बदलिँदोबिश्व–दृष्टिकोण

 प्रारम्भ :  ‘बैकल्पिक शक्ति’, ‘बैकल्पिक राजनीति’ जस्ता पदावलिहरू निकै चर्चित छन् । बिद्यमान दलहरूका क्रियाकलापबाट असन्तुष्ट मानिस ‘बिकल्प’ निर्माणमा लागीरहेका छन् । तर कुनै समूहलाई नयाँ वा बैकल्पिक शक्ति बन्नका लागि के के आधार चाहिन्छ ? राजनीतिक मुद्धा वा कार्यक्रमको पृथकताले नै त्यो आधार प्रदान गर्दछ ? कि अरु पनि केहि योग्यता चाहिन्छ ? त्यसो त हिजो आज नयाँ वा पुराना प्रायः सबै दलको मुद्धा ‘आर्थिक समृद्धि’ हुन पुगेको छ । के आर्थिक सम्बृद्धिको नारा दिदैमा नयाँ र बैकल्पिक शक्ति भइन्छ ?

माथिका प्रश्नहरूले गम्भिर विमर्शको माग गर्दछ । किनकि आर्थिक हिसाबले समृद्ध मुलुकहरू पनि विभिन्न संकट र समस्याको सामना गरिरहेका छन् । यो संकटको कारण अमुक दल वा नेताको अयोग्यतामा मात्र सिमिति छैन । अमुक दलभित्रको भ्रष्टाचार वा वेथितिमा मात्र पनि सिमित छैन । निश्चय नै समाजको सम्यक विकासको एक अनिवार्य शर्त आर्थिक समृद्धि पनि हो । तर यहि नाराले मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान निर्धारित हुन सक्दैन । साथै परम्परागत विचारधाराको वरिपरिबाट पनि बैकल्पिक शक्ति बन्दैन । विश्वमा किनकि यतिबेला ‘वैचारिक संकट’ मुख्य समस्याको रुपमा देखिएको छ । त्यसैले वर्तमान बैश्विक वैचारिक संकटलाई उत्तरित र सोही अनुरुपको राजनीतिक संस्कृति स्थापीत गर्न सक्दा मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान बन्न सक्छ ।निश्चय नै समाजको सम्यक विकासको एक अनिवार्य शर्त आर्थिक समृद्धि पनि हो । तर यहि नाराले मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान निर्धारित हुन सक्दैन । साथै परम्परागत विचारधाराको वरिपरिबाट पनि बैकल्पिक शक्ति बन्दैन । किनकी विश्वमा यतिबेला ‘वैचारिक संकट’ मुख्य समस्याको रुपमा देखिएको छ । त्यसैले वर्तमान बैश्विक वैचारिक संकटलाई उत्तरित र सोही अनुरुपको राजनीतिक संस्कृति स्थापीत गर्न सक्दा मात्र बैकल्पिक शक्तिको पहिचान बन्न सक्छ ।
पछिल्ला अध्ययन र अनुभवहरूले के देखायो भने आधुनिक युग (औद्योगिक÷यान्त्रिक युग) मा स्थापीत यान्त्रिक चिन्तन प्रणाली र त्यसको जगमा बनेका यान्त्रिक बिचारधाराहरू नै वर्तमान बैश्विक संकटका श्रोत हुन् । यान्त्रिक चिन्तन अनुरुपका मानवीय क्रियाकलापको परिणाम नै आज विश्वमा विभिन्न सामाजिक अतिवाद, असमान विकास, स्वास्थ्य एवं पर्यावरणीय संकट जस्ता समस्या देखा परेका हुन् । जसको समाधानको सुत्र आजका चलन चल्तीका राजनीतिक विचारधाराको सिमा भित्रबाट सम्भव देखिदैन । त्यसैले यसलाई वैचारिक संकट भनिएको हो । नेपालको राजनीतिक संकट पनि यहि बैश्विक संकटको अंग हो । जसको समाधानका लागि आधुनिक भनिएको हाम्रो चिन्तन प्रणाली कै समिक्षा गर्नु पर्ने स्थीती देखिन्छ । जसले समस्याको यो गहिराईमा पुग्ने प्रयत्न गर्छ उसले मात्र वास्तविक बैकल्पिक बाटो निर्माण गर्न सक्छ । त्यसैले बैकल्पिक शक्ति हुनका लागि आजको परिवेशमा राजनीतिक बिचारधारा, मुद्धा वा कार्यक्रमको तहमा मात्र सोचेर पुग्दैन । विश्वदृष्टिकोण अर्थात चिन्तन प्रणालीकै तहमा सोच्नु जरुरी भएको छ । अर्थात बिश्वदृष्टिकोण नै बदल्न जरुरी भएको छ ।
• बदलिँदो बिज्ञान –
ज्ञान–विज्ञानको क्षेत्रमा आफ्नो समकालिन समयमा उपलब्ध सामाग्रीहरूको संश्लेषण गरेर उन्नाइसौँ शताब्दीको मध्यदेखी उत्तरार्धको समयावधिमा कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एंगेल्सले नौलो चिन्तन परम्पराको शुरुवात गरेका थिए । जसलाई द्धन्दात्मक भौतिकवादी चिन्तन परम्परा वा ‘माक्र्सवाद’ भनियो । त्यस अघिका चिन्तकहरूले पनि यस्तो प्रयास गरेका थिए । तर माक्र्स–एंगेल्सको पालासम्म आउँदा मात्र यो दैविक चिन्तन परम्परालाई जवाफ दिन सक्ने प्रभावकारी एवं बैकल्पिक चिन्तन पद्धति बनेको थियो ।
भौतिक विज्ञानको विकासमा यो यान्त्रिक विज्ञानको युग (न्युटन युग) थियो । समाज विज्ञानमा यो कालखण्डलाई औद्योगिक युग भनियो । पुँजिवादी र साम्यवादी विचारधारा यस्तै समय सन्दर्भमा बनेका थिए । त्यसैकारण पुँजिवादी र साम्यवादी विचारधारालाई यान्त्रिक चिन्तन पद्धतिमा आधारित वा औद्योगिक युगको चिन्तन परम्परा पनि भनिएको हो । बीसौं शताब्दीसम्मका लागि आधुनिक विचारधारा यिनै थिए ।
बीसौं शताब्दीको शुरुवातसँगै भौतिक विज्ञानको क्षेत्रमा नौला आविष्कार हुँदै गए । सापेक्षतावादको सिद्धान्त र क्वान्टम भौतिकीको सफलताले विज्ञानको क्षेत्रमा नयाँ युग र पद्धति आरम्भ भयो । अब हिजोको विज्ञानलाई शास्त्रीय, यान्त्रिक र स्थुल भन्न थालियो । नौलो पद्धति सहित भौतिक विज्ञान आधुनिक र सुक्ष्म क्षेत्रमा प्रवेश गर्यो । इलेक्ट्रोनिक प्रविधिको विकास भयो । जीव विज्ञान, मनोविज्ञान जस्ता शाखामा पनि युगान्तकारी आविष्कार भए । जसले पुराना ज्ञानलाई सतही सावित गरिदिए ।
यहि बेला बैज्ञानिकहरूले आश्चर्यचकित पार्ने तथ्यहरू फेला पारे । वस्तुगत अवलोकन नै ज्ञान–विज्ञानको एक मात्र पद्धति हो भन्ने उनिहरूको विश्वासलाई पूर्वीय चिन्तन परम्पराले संकटमा पारिदियो । आधुनिक प्रविधिसहितको विज्ञानको सूक्ष्म अनुसन्धानबाट जे आविष्कार भइरहेको थियो ती कुरा हजारौँ बर्ष पहिले नै पूर्वीय चिन्तकहरूले आत्म अवलोकन (ध्यान) को विधिबाट ठम्याएका रहेछन् । यस्ता तथ्यले विज्ञान, जीवन र जगतबारे पुराना पद्धति र निष्कर्षलाई सतही र एकाङ्गी सावित गर्यो । वस्तुगत अवलोकन मात्र विज्ञानको पद्धति हो भन्ने मान्यता खण्डित भयो ।
• कम्युनिष्ट नेताका सिमा-
समकालिन दार्शनिक वा चिन्तकहरूका लागि यो कामको नयाँ क्षेत्र वा अवसर हुन सक्थ्यो । उनिहरूले आफ्नो समयका नौला ज्ञानलाई बिना पुर्वाग्रह अनुसन्धान एवं संश्लेषण गरेर यान्त्रिक चिन्तन परम्पराको बिकल्प निर्माण गर्न सक्थे । खास गरी कम्युनिष्टहरूसँग यो अपेक्षा गर्न सकिन्थ्यो । किनकी माक्र्स–एंगेल्सले शुरु गरेको परम्परालाई उनिहरूले नयाँ सन्दर्भसहित गति दिन सक्थे । तर अवसर पाउँदा पाउँदै पनि माक्र्स– एंगेल्स पछिको कम्युनिष्ट बृत्त यान्त्रिक चिन्तनको जडताबाट बाहिर आउन सकेन । फलतः आज कम्युनिष्ट बृत्तबाट दर्शनशास्त्रको विकासको परम्परा लगभग बन्द भएको छ । दैविक चिन्तनको बिकल्प दिएका कम्युनिष्ट अघुवाहरूले यान्त्रिक चिन्तनको बिकल्प चाहिँ दिन सकेनन् । तै पनि मानवीय सभ्यताले यस्तो बिकल्प निर्माणका आधार तयार गरिसकेको छ । त्यो बिकल्पलाई ‘सर्वाङ्गीण अस्तीत्ववादी’ विश्वदृष्टिकोण भन्न सकिन्छ । सर्वाङ्गीण अस्तीत्ववादी पद्धति अनुरुपको चिन्तन प्रणाली, राजनीतिक विचारधारा, जीवनशैली, विकासको मोडेल, संगठन प्रणाली एवं सामाजिक संरचनाले मात्र अबको समस्या समाधान गर्न सकिन्छ । यस प्रकारको पद्धति, विचारधारा र संस्कृतिको विकास गर्ने समूह मात्र ‘बैकल्पिक’ वा ‘नयाँ’ शक्ति हुन सक्छ । यो छोटो आलेखमा यसबारे पर्याप्त व्याख्या गर्न संभव नभए पनि केहि इशारा गर्ने प्रयास गरिने छ ।
• के हो यान्त्रिक चिन्तन ?
अझै पनि धेरैलाई यो भ्रम छ कि पुँजिवादी र साम्यवादी विचारधाराका दर्शन अलग छन् । तर वास्तविकतामा यी दुई बिरोधी विचारधाराहरू एउटै युगमा जन्मिए र यिनिहरूकोे जग एउटै हो । अर्थात पुँजिवाद र साम्यवादको दर्शन एउटै हो, त्यो दर्शनलाई यान्त्रिक भौतिकवादी दर्शन भनिन्छ । यिनिहरूका राजनीतिक कार्यक्रम र फोकस मात्र अलग हुन् ।
यान्त्रिक भौतिकवादी चिन्तन वा दर्शन भन्नाले जीवन र जगतलाई हेर्ने खास तरिका हो । यसले खास समयको मानवीय ज्ञानको सिमालाई पनि अभिव्यक्त गर्दछ । यान्त्रिक भौतिकवादी चिन्तन पद्धतिको जग बसाउने श्रेय मुलतः तीन व्यक्तित्वलाई जान्छ ः फ्रान्सिस बेकन (१५६१ –१६२६) रेने डेकार्ट ( १५९६–१६५०) र आइज्याक न्युटन ( १६४२–१७२६) । फ्रान्सिस बेकनलाई बैज्ञानिक पद्धतिका पिता मानिन्छ । उनले वस्तुवगत अवलोकन नै वैज्ञानिक विधि हो भन्ने तथ्य स्थापित गरे ।रेने डेकार्टलाई पश्चिमा दर्शनका पिता मानिन्छ । उनले आत्मा र शरिर अर्थात पदार्थ र चेतना अलग नियमका बिषय हुन् भन्ने मान्यता स्थापीत गराए । उनको भनाई अनुसार प्रकृति र शरिरलाई कृत्रिम यन्त्रसँग तुलना गर्न सकिन्छ । तर चेतनाको नियम भने यो भन्दा अलग हुन्छ । न्युटनलाई आधुनिक भौतिक विज्ञानका शुरुवातकर्ता मानिन्छ । कोपर्नीकस र ग्यालिलियोको बिरासतलाई समाएर उनले गुरुत्वाकर्षण र स्थुल पिण्डको गतिको नियम पत्ता लगाए ।
एउटा कृत्रिम यन्त्रको संचालन प्रकृया जस्तो हुन्छ यान्त्रिक चिन्तनले सारा ब्रम्हाण्ड (जीवन र जगत)को संचालन प्रकृया पनि त्यस्तै हुन्छ भन्ने मान्यता राख्दछ । प्रकृति, मानिस र उसको सामाजिक जिवनलाई पनि यन्त्रसँग तुलना गर्दछ । सामाजिक समस्याको विश्लेषण र समाधानका बिधिहरू पनि यान्त्रिक निष्कर्षका आधारमा तय गरिन्छ । सामाजिक परिवर्तनलाई पनि यान्त्रिक गतिसँग तुलना गरिन्छ ।
चिन्तन पद्धतिमा यस प्रकारको सोच बिकास हुनुको पनि खास कारण छ । सोह्रौं शताव्दीबाट युरोपेली समाजमा भौतिक विज्ञानका आविष्कारले आकार ग्रहण गर्न थालेका थिए । कोपर्नीकस, ग्यालिलियो हुँदै न्युटनसम्म आउँदा दैविक चिन्तनमा स्थापीत ‘चेप्टो’ पृथ्बि गोलो देखियो । सुर्य लगायत ग्रह ताराहरूले पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्छन भन्ने ठाउँमा यसको ठिक उल्टो तथ्य पत्ता लाग्यो । उन्नाइसौं शताब्दीसम्म आउँदा प्रकाश, बिद्युत र चुम्बकीय गतिको नियम र जीव उत्पतिको नियम पत्ता लाग्यो । उर्जा संरक्षण र रुपान्तरणको रहस्य पनि पत्ता लाग्यो ।
विज्ञानका यी सफलताले तत्कालिन समाजमा वस्तुगत अवलोकनबाट देखिने तथ्य अकाट्य सत्य हुन्छन् भनी विश्वास गर्ने आधार पैदा गर्यो । पाश्चात्य समाजमा क्रमश यन्त्रहरू आविष्कार भइरहेका थिए । मानिसलाई ती यन्त्रहरू नै ‘ईश्वर’ वा ‘जादु’ जस्तै भएको थियो । फलस्वरूप चिन्तन परम्परामा ईश्वर होइन यान्त्रिक नियम चाहिँ सत्य रहेछन् भन्ने प्रभाव पर्नु स्वभाविक थियो । फलत चिन्तनको एकखालको फ्रेमवर्क स्थापीत भयो । यसका विषेशतालाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ
पहिलो, कुनै पनि कुराबारे सही सत्य थाहा पाउनु छ भने मानिसले आफ्ना इन्द्रियद्धारा उक्त चिजको अवलोकन गर्नु पर्दछ । यसरी वस्तुगत अवलोकन गर्दा प्राप्त हुने तथ्य अकाट्य सत्य हुन्छ । त्यसैले जीवन र जगतको अध्ययन गर्ने विधि भनेको वस्तुगत अवलोकन नै हो भन्ने यसको मान्यता हुन्छ । यो नियमलाई फ्रान्सिस बेकनले स्थापीत गराएका थिए ।
दोश्रो, संसारबारेको आधारभूत बुझाईमा यसका खास निष्कर्ष हुन्छन् । जस्तो कि संसार ईश्वर निर्मित होइन । यो स्वनिर्मीत हो । ब्रम्हाण्डको आदि र अन्त्य हुँदैन भन्ने यसको मान्यता हुन्छ । ईश्वरीय चिन्तनमा ब्रम्हाण्डलाई पनि सजिव तत्व मानिन्छ भने यान्त्रिक चिन्तनले ब्रम्हाण्डलाई नीर्जीव तत्व र प्राणीहरूलाई मात्र सजीव तत्व मान्दछ । साथै यसले ब्रम्हाण्ड र ‘समय’ तत्व एक अर्काबाट अलग मान्दछ । ‘ब्रम्हाण्ड’ र ‘समय’ अन्तरसम्बन्धीत छन् भन्ने तथ्य बीसौं शताब्दीमा आइन्स्टाइनले उद्घाटन गरेका हुन् । त्यस भन्दा अगाडीका पाश्चात्य वैज्ञानिकहरू ‘ब्रम्हाण्ड’ र ‘समय’लाई अलग थलग तत्व मान्दथे ।
तेश्रो, यान्त्रिक चिन्तनले ईश्वर जस्तो अमुर्त अस्तित्ववाला कुनै चिज स्वीकार गर्दैन । हरेक अस्तित्वका ३ आयाम हुनु पर्दछ । जसलाई हाम्रा इन्द्रियहरूले अनुभुत गर्न सकुन । यसले इन्द्रियमा अनुभूत नहुने वा वस्तुगत अवलोकनमा नदेखिने विषय झुठा हुन् भन्दछ । त्यसैले कार्ल माक्र्सले टेस्टट्युवमा देखा पर्यो भने मात्र ईश्वरको अस्तित्व स्वीकार्ने बताएका थिए ।
चौथो, हरेक अस्तित्वको आधारभूत इकाई ( Basic building block) हुन्छ भन्ने यसको पुरा विश्वास हुन्छ । जुन सुकै वस्तुको अस्तित्वको आधार यहि आधारभूत इकाईको गठजोड वा फैलावट हो । जस अनुसार प्रकृतिको आधारभुत इकाई ‘परमाणु’ र जीवनको आधारभुत इकाई ‘सेल’ हो भन्ने विश्वास गरिन्छ । सिँगो वस्तुबाट आधाभूत कणलाई अलग गर्न र अवलोकन गर्न सकिन्छ । र फेरि त्यसलाई सिंगोमा जोड्न पनि सकिन्छ भन्ने विश्वास गरिने भएकाले आदिकालदेखी रहेको पदार्थमा पछि मात्र चेतना पैदा भएको हो भनेर पदार्थ र चेतनाको शुरुवातलाई अलग हिसावले बुझिने भएकोले यो पद्धतिलाई हिजोआज अलग–थलगमुखी पद्धति  -Fragmented approach) पनि भनिएको छ । साथै यो विधिमा हरेक वस्तुको आधारभूत इकाईलाई त्यसको सिंगो इकाईबाट अलग गरेर संकुचित पारेर सुक्ष्म अवलोकन तथा नाप जाँच गरे सिंगो वस्तुको गुण–धर्म वा स्वभाव सबै थाहा पाउन सकिन्छ भन्ने विश्वास गरिने भएकोले यसलाई संकुचनमुखी विधि (Reductionist Approach) पनि भनिएको छ ।
पाँचौं, यान्त्रिक दृष्टिकोणमा हरेक अस्तित्वमा बिपरित तत्व क्रियाशिल हुन्छन् । संसारका हरेक अस्तित्वमा बिपरित तत्व हुन्छन् । जस्तो कि गणितमा ऋण र धन, बिद्युतमा प्लस र माइनस, ब्रम्हाण्डमा रात र दिन, जिवनमा जन्म र मृत्यु आदि । तिनिहरूबीचमा एकता र संघर्ष दुवै सँगँंगै चलिरहेको हुन्छ । ब्रम्हाण्डको आधारभुत कणदेखि ठुला ग्रह र ताराहरूभित्र रहेका बिपरित तत्वहरू आपसमा टकराई रहेका हुन्छन् । यहिबाट प्रकृति गतिवान भएको हुन्छ भन्ने मानिन्छ ।
छैठौं, यसले संसार बोधगम्य छ भन्दछ । अर्थात हरेक वस्तु वा अस्तित्व भित्र पैदा हुने गतिलाई मानिसले वस्तुगत अवलोकनको विधिद्धारा नाप्न वा थाहा पाउन सक्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । जस अनुसार गतिका दुई रुप हुन्छन् : पहिलो, तलमाथि वा अगाडी पछाडीको गति ( Developmental change) दोश्रो गोलचक्करको गति(Cyclical change ) । जसरी कृत्रिम यन्त्रमा यी दुवै खाले गति देख्न सकिन्छ । त्यसरी नै समाजमा पनि विपरित स्वभाव भएका समुहहरूको अन्तर्विरोधबाट यी दुवै खाले गतिहरू पैदा भएका हुन्छन् भन्ने मानिन्छ । गतिको नियमलाई न्युटनले “क्रिया र प्रतिक्रिया बराबर र बिपरित हुन्छन” भन्ने नियममा सूत्रबद्ध गरेका छन् । यस सूत्रले गतिको प्रकृया एकल रेखिय विकास  अनुसार अगाडी बढ्दछ भन्ने मान्दछ ।
सातौं,  यसले चेतना वा आत्माको स्वायत्त सत्ता स्वीकार गर्दैन । आदि–पदार्थमाथि धेरै पछि चेतना पैदा भएको हो । चेतनाको अलग सत्ता हुँदैन । यो भौतिक पदार्थकै बिकसित र संगठित अवस्था मात्र हो, पदार्थको बिगठन सँगै चेतना स्वतः बिगठन हुन्छ, भन्दछ । अर्थात यसले बिपरित तत्व मध्ये कुनै एउटालाई प्रधान र अर्कोलाई गौण भूमिकाको मान्दछ । जस्तो कि समाजमा एकता र संघर्ष मध्ये संघर्षलाई प्रधान र एकतालाई गौण मान्नु । प्रकृतिमा पदार्थ र चेतना मध्ये पदार्थलाई प्रधान र चेतनालाई गौण मान्नु ।
आज भौतिक र चेतना विज्ञानको क्षेत्रमा भएका पछिल्ला खोजीहरूले माथिका मान्यता भन्दा फरक ढंगले मानिस, जीवन र जगतलाई हेर्दछन् । यसबारे पछिल्ला शिर्षकमा चर्चा गरिने छ ।
• यान्त्रिक चिन्तनको परिणाम –
जीवन र जगतलाई हेर्ने माथिको पद्धति कुनै दार्शनिक परम्परामा मात्र सिमित रहेन । ज्ञानका बिभिन्न शाखा जस्तो की जीव विज्ञान, औषधि विज्ञान, मनोविज्ञान, समाजशास्त्र र राजनीति सम्ममा यो पद्धति अपनाइयो । जसका कारण यसको प्रभाव दूरगामी र युगान्तकारी रह्यो ।
जस्तो की जीव विज्ञानमा जीव एवम् मानिसको शरिर र चेतनालाई पृथक गरियो । हरेक जीवको शरिरलाई प्रधान र चेतनालाई गौण मानियो । जीवभित्र पनि आधारभूत इकाईको रूपमा सेलको खोजी गरियो । रोगको कारकको रूपमा किटाणुहरूको खोजी गरियो । शरिरलाई सेलहरूको गठजोडबाट बनेको कृत्रिम यन्त्रको रुपमा चित्रण गरियो । क्रमश यान्त्रिक नियममा संचालित हुने ९ वटा प्रणालीमा शरिरलाई विभाजन गरियो । यस क्रममा सत्रौं शताव्दीमा Giovanni Borelli  ले शरिरको मांशपेशीको बनावटलाई यान्त्रिक विधिमा व्याख्या गरेका थिए । त्यसै गरी William Harvey  ले रक्तसंचार प्रणालीलाई यहि विधिमा व्याख्या गरे ।
फ्रान्सका Antoine Laoisier (Father of modern chemistry) ले यहि विधिमा आधारित रहेर  Theory of combustion को बिकास गरे । अठारौं शताव्दीको अन्त्यमा ीगष्मष् न्बखिबलष् ले स्नायु अंगहरू ले बिद्युतिय तरंग प्रवाह गर्दछन् भन्ने तथ्य पनि यहि विधिको प्रयोगबाट पत्ता लगाएका थिए । १९ औं शताव्दीमा डार्वीनको विकासवाद, सेल थ्योरी, भ्रुण विज्ञान, माइक्रोबायोलोजी, अनुवंशीकी जस्ता आविश्कारदेखी लुई पाश्चरको ब्याक्टेरिया र जर्म थ्योरी सम्मको पद्धति यान्त्रिक नै थियो ।
त्यस्तै पाश्चात्य औषधि बिज्ञानलाई ‘बायोमेडिकल मोडेल’ भनिन्छ । जुन पुरा यान्त्रिक पद्धतिमा आधारित छ । यस दृष्टिकोणका अनुसार मानव शरिर एउटा यन्त्र हो । मानव शरिरका अंग प्रत्यंगको व्याख्या गर्दा मेशिनको पार्टपुर्जाको रूपमा गर्न सकिन्छ । रोग लाग्नु भनेको मेशिनका पार्टपुर्जामा गडबडी आउनु जस्तै हो । मानव शरिरको रोगलाई सेलुलर एवं मोलेकुलर बायोलोजी मार्फत अध्ययन गर्न सकिन्छ । डाक्टरको भुमिका भनेको बिग्रीएका अंग अर्थात पार्टपुर्जासम्म हस्तक्षेप गरेर त्यसलाई भौतिक वा रासायनिक तरिकाले ठिक पार्ने हो ।
आज बैज्ञानिकहरू माथिका सिद्धान्तलाई जीवन सम्बन्धी स्थुल बुझाई मान्दछन् । अर्थात माथिका आविश्कारहरू जिवनको ‘हार्डवेयरसँग’ सम्बन्धीत छन् । जिवनको अर्को पाटो यसको ‘सफ्टवेयर’ हुन्छ । तर माथिका सिद्धान्तहरू जिवनको सफ्टवेयरको तहमा प्रवेशै गरेका छैनन । त्यसैले जिव बिज्ञान र औषधि बिज्ञानको पाश्चात्य (यान्त्रिक) बिधिलाई हिजोआज एकाँगी र अपुरो बिधि मानिन्छ ।
जिवनको सफ्टवेयरबारे पुर्वीय योग दर्शन खास गरी उपनिषद र बुद्ध दर्शनमा उच्च स्तरिय अनुसन्धान भएको कुरा हिजोआजका बैज्ञानिकहरू ले स्वीकार गर्न थालेका छन् । प्रकृति चिन्तनमा पनि योग दर्शन र क्वान्टम दर्शनका मान्यताहरू समान पाइएका छन् । तर पुर्वका क्रान्तिकारी भनिएकाहरू ले कहिल्यै पनि योग दर्शनलाई गहिराईमा गएर जाँचबुझ गर्न आवश्यक ठानेनन् । आज पनि यसको प्रसंग आउने बित्तिकै यसलाई कि त दैविक चिन्तन, कर्मकाण्ड आदि बुझ्ने गरिन्छ, कि त स्वास्थ्य र व्यायामको बिषयमा सिमित गरिन्छ ।
• राजनीतिमा यान्त्रिक भौतिकवादी पद्धति :-
रुढीवाद, भाग्यवाद र सामन्ती शोषणले ग्रस्त पाश्चात्य समाजमा तत्कालिन ज्ञान एवं आविश्कारले बैकल्पिक बिचारका लागि पृष्ठभुमि तयार गरिदिएको थियो । यसबाट खासगरी भौतिकवादी चिन्तन पद्धतिका लागि आधार तयार भयो । अदृश्य र अमुर्त चिजमा बिश्वास नगर, भौतिक अस्तित्व भएका कुरा मात्र सत्य हुन्छन् भन्न थालियो । सबै कुराको निर्धारक भौतिक परिवेश नै हो । आत्मा वा चेतना भन्ने चिज पनि भौतिक तत्वकै बिकसित रुप मात्र हो । यसलाई पनि भौतिक बिज्ञानका नियमहरू बाट व्याख्या गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यता बिकसित भयो । समाजमा पनि ‘आधारभुत इकाई’ को खोजी हुन थाल्यो । गतिका यान्त्रिक नियमलाई समाजमा पनि आरोपित गरियो । यहि आधारमा राजनीतिक बिचारधारा बने ।
पहिलो चरणमा जोन लकले ‘व्यक्ति’ केन्द्रित बिचारधाराको बिकास गरे । अर्थात उनले व्यक्तिलाई आधारभुत इकाई मानेर बिचारधारा निर्माण गरे । जसबाट पुँजिवादी बिचारधारा जन्मियो । पुँजिवादले पनि मानिसहरू मा शोषण कायम गरेको देखे पछि कार्लमाक्र्सले ‘वर्ग’ केन्द्रित बिचारधारा निर्माण गरे । अर्थात माक्र्सको आधारभुत इकाई ‘वर्ग’ थियो । यसबाट साम्यवादी बिचारधारा जन्मियो । नस्ललाई समाजको आधारभुत इकाई मान्ने बिचारधारा अर्थात जाति केन्द्रित बिचारधारा पनि यहि परिवेशमा जन्मियो ।
एक मुहान: दुई धारा -
पुँजिवाद र साम्यवादको मुहान एउटै हो । यान्त्रिक भौतिकवादी चिन्तन पद्धतिको मुहानबाट नै यि दुई बिचारधारा जन्मिए । चिन्तन पद्धति एउटै भएकाले पुँजिवादी र साम्यवादी बिचारमा केहि आधारभुत समानता छन् । जस्तो की दुवैले दैविक चिन्तनको खण्डन गर्दछन् र भौतिकवादको वकालत गर्दछन् । दुवैले समाजमा आधारभुत इकाईको खोजी गर्दछन् । पुँजिवादको आधारभुत इकाई ‘व्यक्ति’ हो भने साम्यवादको आधारभुत इकाई ‘वर्ग’ हो ।
दुवैले संकुचनमुखी बिधि अपनाउँछन् । अर्थात पुँजिवादले व्यक्तिको अध्ययनका आधारमा सामाजीक नियम बनाउने कुरा गर्दछ । साम्यवादले वर्गको अध्ययनद्धारा सामाजीक नियम बनाउने कुरा गर्दछ । दुवैले प्रकृति र समाजमा ‘प्रधान’ र ‘गौण’ कारक हुन्छन् भन्ने पनि मान्दछन् र आफ्नो राजनीतिक कार्यक्रममा यिनिहरू लाई मुख्य प्राथमिकता दिन्छन् । जस्तो की पुँजिवादीका लागि समाजका सारा नियम व्यक्तिगत हित र स्वतन्त्रताका मातहत हुनु पर्दछ । किनकी उनिहरू का लागि व्यक्ति प्रधान र समाज गौण हो । अर्कोतिर साम्यवादीका लागि समाजका सारा नियम वर्गहितको मातहत हुनु पर्दछ । किनकी उनिहरू का लागि वर्ग (समाज) प्रधान र व्यक्ति गौण हो । यहि मान्यताका आधारमा दुवै थरी बिचाराधाराले समाधानका आ आफ्ना सुत्र तय गरेका छन् । पुँजिवादीका लागि समाजमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रता ग्यारेन्टि हुनु नै समाधान हो । साम्यवादीका लागि वर्ग बिलोप हुनु नै समाधान हो ।
दुवैले समाज गतिशिल इकाई हो भनी स्वीकार गर्दछन् । साथै गति सम्बन्धी बुझाई दुवैको यान्त्रिक नै छ । फरक कति छ भने पुँजिवाद गोलचक्करको गति(Cyclical change)मा र साम्यवाद अगाडी पछाडीको गति (Developmental change) र त्यसमा पनि एकल रेखिय बिकास (linear dynamic)मा बिश्वास गर्दछ । त्यसैले पुँजिवादीको लागि पुँजिवाद सदा सर्वदा अस्तित्वमा रहने व्यवस्था हो । साम्यवादीहरू को लागि आदिम साम्यवाद– दाश युग–सामन्ती युग–पुँजिवादी–युग–समाजवादी युग–साम्यवादी युग को एकल परिपथ अनुसार समाज गतिवान हुन्छ । सामाजिक परिवर्तन सम्बन्धी यी दुवै खाले निश्कर्ष यान्त्रिक भौतिकवादी नियम अन्तरगत आएका हुन् । तर आजको बिज्ञानले समाजमा यान्त्रिक गतिको नियम लागु हुन्छ भन्ने कुरालाई अस्वीकार गर्दछ । आज सम्मको अनुभवले पनि यो प्रष्ट पारिसकेको छ ।
यो बाहेक पुँजिवाद र साम्यवादका बाँकी निश्कर्ष पनि एउटै सिक्काका दुई पाटा हुन् । जस्तो की पुँजिवादी र साम्यवादीले क्रमश वकालत गर्ने बहुलवाद र एकत्ववाद, उदारवाद र साम्यवाद, नीजत्व र सामुहिकता, व्यक्ति र राज्य, पुँजि र श्रम, सहजकर्ता राज्य र अधिनायककारी राज्य आदि । अस्तित्वका यी दुई पक्षको पक्षधरता लिने सवालमा पुँजिवादी र साम्यवादी दुवै एकाँगी छन् ।‘प्रधान’ र ‘गौण’ को मान्यता अनुसार यिनिहरू कुनै एउटामा मात्र जोड दिन्छन् । तर प्रकृतिको सुक्ष्म स्वभाव के हो भने अस्तित्वका बिभिन्न पक्षहरू गतिशिल सन्तुलनको सम्बन्धमा रहेका हुन्छन् । त्यसकारण हरेक क्षेत्र र समयमा मानिसले प्रकृति र समाजका बिपरित तत्वहरू बिच गतिशिल सन्तुलन कायम गर्ने लक्ष लिनु पर्ने हुन्छ । आधारभुत इकाइको रुपमा ‘वर्ग’ वा ‘व्यक्ति’ लाई धुरी बनाउनु सट्टा अस्तित्वका ‘चार आयाम’ को गतिशिल सन्तुलन चाही खोजी गर्नु पर्दछ । बिज्ञानको पछिल्लो निश्कर्ष हो यो । [यसबारे पछिल्लो खण्डमा…]
तर यान्त्रिक बिचारधाराको पद्धति र लक्ष नै त्रुटिपुर्ण भएकाले दुवै बिचारधाराहरू ले बैचारिक ‘अति’ को रुप लिएका छन् । यहि बैचारिक अतिले आजको सिंगो मानव सभ्यतामा बिभिन्न खराबीहरू उत्पन्न भएका छन् । ति खरावी समाधानका बिधि र सामथ्र्य परम्परागत राजनीतिक दलहरू सँग छैन । यसरी एउटा बैचारिक खाडल तयार भएको छ । यो खाडल पुर्ने ज्ञान र सामथ्र्यले मात्र सम्बन्धीत समुहलाई बैकल्पिक शक्ति बनाउँछ ।
• नयाँ बिश्वदृष्टिकोण
आजको मानव चेतनाको आलोकमा हेर्दा बिगतको यान्त्रिक चिन्तन प्रणाली र बिचारधाराहरू को दोष नै के हो भने यिनिहरू को बिश्वदृष्टिकोण सतही र त्रुटिपुर्ण छ । यि सबैले मानव र समाजलाई ‘यन्त्र’ मान्दछन् र समाजमा पनि यान्त्रिक परिवर्तनको आग्रह राख्दछन् । प्रकृति र समाजमा गतिशिल सन्तुलनको सम्बन्धमा रहेका बिभिन्न कारकहरू लाई प्रधान र गौण भनी भेदभाव गर्दछन् । अस्तित्वको कुनै एक अंशलाई नै समग्र बनाउँछन् । फलतः यिनिहरू को लक्ष तथा उद्येश्य एकाँगी र अप्राकृतिक हुन पुग्छ ।
यस्तै त्रुटिपुर्ण राजनीतिक बिचार एवं लक्ष लिएकै कारण पुँजिवादी र साम्यवादी नेताहरू ढोंगी र आडम्बरी बन्दै गएका छन् । यहि कारण उनिहरू को राजनीति एवं राज्यसत्ताहरू संकटग्रस्त बनिरहेका छन् । यहि कारण समाजमा चर्को बैचारिक संकट देखा परेको हो । यहि कारण बिश्वमा सामाजिक अतिवाद, असमान बिकास, स्वास्थ्य एवं पर्यावरणिय संकट जस्ता समस्या देखा परेको हो । यस्तै त्रुटिपुर्ण एवं एकाँगी सोचका कारण मानव सभ्यता पुँजिवादी वा साम्यवादी चिन्तकहरू को परिकल्पना भन्दा अलग दिशामा गएको हो ।
• यान्त्रिक भौतिकवादी पद्धतिको सिमा
यान्त्रिक चिन्तन पद्धतिमा आधारित शिक्षा वा बिचारधारामा आँशिक सत्यता नभएको होइन । निसन्देह तत्कालिन चिन्तकहरू कोे उदेश्य पनि महान नै थियो । उनिहरू को प्रयत्नले प्रगतिशिल भुमिका खेलेको कुरा पनि सहि नै हो । मानविय ज्ञानको बिकासको सापेक्षतामा तत्कालिन चिन्तकबाट जे जति योगदान भयो त्यो धेरै ठुलो कुरा थियो । त्यो बेला यो भन्दा वेशी गर्न सक्ने परिवेश पनि बनिसकेको थिएन । त्यसैले यान्त्रिक चिन्तन पद्धतिलाई आज पनि हामीले तत्कालिन समाजको स्वभाविक उपज मान्नु पर्ने हुन्छ ।
तर आजको कुरा अर्कै छ । आज बिज्ञानका बिभिन्न शाखामा भएको अभुतपुर्व बिकासले प्रकृति र मानव समाजलाई अझ गहिराईबाट हेर्न सम्भव भएको छ । फलतः चिन्तन एवं बिचारधारामा भएका अपुर्णता वा एकाँगीपनलाई सच्याउन सकिने परिवेश तयार भएको छ । यो बेला पनि पुराना कुरामै बिश्वास गरेर बस्नु गलत हुन्छ । समस्याको गहिराईमा नगई पुराना बिचारधाराको बिरोध मात्रै गर्नु पनि अर्को गल्ति नै हो । बिना अनुसन्धान आफ्नो दल ‘नयाँ’ भएको दावी गर्नु पनि गल्ति नै हो । बरु बिषयवस्तुको गहिराईमा गएर अनुसन्धान सहित चिन्तन प्रणाली र बिचारधारालाई थप समृद्ध बनाउनु यतिबेला हाम्रो पुस्ताको मुख्य कार्यभार हो । यो सारा बिमर्शको उद्देश्य पनि यहि हो ।
---------------------------------------------------------------------------