा बदल्ने’ नारा मार्फत् सम्पूर्ण दुनियाँका क्रान्तिकारी अन्तर्राष्ट्रियतावादी पार्टीहरू र साना-साना समाजवादी पार्टीहरूको एकतालाई बलियो बनाउने कुरा निश्चय भयो। सन् १९१६ को मई दिवसमा कार्ल लिब्नेख्त र समाजवादी आन्दोलनमा उनका समर्थकहरूको नेतृत्वमा बर्लिनमा भएका विशाल प्रदर्शनहरू मजदूर वर्गका जीवन्त शक्तिका प्रमाण थिए, जुन पुलिसका दमन र आधिकारिक नेताहरूको विरोधका बाबजुद आगाडि बढ्दै गइरहेको थियो।

सन् १९१७ मा अमेरिकामा युद्धको घोषणाको बाबजुद मई दिवसका गतिविधिहरू रोकिएनन्।समाजवादी पार्टीका सर्वहारा तत्वहरूले सेंट लुईमा अप्रिलको शुरुमा भएको आपतकालीन अधिवेशनमा पारित युद्ध विरोधी प्रस्तावलाई गम्भीरतापूर्वक लिए र मई दिवसको प्रयोग साम्राज्यवादी युद्धको विरोधमा प्रदर्शनको लागि गरे।सन् १९१९ मा क्लीभल्याण्डमा भएको मई दिवसको प्रदर्शन खासगरी उग्र थियो।यसको नेतृत्वकर्ता चार्ल्स ई. रथेनबर्ग समाजवादी पार्टीका स्थानीय सेक्रेटरी थिए।पछि कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापकहरूमध्येमा एक बने र त्यसका जनरल सेक्रेटरी पनि रहे। २०००० भन्दा बढी मजदूरहरूले यो प्रदर्शनमा पब्लिक स्क्वायरका सडकमा मार्च गरे र त्यहाँ हजारौं नयाँ मानिसहरूले यसमा जोडिएर प्रदर्शनलाई महान बनाए। पुलिसले क्रूरतापूर्वक यी मजदूरहरूका सभामाथि हमला गरे, जसमा एक मजदूरको मृत्यु भयो र अनेकौं मजदूरहरू नराम्रोसँग घाइते भए।

सन् १९१७ को मई दिवस जुलाई र फेरि अक्टुबरको दिनका रूसी क्रान्तिको विकासका विभिन्न चरण थिए, जसले पछि रूसी क्रान्तिलाई त्यसको लक्ष्यसम्म लग्यो।रूसी क्रान्तिले मानव जातिको इतिहासमा एक नयाँ युगको शुरुवात गर्‍यो र मई दिवसका परम्पराहरूलाई नयाँ संवेग र महत्त्व दियो।धर्तीको छैठौं भागमा सर्वहारा शक्तिको विजयले त्यो आकांक्षालाई जीवनमा उतारिदियो, जुन अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबरका नेताहरूको मई दिवस प्रदर्शनको यस प्रतिज्ञासँग झल्किन्छ, जुन उनीहरूले सन् १८९० को न्यूयोर्कको यूनियन स्क्वायरमा लिएका थिए – “आठ घण्टाको कार्यदिवसको लागि संघर्ष गर्दै हामी आफ्नो अन्तिम लक्ष्यबाट कहिल्यै दृष्टि हटाउँदैनौं – अर्थात् पूँजीवादी एकाधिकार प्रणालीको ध्वंस।”

रूसी मजदूर वर्ग यो लक्ष्यलाई सबभन्दा पहिले पूरा गर्न सफल भएको थियो। तर सन् १९१७ पछि अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबरका नेता त्यो लक्ष्यबाट धेरै टाढा गइसकेका थिए, जसको तिनले सन् १८९० मा घोषणा गरेका थिए।अब उनको पहिलो सरोकार पूँजीवादी व्यवस्थालाई कायम राख्नु र साम्राज्यवादको लागि मार्ग सहज बनाउनु थियो। उनी अमेरिकी मजदूरहरूलाई रूसी सर्वहारा वर्गका ती ऐतिहासिक उपलब्धिहरूबाट प्रेरणा मिलोस् भन्ने चाहँदैनथे, जसले मई दिवसको संघर्षको भावनालाई एक नयाँ अर्थ दिएको थियो र जुन दिनले मजदूर वर्गको आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय एकजुटता तथा पूँजीवादी शोषण एवं ज्याला दासताको व्यवस्थाबाट मुक्तिको लक्ष्यको घोषणा गर्दछ।

सन् १९२३ मा मई दिवसको लागि ‘वर्कर’ नामक साप्ताहिकमा चार्ल्स ई. रथेनबर्गले लेखे : “मई दिवसले पूँजीपतिहरूको मनमा डर र मजदूरहरूको मनमा आशा पैदा गर्दछ।यो वर्ष सम्पूर्ण दुनियाँका मजदूर अमेरिकामा कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई हमेशाभन्दा धेरै बलियो पाउनेछन्………महान उपलब्धिहरूको लागि मार्ग स्पष्ट छ र दुनियाँको कुनै पनि ठाउँ जस्तै अमेरिकाको भविष्य पनि कम्युनिज्म हो।”

यही साप्ताहिक ‘वर्कर’ को करिब सत्र वर्ष पहिलेको एक अंकमा मई दिवसको विशेषांक थियो, जसमा यूजीन भी. डेब्सले लेखेका थिए : “यो सबभन्दा पहिलो र एकमात्र अन्तर्राष्ट्रिय दिवस हो।यसले मजदूर वर्गसँग सरोकार राख्दछ र क्रान्तिप्रति समर्पित छ।” यो अंक २७ अप्रिल १९०७ मा प्रकाशित भएको थियो।

मई दिवसको यो बढिरहेको जुझारू परम्पराको जवाफमा अमेरिकन फेडेरेशन अफ लेबरका नेताहरूले केवल श्रम-दिवसको परम्परालाई प्रोत्साहित गरे, जुन सेम्प्टेम्बरको पहिलो सोमबार मनाइन्थ्यो।मूलतः सन् १८८५ मा स्थानीय स्तरमा यो दिनलाई स्वीकार गरिएको थियो र पछि मई दिवसको आयोजनालाई प्रभावहीन बनाउनको लागि कैयौं राज्य सरकारहरूले यसलाई मान्यता दिए। हुभर प्रशासनले अमेरिकन फेडेरेशन अफ लेबरको सहयोगबाट पहिलो मईलाई वाल स्वास्थ्य दिवस घोषित गरी एक अर्को जवाफी कार्वाही गरिदियो।बच्चाहरूको स्वास्थ्यको बारेमा अचानक पैदा भएको यो रूचिलाई सन् १९२८ को अमेरिकन फडेरेशन अफ लेबरको सम्मानको लागि कार्यकारिणी परिषदद्वारा तयार गरिएको रिपोर्टलाई पढेर बुझ्न सकिन्छ। यसमा लेखिएको थियो – “कम्युनिष्ट अझै पनि पहिलो मईलाई मजदूर दिवसको रूपमा मान्दछन्।तर आज भन्दा पछि पहिलो मईलाई बाल दिवसको रूपमा मनाइनेछ। किनभने राष्ट्रपतिले काँग्रेसद्वारा पारित प्रस्ताव मुताबिक अब पहिलो मईलाई बाल स्वास्थ्य दिवसको रूपमा मनाउने आव्हान गर्दै भनिएको छ।यसको लक्ष्य के हो भने यो सम्पूर्ण वर्ष मानिसहरूमा बच्चाहरूको स्वास्थ्यको रक्षाप्रति जागरुकता पैदा गरिनुपर्दछ।यो एक सबभन्दा मूल्यवान लक्ष्य हो।यसको साथै अब मई दिवस न हड्ताल दिवसको रूपमा मानिनेछ, न कम्युनिष्ट दिवसको रूपमा नै।”

सन १९२९ को संकट

अनुभवबाट कुनै शिक्षा नलिएर नै विश्ययुद्धको लगभग एक दशकपछि प्रतिक्रियावादी ट्रेड-यूनियन नेता पूँजीवाद अन्तर्गत सम्पन्नता आउने भ्रमको बिज रोपिरहेका थिए।तिनको कसरी हजारौं-लाखौं असंगठित मजदूहरूलाई एक झण्डामुनि ल्याउने र पूँजीवादी भारी संकटको बीचमा फस्ने र यी संकटहरूको बोझ मजदूरहरूमाथि हाल्नेछ भन्ने अवगत गराउने कुरामा कुनै रूचि थिएन।जब सन् १९२९ को अन्तमा आर्थिक ध्वंस आयो र ट्रस्टहरू एवं एकाधिकारी संघहरूले यो संकटको सम्पूर्ण बोझ मजदूरहरूमाथि थोपर्न चाहे, तब मजदूरहरूसँग एक मात्र मार्ग बाँकी रह्यो – हड्ताल र बेरोजगार मजदूरहरुको संघर्षको मार्ग।कम्युनिष्टहरूले नेतृत्व गरेका यी संघर्षहरूको परिणामस्वरूप अमेरिकी मजदूर र अधिक भयंकर विपदहरूलाई रोक्न तथा आफ्ना प्रजातान्त्रिक अधिकारहरूको दायरा बढाउन सफल रहे। साथै उनीहरूले सन् १९३० को दशकमा अमेरिकन फेडेरेशन अफ लेबर र सी.आई.ओ. दुवैमा अमेरिकी मजदूर वर्गको इतिहासमा ट्रेड-यूनियन संगठनको महानतम् प्रगतिलाई दर्ज गराए। सीआइओको सन् १९३५ मा जन्म र विभिन्न उद्योगका मजदूरहरूमा तीव्रतापूर्वक यसको विस्तार सम्पूर्ण मजदूर आन्दोलन र देशको लागि ऐतिहासिक महत्त्वको प्रमुख उपलब्धि थियो। अमेरिकी मजदूरहरूको यो उभारको परिणामस्वरूप नीग्रोहरूको बराबर हकको लागि संघर्ष र अमेरिकामा एक जनतान्त्रिक मोर्चालाई बलियो बनाउने स्थिति बन्नगयो।

साम्राज्यवादी युद्ध र क्रान्ति तथा एक अभूतपूर्व आर्थिक संकटद्वारा कम्पन पैदा गरिदिएपछि केवल डेढ दशकको छोटो कालक्रममा विश्व पूँजीवाद स्पष्टतः एक आम संकटको क्रममा प्रवेश गर्‍यो।प्रथम विश्वयुद्धलाई जन्म दिएको साम्राज्यवादी प्रतिस्पर्धा यो संकटको कारण अझ भयंकर हुँदै गयो। विश्वको छैठौं भागमा पूँजीवाद खत्तम भएपछि उपनिवेश स्वतन्त्रताको लागि संघर्षको दुर्दमनीय विकास र उन्नत पँजीवादी देशहरूमा आफ्नो जीवनस्तरलाई उठाउने तथा आफ्नो प्रजातान्त्रिक अधिकारलाई कायम राख्न एवं विस्तारित गर्नको लागि लगातार दृढ हुँदै गएको विचारबाट पूँजीवादको यो आम संकट बढ्दैगयो।ट्रष्ट र एकाधिकारी आर्थिक र राजनीतिक जीवनमा आफ्नो पकड कायम राख्ने दुर्भाग्यपूर्ण कोशिसहरूमा लागे र इतिहासको अपरिहार्य विकासलाई रोक्नको लागि फाँसीवादी आतंकवादी तानाशाहीको शरणमा लागे।फ्रान्स, इंग्ल्याण्ड र अमेरिकाका एकाधिकारवादीहरूले फाँसीवादी आन्दोलनलाई प्रोत्साहित गर्नको लागि उनीहरूको बुतामा भएका सबै कुराहरू गरे।उनीहरूले पराजित जर्मनी र मजदूर वर्ग र प्रगतिशील शक्तिहरुको कमजोरी र टुटफुटले फाँसीवादी विजयको लागि ढोका खोलिदिएका सबै देशहरूमा फाँसीवादलाई बढावा दिए र आफ्ना थैली खोलिदिए।एकाधिकारी पूँजीवादीका यी सम्पूर्ण विश्वव्यापी प्रयासहरूले शताब्दियौंको संघर्षहरूपछि हासिल भएका जनतान्त्रिक उपलब्धिहरूलाई नष्ट गर्ने मात्र होइन, बरु एक नयाँ विश्वयुद्धको मार्ग पनि स्पष्ट बनाए।

फाँसिवादको विरुद्ध संघर्ष

सन् १९३३ देखि १०३९ को क्रममा जर्मन फाँसीवादले सम्पूर्ण दुनियाँका प्रतिक्रियावादिहरूको भूमिका निभायो।एंग्लो-अमेरिकन साम्राज्यवादबाट प्रोत्साहन पाएर र सम्पूर्ण दुनियाँमा कब्जा जमाउने आफ्नो साम्राज्यवादी योजनाको कारण जर्मन फाँसीवादले योजनाबद्ध ढंगले दोस्रो विश्वयुद्धको तयारी शुरु गरिदिएको थियो।यो त्यही एंग्लो-अमेरिकन साम्राज्यवाद थियो, जसको शुरुदेखि नै समाजवादको विनाशको लागि युद्ध भन्ने एक लक्ष्य थियो। यसको लागि अब त्यसले नाजी जर्मनीलाई खडा गर्नमा सहायता गरिरहेको थियो। आफ्नो प्रकृति अनुसार यसप्रकारको कुनै पनि युद्ध हरेक देशको राष्ट्रिय स्वतन्त्रताको विरूद्ध खडा हुन्थ्यो। यो स्थितिमा लगातार के कुरा स्पष्ट हुन्थ्यो भने मानव जातिको विकास मजदूरहरू, किसान र उपनिवेशहरूलाई दबाइएका जनताको हातमा हुन्छ। केवल उनीहरूले नै कदम बढाएर, पहल लिए र आफ्नो एकता र प्रतिरोधको माध्यमबाट सबै देशका जनतान्त्रिक शक्तिहरू र तत्वहरूलाई आफ्नो वरिपरि गोलबन्द गर्न सक्दछन् र एकाधिकारवादी पूँजीपतिद्वारा प्रेरित प्रतिक्रियावादको बढ्दो अनर्थकारी विकासलाई रोक्न सक्थे।त्यसकारण तीसको पूरा दशकको क्रममा मई दिवस फाँसीवादी हमलासँग प्रतिरोध गर्न र एक नयाँ विश्व विध्वंसको विरोध गर्नको लागि सबै जनतान्त्रिक शक्तिहरू एवं जनताको एकताको आव्हानलाई लगातार गुंजायमान गरिरह्यो।

दोस्रो विश्वयुद्धले स्पष्ट रूपमा मजदूर वर्ग नै कुनै पनि राष्ट्रको वास्तविक मेरुदण्ड हो भन्ने कुरा देखाइदियो।फाँसीवाद शक्ति हत्याउन र दुनियाँलाई एक विनाशकारी युद्धमा झोक्नमा मजदूर वर्ग असंगठित भएकोले सफल भयो।तर त्यसले कहीँ पनि एकजुट र युद्धरत मजदूर वर्गमाथि विजय हासिल गर्न सकेन, जसले हरेक ठाउँमा प्रगति र जनतन्त्रको रक्षाको नेतृत्व गरिरहेका थिए र मानव जातिको जनतान्त्रिक बहुमतलाई आफ्नो वरिपरि गोलबन्द गरिरहेका थिए ताकि फाँसीवादी दानवलाई ध्वस्त बनाउन सकियोस्।यस युद्धमा हरेक ठाउँका जनवादीहरूले आफ्ना आँखाले के देखे भने सोभियत रूस र हरेक ठाउँका मजदूर नै राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, जनतन्त्र र प्रगतिको लागि फाँसिवादको विरुद्ध यो ऐतिहासिक महायुद्धको अग्रपंक्तिमा थिए।

यो युद्धको क्रममा हरेक ठाउँका मजदूरहरूले काममा रहेर र फाँसीवादी सेनाको ध्वंसको लागि हतियार बनाएर मजदूर दिवस बनाए। सन् १९४५ मा युद्ध समाप्त भएपछि युद्धपछिको पहिलो मई दिवस समारोहमा लाखौंलाख मजदूरहरू उत्रिए, खासगरी यूरोपका विजेता र स्वतन्त्र भएका देशहरूमा।यी मजदूरहरूले युद्धलाई जारी राख्ने र फाँसीवादका सबै अवशेषहरूको जरै उखालेर फ्याँक्ने आफ्नो प्रतिबद्धता दर्शाए। हरहमेशाको लागि सम्पूर्ण मजदूर वर्गका जनताको अन्य प्रगतिशील तत्वहरूसँग एकता कायम गर्न, हमेशाको लागि एकाधिकारवादी पूँजीपतिलाई यसको लागि असक्षम बनाउन, पुनः फाँसीवादको छत्रछायाँमा एकाधिकारी पूँजीवाद गएर आफ्नो मान्छे खाने शासन कायम गर्न नसकोस् भनेर, जनतन्त्रलाई जनताको सर्वोत्तम शक्तिको रूपमा स्थापित र विकसित गर्नको लागि, एक अनश्वर शान्तिको निर्माण गर्न र दमन-उत्पीडनबाट मुक्त समाजवादी विश्वको मार्गमा अग्रसर हुनको लागि मजदूरहरूले आफ्नो प्रतिबद्धता दर्शाएका थिए।

हरेक देशका मजदूर वर्गले मई दिवसको अवसरमा मानव जातिको सुखी भविष्य र शान्तिको लागि संघर्ष गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय एकता र मैत्रीको भावनासँगै सम्पूर्ण दुनियाँका जनतालाई सलाम गर्दछ।