नवप्राविधिक क्रान्ति र उत्पादन एवं श्रम-प्रक्रियाहरूको स्वरूप

 

नवप्राविधिक क्रान्ति र उत्पादन एवं श्रम-प्रक्रियाहरूको स्वरूप

स्रोत – अनिल राजिमवालेको  पुस्तक “वैज्ञानिक-तकनीकी क्रान्ति और उत्तर-औद्योगिक समाज”

अनुवादकहरू

-रमेश सुनुवार

-नारायण गिरी

वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिले केवल उत्पादन र वितरणका तरीकालाई मात्र बदलिरहेको छैन, बरु उत्पादनको स्वरूपलाई पनि बदलिरहेको छ । आज यी परिवर्तनहरूको कारण, विज्ञान प्रत्यक्ष उत्पादक शक्ति बनिसकेको छ; यो परिवर्तनको अर्थ अत्यन्तै गहन छ, र प्रभाव अत्यन्तै दूरगामी । वास्तवमा, उत्पादन तथा श्रमका प्रक्रियाहरूमा मूलभूत परिवर्तनले सामाजिक संरचनाहरूको र स्वयं समाजको चरित्रलाई पनि बदलिरहेका छन् ।

नयाँ उत्पादक शक्तिको रूपमा वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिले उत्पादन तथा श्रमका विभिन्न अवयवहरू, तत्वहरू र पक्षहरूलाई प्रभावित गरेर तिनीहरूलाई मूल रूपबाट परिवर्तित गरिदिएको छ । सबभन्दा पहिले हामी श्रमप्रक्रियामा भइरहेका परिवर्तनहरूमाथि विचार गर्नेछौं ।

नयाँ प्रविधि र श्रमप्रक्रिया

जस्तो कि हामीले पहिले भनिसकेका छौं, नवप्राविधिक क्रान्तिको एउटा विशेषता के हो भने त्यसले लगभग सबै शारीरिक श्रमप्रक्रियाहरू र बढीभन्दा बढी मानसिक श्रमप्रक्रियाहरू यन्त्रहरूलाई सुम्पिदै जान्छ । के भन्नु अतिशयोक्ति हुँदैन भने चिप्स र कम्प्युटरहरूको प्रयोगको कारण अब लगभग सबै काम यन्त्रहरूले गर्न लागेका छन् ।

यी परिवर्तनहरूबाट कैयौं प्रश्नहरू र समस्याहरू उत्पन्न भइरहेका छन् – जस्तै उत्पादन र श्रमप्रक्रियाहरूमा के सम्बन्ध छ ? के श्रमप्रक्रिया समाप्त हुँदैछ ? र, यसरी श्रम र उत्पादन प्रक्रियाहरू अलग–अलग भइरहेका छैनन् ? यदि श्रमप्रक्रिया समाप्त भइरहेको भने, यससँग सम्बन्धित सम्पूर्ण सिद्धान्त र सैद्धान्तिक अवधारणा पनि समाप्त भइरहेका छैनन् ?  इत्यादि ।

सबभन्दा मूल प्रश्न के उत्पन्न हुन्छ भने के श्रम–प्रक्रिया समाप्त हुँदै गइरहेको छैन ? जब श्रमिकले केवल एउटा बटम वा बिन्दुलाई छुन्छ मात्र र उत्पादन (वा अन्य कुनै पनि कार्य) आरम्भ हुन्छ, तब के यसलाई श्रम–प्रक्रिया भनिन्छ ? के यसलाई मेहनत भनिन्छ ? प्रविधिका नयाँ खोजहरू र नयाँ प्रयोगहरूबाट हाम्रा सम्पूर्ण कामले असाधारण स्वरूप धारण गर्दै गइरहेका छन्, जसलाई “श्रमप्रक्रिया” भन्न सकिंदैन । आज बढीभन्दा बढी वस्तुहरूको उत्पादन श्रम नगरीकन इलेक्ट्रोनिक तथा अन्यप्रकारका शक्तिहरूद्वारा चालित यन्त्रहरूबाट भइरहेको छ ।

उत्पादनको यो श्रमविहीन प्रक्रिया चिप्समा ट्राजिस्टर अंकित गरेर माइक्रोप्रोशेसरको निर्माणबाट संभव भएको छ । प्रविधिको यो परिवर्तनबाट उत्पादनमा मानवको सहभागितालाई यन्त्र वा स्वचालित यन्त्रलाई सुम्पिदिनु वास्तविक अर्थमा संभव भएको छ । वस्तुको रूप, रंग, आकारप्रकार, गुण, मात्रा, स्वरूप, इत्यादि सबै आवश्यक विशेषताहरू निश्चित गर्ने काम प्रविधिको विकाससँगसँगै हामी यन्त्रलाई सुम्पिदै गइरहेका छौं र आज पनि यो प्रक्रिया जारी छ । यहाँसम्म कि आज तार्किक स्तरका कार्य पनि माइक्रोप्रोशेसरलाई सुप्पिदइँदैछ । र, अब त रोबोटको बढीभन्दा बढी प्रयोगको कारण कैयौं यस्ता कारखाना बनिरहेका छन्, जहाँ कसैले पनि काम गर्दैन र वस्तु उत्पादन स्वयं हुन्छ । यसप्रकार आज हामी श्रमको प्रक्रियाको विखण्डन र विलयन भइरहेको देखिरहेका छौं । यो पक्षमाथि हामी पछि विस्तारपूर्वक विचार गर्नेछौं ।    

अटोमेशन तथा श्रमको विलयसम्बन्धी मार्क्सका विचार

कुन तथ्यको चर्चा अत्यन्तै कम भएको भने आजभन्दा लगभग १०० वर्ष पहिले मार्क्सले अटोमेशनसम्बन्धी विवेचनामा श्रमको प्रक्रिया लुप्त हुने कुरा गरेका थिए । यो समस्यासम्बन्धी मार्क्सका असाधारण विचार लामो समयसम्म दबिरहे र लगभग बिल्कुलै अज्ञात रहे । त्यसकारण हामी के दावी गर्न सक्दछौ भने मार्क्सका ती विचारहरू यो पुस्तकमा पहिलोपटक प्रस्तुत गरिंदै छ ।

मार्क्सले आफ्ना ती विचारहरू पूँजी लेख्ने तयारीसम्बन्धी नोट्समा प्रस्तुत गरेका थिए । ती पाण्डुलिपिहरू पछि पूँजीको रूपरेखाको रूपमा अंग्रेजीमा र ग्रूण्डिस (Grundrisse) नामले जर्मनमा प्रकाशित भयो । अंग्रेजीमा पनि यो रचना ग्रूण्डिसकै नामले प्रसिद्ध छ ।

दुर्भाग्यले मार्क्सले पूँजीमा तिनीहरूलाई सामेल गरेनन् । यसको कारण पूर्ण रूपले स्पष्ट छैन । वास्तवमा त्यो बेला उनी र एंगेल्स पूँजीवाद र त्यसको आर्थिक प्रणाली तथा शोषणका स्वरूप र कारणहरूको विश्लेषणमा लागेका थिए । उनका अधिकांश रचनाहरू औद्योगिक युगको, पूँजीवादी समाज र समाजवादको, विवेचनासँग सम्बन्धित छन् । शायद त्यसैकारण कैयौं अन्य प्रश्नहरूले, जुन त्यस बेला प्राथमिक थिएनन्, मार्क्सको ध्यानाकर्षित गर्न सकेनन्, र तब तिनीहरूमाथि विस्तारपूर्वक विचार हुनसकेन ।

यी सबैको बीचमा उत्पादनबाट श्रमको प्रक्रिया अलग हुनेसम्बन्धी विचार पनि दबियो । यो प्रक्रिया त्यो युगको विशेषता पनि थिएन । त्यसकारण स्वाभाविकै छ कि त्यसमाथि विस्तारपूर्वक विचार गरिएन । त्यसबेला न परमाणुको खोज भएको थियो र न इलेक्ट्रोनिक प्रविधिको विकास भएको थियो । त्यसकारण मार्क्सको लागि कम्प्युटर क्रान्तिका परिणामहरूमाथि विचार गर्न असंभव थियो । तर यी सबैको बावजूद आश्चर्यको कुरा के छ भने पूर्ण स्वचालन र श्रमका सम्बन्धहरूका कैयौं पक्षहरूमाथि पनि मार्क्सले त्यस बेला विचार गरेका थिए र कैयौं संभावित प्रक्रियाहरू तथा तिनीहरूका दिशाहरूलाई संकेत गरेका थिए ।

मजदूर र समाजवादी आन्दोलन तथा अन्य बुद्धिजीवीहरूले मार्क्सका ती रचनाहरूको पूर्ण रूपले उपेक्षा गरे । उनीहरूले उनका केही रचनाहरूबाट मात्र काम चलाइरहे, र तिनीहरूमा पनि केही छानिएका उद्धरणहरूबाट, जुन उनीहरूका अत्याधिक आवश्यकतासँग सम्बन्धित थिए । दूरगामी विचारहरूमा पनि केवल तिनीहरूलाई मात्र अपनाइयो, जसले समाजवादी आदर्शको हित पूर्ति गर्दथे । फलस्वरूप मार्क्सका सिद्धान्त विज्ञानबाट जडसूत्रहरूबाट बदलिए र तिनीहरूको विश्लेषणको शक्ति समाप्त भयो ।

जेहोस्, अब हामी मार्क्सका ती महत्वपूर्ण उद्धरणहरूमाथि विस्तारपूर्वक विचार गर्नेछौं, जुन पूँजीको रूपरेखा (Grundrisse) मा पाइन्छन् र जुन अंग्रेजीमा प्रकाशित भएका मार्क्स–एंगेल्सका संकलित रचनाका^१ खण्ड २८ र २९ (१९८७ मा प्रकाशित) मा उपलब्ध छन् । हामी यसलाई पहिलोपटक मुक्त अनुवादको रूपमा प्रकाशमा ल्याइरहेका छौं ।

यन्त्रको उदय र विकासमाथि विचार गर्दै मार्क्स भन्दछन् – “पूँजीको उत्पादन प्रणालीमा प्रवेश हुनासाथ श्रमका साधनहरूमा निरन्तर यस्ता परिवर्तन हुन्छन्, जसबाट अन्तमा यन्त्र, वा यसो भनौं, यन्त्रको स्वचालित व्यवस्था उत्पन्न हुन्छ………यो स्वचालित यन्त्रव्यवस्था आफ्नै प्रेरक शक्तिद्वारा चालित हुन्छ; यो अटोमेशन कैयौं यान्त्रिक र बौद्धिक तत्वहरूबाट उत्पन्न हुन्छ, जसको क्रममा मजदूर स्वयं केवल चेतनशील दर्शक मात्र बनिरहन्छ” ।^२ (२९, पृ. ८२) ।

            यहाँ मार्क्स पहिले त यन्त्रको उदयको विश्लेषण गर्दछन् : श्रमका साधन कालिगढका हातबाट निस्किएर यन्त्रको अंग बन्दछन्, अर्थात् तिनीहरूलाई कालिगढको बदला यन्त्रले चलाउँदछन् । यन्त्र विकासको एउटा अर्को चरणमा स्वचालित वा अटोमेटिक यन्त्रव्यवस्थाको जन्म हुन्छ, जसमा मानिस केवल एउटा दर्शकको रूपमा मात्र सहभागी हुन्छ । श्रम पहिले यन्त्र उत्पादनको भाग बन्दछ र त्यसपछि उत्पादनबाट बाहिर निस्किएर लुप्त हुन्छ । यसमाथि मार्क्स अगाडि अरु पनि विचार गर्दछन् । उत्पादनले, परिस्थितिविशेषमा, यन्त्रको रूप धारण गर्दछ, र एउटा अर्को परिस्थितिमा यसले रूपको परित्याग गर्न लाग्दछ ।

के आज यही प्रक्रिया चलिरहेको छैन ? वर्तमान माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिमा उत्पादनले अत्यन्तै तीव्रतापूर्वक र सजिलोसँग यन्त्ररूपको परित्याग गरिरहेको छ । यसमाथि हामी पछि विस्तारपूर्वक विचार गर्नेछौं ।

मार्क्स भन्दछन् – यन्त्रले व्यक्तिगत मजदूर र वस्तुको बीचमा सम्बन्ध स्थापित गर्ने काम गर्दैन, जस्तो कि पहिले हुन्थ्यो । पहिले श्रमको साधनको काम (औजार) कालिगढ र वस्तुको बीचमा सम्बन्ध जोड्नु थियो । उसले औजारको प्रयोग गरेर आफ्नो दक्षतालाई बदलिएको वस्तुको रूप दिने गर्दथ्यो । औजारको सहायताले वस्तुलाई आवश्यक रूप दिएर प्रयोग गर्नलायक बनाउन सकिन्थ्यो, वा इच्छानुसारको रचनामा बदलेर कलात्मक कृति बनाउन सकिन्थ्यो ।

यन्त्रले यसमा के परिवर्तन ल्यायो ? यन्त्रको अर्थ हो औजारलाई कालिगढको हातबाट निकालेर एउटा यान्त्रिक संरचनाको भाग बनाउनु । जब हामी “यन्त्र” भन्दछौं, तब श्रमको साधन (औजार) यसको अभिन्न अंग हुन्छ र तब यन्त्रको उदय हुन्छ । मार्क्स भन्दछन्^३ (पृ. ८२–८३) – ती शिल्प, दक्षता र क्षमता, जुन पहिले कालिगढसँग थिए, अब यन्त्रमा पुग्दछन् । उनको शब्दमा, अब यन्त्र स्वयंले नै काम गर्न लाग्दछ, यसको आफ्नो “आत्मा” उत्पन्न हुन्छ ।^४

अब कालिगढको स्थिति “अमूर्त” हुन्छ; उसले यन्त्र र उत्पादन प्रक्रियामाथि ध्यान दिने काम गर्न लाग्दछ; ऊ बढीभन्दा बढी त्यो प्रक्रियाको दर्शक मात्र बन्दै जान्छ, जुन स्वयं यन्त्रमा उत्पादन प्रक्रियाको रूपमा चलिरहन्छ । विज्ञानले डिजाइन र योजनाको रूपमा यन्त्रलाई एउटा उद्देश्यपूर्ण स्वचालित व्यवस्थाको रूपमा चलाउँदछ । किनभने यो डिजाइन यन्त्रमा हुन्छ, न कि पहिलेजस्तै कालिगढको चेतनामा, यो डिजाइनबाट चालित हुन्छ । अब यही स्वचालित यान्त्रिक व्यवस्थाले मजदूरको चेतनालाई प्रभावित गर्न लाग्दछ ।

यन्त्र र मजदूरका अन्तर्सम्बन्धहरूको विश्लेषण गर्दै मार्क्सले दुवैका बदलिरहेका भूमिकाहरूको विश्लेषण गर्दछन् । उनी यो निष्कर्षमा पुग्दछन् कि पूँजीवादले मजदूरलाई अलग गरिदिन्छ र यन्त्रले (पूँजीको रूपमा) मजदूरमाथि प्रभुत्व जमाउन लाग्दछ । तर मजदूरमाथि यन्त्रको यही प्रभुत्वले हाम्रो लागि अगाडि हुने परिवर्तनहरूलाई बुझ्ने प्रारम्भबिन्दु प्रस्तुत गर्दछ, यन्त्रको उदय र अन्तको व्याख्यामा सहायता गर्दछ, यान्त्रिकी क्वान्टम नियमहरू लागू हुने घटनाको परिणाम बुझ्न सहायता गर्दछ, र मानिस तथा यन्त्रमा आजका र भावी संभावित परिवर्तनहरूको विश्लेषणको लागि हामीलाई विवश बनाउँदछ । र, मार्क्समा यही आज हाम्रो लागि प्रासंगिक छ, विशेषगरी नवप्राविधिक–माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिको सन्दर्भमा ।

यहाँ यो पनि ध्यान दिनलायक छ (र यो कुरा पछि अझ स्पष्ट हुनेछ) कि यन्त्रविकासको आजको इतिहास पूर्ण रूपले मार्क्सका अनुमानहरू वा उनीद्वारा निर्दिष्ट संभावित दिशाहरूसँग मेल खाँदैन । यसको कारण मुख्य रूपले (पूर्ण रूपले होइन) परमाणुभित्रका गतिहरूको (माइक्रोइलेक्ट्रोनिक्स, इत्यादि) औद्योगिक प्रयोग हो । यन्त्र आज ठूलो हुनुको बदला सानो हुँदै गइरहेको छ; फलस्वरूप मजदूरमाथि यन्त्रको प्रभुत्व बढ्नुको बदला घट्दै गइरहेको छ, यन्त्र (पूँजी) को यो प्रभुत्वकारी क्षमता पूँजीवादी समाजका सीमाहरूभित्रै समाप्त भइरहेको छ र यसरी पूँजीवादी सीमाहरू भत्किंदै छन् र यी सीमाहरूले श्रमका साधनलाई तीव्रतापूर्वक व्यक्तिसँग फर्काइरहेका छन् र यो फर्काउने क्षमता तथा गति पनि बढ्दै गइरहेको छ । विज्ञानले प्रविधिको माध्यमबाट केवल यन्त्रलाई मात्र प्रभावित गरिरहेको छैन, बरु मजदूरवर्ग र समुच्च समाजको ढाँचालाई मूलभूत रूपमा बदलिरहेको छ ।

मार्क्सका अनुसार, श्रमको मूर्त रूपको स्थान अमूर्त रूपले लिन लाग्दछ, मूल्योत्पादन क्षमताको स्थान स्वयं मूल्यले लिन लाग्दछ  : मूल्योत्पादन क्षमतालाई आत्मसात गर्ने यो क्षमता पूँजीमा निहित हुन्छ, र यो यन्त्र तथा उत्पादनको चरित्रको रूपमा विकसित भएर आउँदछ तथा यन्त्रका तत्वहरू तथा गतिहरूको रूप धारण गर्दछ । मार्क्स भन्दछन् : “उत्पादन प्रक्रिया अब श्रमप्रक्रिया रहँदैन, किनभने अब त्यो श्रमसँग जोडिएर त्यसलाई निर्धारित गर्ने प्रक्रिया रहँदैन । अब श्रम केवल एउटा चेतनतत्व मात्र रहन्छ, जुन यान्त्रिक प्रक्रियाका विभिन्न बिन्दुहरूसम्म सीमित हुन्छ ।” (पृ. ८३) । श्रम यन्त्रमा विलीन हुन लाग्दछ र यस क्रममा त्यो क्षणिक घटना मात्र हुन्छ ।

मार्क्स पूँजीको विकास तथा यसअन्तर्गत यन्त्र र श्रमसाधनहरूको विकासका ती सीमाहरूसम्म विश्लेषण गर्दछन्, जहाँसम्म उनको युगमा पुग्न सकिन्थ्यो र जहाँसम्म शायद अन्य कुनै विचारक पुग्न सकेको थिएन; अझ कहिलेकाहीं त उनी आफ्नो युगका सीमाहरूभन्दा कैयौं अगाडि जान्छन् । यही मार्क्स र उनको वैज्ञानिक तरीकाको विशेषता हो । मार्क्स यन्त्रविकासको विश्लेषणमा ठीक त्यो सीमासम्म पुग्दछन्, जसभन्दा अगाडि यन्त्रको विकासको दिशा बदलिन लाग्दछ र त्यो विपरीत दिशामा जान लाग्दछ; यद्यपि एउटा उच्च स्तरमा । यो विपरीत दिशा र उच्च स्तरका परिस्थितिहरू मार्क्सको युगमा उत्पन्न भएका थिएनन्; तिनीहरू आज देखा परिरहेका छन् ।

आजको युगमा यन्त्रले श्रमलाई परित्याग गरिरहेको छ : ‘श्रम’ को प्रयोग केवल यन्त्र शुरु गर्नको लागि मात्र गरिन्छ; आज यन्त्रको गति र उत्पादन प्रक्रियाको लागि अब श्रमको आवश्यकता लगभग समाप्त भएको छ । एक अर्थमा यन्त्रका श्रमचालित भाग अब अतिरिक्त र अनुपयोगी अंग सिद्ध भइरहेका छन्, जसको परित्याग गरेर यन्त्रले स्वयं आफ्नो “दिमाग” विकसित गरिरहेको छ । र, यसप्रकार यसले स्वयंलाई नै निषेध गरिरहेको छ । पूँजीवादको तर्क समाप्तितिर बढिरहेको छ र पूँजीको वृद्धिमा श्रमको भूमिका समाप्त भइरहेको छ । यन्त्रविकासको प्रक्रियाको विश्लेषण गर्दै मार्क्सले के दर्शाउँदछन् भने यन्त्रले लगातार मूल्योत्पादन क्षमता आत्मसात गरिरहन्छ : यन्त्रले उत्पादनको क्रममा जीवित श्रमलाई आत्मसात गर्दछ र आत्मसात गर्ने त्यसको यो क्षमता बढ्दै जान्छ । यसबाट तार्किक रूपले यो स्वाभाविक निष्कर्ष निस्किन्छ कि मूल्योत्पादन क्षमता आत्मसात गर्ने यो प्रक्रिया कहीं न कहीं अवश्य समाप्त हुनेछ । त्यसकारण श्रमक्षमताको उपयोग पनि कहीं न कहीं अवश्य समाप्त हुन्छ ।

मार्क्स भन्दछन् – यन्त्रको रूपमा मूल्यको तुलनामा व्यक्तिगत श्रमद्वारा निर्मित मूल्य लगातार सानो हुँदै अन्तमा लगभग लुप्त हुन्छ । फलस्वरूप, उत्पादित वस्तुमा लगाइएको जीवित श्रम लगातार कम हुँदै जान्छ । के तर्क दिन सकिन्छ भने यन्त्र त वास्तवमा श्रम (जीवित श्रम) बाटै बन्दछ । तर इतिहासले यसमाथि आपत्ति गर्न सक्दछ । एक त, श्रमसँग यन्त्र स्वयंले पनि बढीभन्दा बढी यन्त्रहरू बनाउने क्षमता हासिल गर्दै जान्छ । अर्को, आजको युगमा माइक्रोइलेक्ट्रोनिक्सको सहायताले तथाकथित “यन्त्रहरू” व्यापक रूपमा वस्तुहरूको उत्पादन गर्न लागेका छन् । स्वयं यी इलेक्ट्रोनिक “यन्त्रहरू” को उत्पादनमा श्रमको सहभागिता कम हुँदै गइरहेको छ । अर्थात् आज श्रम यन्त्र उत्पादनको प्रक्रियाबाट बाहिर हुँदै गइरहेको छ ।

यन्त्रमा निहित श्रम केवल यन्त्र र श्रमसाधनको रूपमा मात्र होइन, बरु उत्पादन क्षमताको रूपमा पनि आत्मसात हुन्छ (पृ. ८४)।^६  यो अत्यन्तै महत्वपूर्ण र अर्थपूर्ण कथन हो । यसको अर्थ के भयो भने उत्पादक श्रम एउटा यस्तो बिन्दुसम्म विकसित हुन सक्दछ, जहाँ त्यो आफ्नै निषेध गरेर यन्त्रमा विलीन हुन्छ । र, यो निषेध बिन्दु त्यो बिन्दु हुन्छ, जहाँ “श्रमको उत्पादकत्व” ले आफ्नो कार्य “उत्पादन (वा यन्त्र) को उत्पादकत्व” लाई सुम्पिदिन्छ : तिनीहरू (यन्त्र र श्रम) एक–अर्कोको विरोधी हुन्छन् । र, श्रमको समाप्तिसँगै यो विरोध समाप्त हुन्छ । मार्क्स स्वयंले के भन्दछन् भने श्रमको उत्पादकत्वको सीमा कम हुँदै–हुँदै अत्यन्तै सानो हुन्छ; यो तर्कलाई अगाडि विकसित गर्दै हामीले भन्न सक्दछौं भने यो सीमा एउटा बिन्दुमा पुगेर समाप्त हुन्छ । यसबाट अनिवार्य रूपले यही निष्कर्ष निस्किन्छ कि श्रमको शक्ति र क्षमता ऐतिहासिक र शारीरिक (जैविक) रूपले सीमित हुन्छ र त्यसैकारण उत्पादनका साधनहरूको विकासको विशेष चरणमा यो क्षमता पूर्ण रूपले निर्जीव स्वचालित यन्त्रहरू वा व्यवस्थाहरूलाई सुम्पिदिनुपर्दछ । आजको माइक्रो–इलेक्ट्रोनिक युगमा ठीक यही प्रक्रिया चलिरहेको छ ।

मार्क्स भन्दछन् : “श्रमसाधनहरूको यन्त्रमा विकास पूँजीको लागि आकस्मिक घटना होइन, बरु अतीतबाट आजसम्म परम्परागत श्रमसाधनहरूको पूँजीको अनुरूप परिवर्तन हो । यसप्रकार ज्ञान र कार्यकुशलता तथा सामाजिक चेतनाका आम उत्पादक शक्तिहरू श्रमको बदला पूँजीमा निहित हुन्छन्, र यसप्रकार तिनीहरू पूँजीको, विशेषगरी स्थिर पूँजीको, गुणको रूपमा प्रकट हुन्छन् ।”^७ (पृ. ८४) ।

यहाँ के प्रश्न उठ्दछ भने के यन्त्रको आगामी विकास र त्यसका नयाँ रूप पूँजीको अनुरूप छन् ?

“त्यसकारण यन्त्र स्थिर पूँजीको सबभन्दा उपयुक्त रूपमा विकसित हुन्छ र………स्थायी पूँजी समुच्च पूँजीको रूपमा । अर्कोतिर, जहाँसम्म स्थायी पूँजी आफ्नो विशेष उपयोगमूल्यसम्म सीमित हुन्छ, त्यो पूँजीको परिभाषाको सीमाभन्दा बाहिर निस्किन्छ, किनभने मानिसको रूपमा पूँजी उपयोगमूल्यका विभिन्न रूपहरूप्रति उदासीन हुन्छ……”^८ (पृ. ८४) ।

यहाँ मार्क्सद्वारा प्रस्तुत विचार वर्तमान प्राविधिक क्रान्तिको सन्दर्भमा बढी प्रासंगिक भएर प्रकट हुन्छन् र तिनीहरूले कैयौं यस्ता गहन प्रश्न उत्पन्न गर्दछन्, जसको उत्तर दिनु या उत्तर दिने प्रयास गर्नु आवश्यक छ । के “उपयोगमूल्य” र “मूल्य” सम्बन्धी विचार आज एक–अर्कोसँग टकराइरहेका छन् ? के उपयोगमूल्यले आज एउटा यस्तो रूप वा यस्ता रूपहरू धारण गरिसकेको छ, जसप्रति पूँजी पूर्ण रूपले उदासीन छ ? हामी यहीं प्रश्न एउटा अर्को रूपमा गर्न सक्दछौं – के पूँजी क्वान्टम क्रान्तिबाट उत्पन्न उपयोगमूल्यहरूको उपयोग गर्नमा सक्षम छ ? र, के आज चलिरहेको प्राविधिक क्रान्तिको सन्दर्भमा स्थिर पूँजीको विचार प्रासंगिक छ ? के स्थिर पूँजी (यन्त्र) आज पनि श्रमिकको विरुद्ध उभिएको छ ? के त्यो आफ्नो मूर्त रूप त्यागेर शक्तिका विभिन्न रूपहरूमा श्रमसँग एकाकार भइरहेको छैन ? र, के यसरी विनिमयमा कायम रहेर पनि पूँजीले उत्पादनमा आफ्नो चरित्र गुमाइरहेको छैन ?

उत्पादनका दरहरूमा असाधारण वृद्धिसँगसँगै वस्तुमा मूल्यको क्षेत्र घट्दै गइरहेको छ; फलस्वरूप त्यो उत्पादकहरूबाट, अर्थात् पूँजीपतिहरू र मजदूरहरू तथा उनीहरूका आपसी सम्बन्धहरूबाट टाढा जान लाग्दछ, स्वतन्त्र उत्पादन पद्धतिको रूप धारण गर्न लाग्दछ । मूल्यको मात्रा तीव्रतापूर्वक घट्नुको कारण “विनिमयको लागि उत्पादित वस्तु” को चरित्र समाप्तितिर बढ्न लाग्दछ । यो हाम्रो विश्लेषण हो, न कि मार्क्सको कथन, यद्यपि यसका केही प्रारम्भिक बिन्दुमा उनमा अवश्य पाइन्छन् ।

मार्क्स एक स्थानमा (पृ. ८४)^९ एउटा अत्यन्तै गहन प्रस्थापना राख्दछन् : उनी के भन्दछन् भने उत्पादित वस्तुमा उत्पादक शक्ति (यन्त्र, इत्यादि) को पनि प्रवेश हुन्छ । यो गहन प्रस्थापना उत्पादनमा नवप्राविधिक क्रान्तिका प्रभावहरूलाई बुझ्न सहायक सिद्ध हुन सक्दछ । यदि वस्तु उत्पादक शक्तिको प्रतीक हो भने, उत्पादकत्वमा वृद्धिसँगसँगै मूल्य तथा उपयोगमूल्यको महत्व कम हुन लाग्दछ र तिनीहरूले वस्तुको प्रमुख कारकहरूको रूपमा महत्व गुमाउन लाग्दछन् ।

पूँजीको पूर्ण विकाससँगै श्रम, श्रमसाधन र श्रमप्रक्रिया उत्पादन प्रक्रियाका भाग बन्दछन्; तब सम्पूर्ण उत्पादन प्रक्रिया विज्ञानको प्राविधिक प्रयोग बन्दछ । यसप्रकार “पूँजीले उत्पादनलाई वैज्ञानिक चरित्र प्रदान गर्दछ, र जीवित श्रम यो प्रक्रियाको केवल एक क्षणमात्र बन्दछ ।” (पृ. ८५) ।^१०

“जब–जब श्रमकाल पूँजीद्वारा मूल्यको एकमात्र निर्णायक कारक बन्दछ, तब जीवित श्रम र यसको मात्रा उपयोगमूल्यहरूको निर्माण, उत्पादनमा निर्णायक कारकको रूपमा लुप्त हुन्छ । वस्तुमा यसको मात्र घट्दै जान्छ, र गुणात्मक रूपले यो अहिले पनि आवश्यक भइरहेका आम वैज्ञानिक कार्य तथा त्प्रारकितिक विज्ञानहरूको प्राविधिक व्यवहारको तुलनामा एउटा क्षणिक घटना मात्र रहन्छ……..यसप्रकार उत्पादनमाथि प्रभुत्व राख्ने पूँजीले स्वयंलाई विलीन गर्ने तयारी गर्दछ ।” (पृ. ८५–८६)^११

यी पंक्तिहरू असाधारण छन्, विशेषगरी यो कुरालाई ध्यानमा राख्दै कि यिनीहरू विगत शताब्दीमा देखिएका थिए । वास्तवमै मार्क्स ग्रुड्रिसमा आफ्नो बौद्धिक शोधकार्यको उच्चतम् शिखरमा उभिएका छन् । उनी यहाँ स्पष्ट रूपले के व्याख्या गर्दछन् भने वैज्ञानिक प्राविधिक विकासको निश्चित चरणमा श्रमप्रक्रिया उत्पादन प्रक्रियामा क्षणिक घटना बन्दछ : र आज यही भइरहेको छ । र, पुनः उनी के असाधारण भविष्यवाणी गर्दछन् भने यसैकारण पूँजीले आफ्नो समाप्तिको तयारी गर्दछ । अर्को शब्दमा, यस घटनाको अर्थ पूँजीको विलयनको प्रारम्भ हो । मार्क्सका अनुसार विज्ञान र प्रविधिको प्रयोगको फलस्वरूप उत्पादन प्रक्रिया सरल श्रमप्रक्रियाबाट वैज्ञानिक प्रक्रियामा बदलिन्छ ।

यन्त्रको प्रयोग मजदूरको श्रमको बढीभन्दा बढी समय पूँजी निर्माणको लागि गरिन्छ । फलस्वरूप श्रमको लागि आवश्यक समय कम गर्न तथा पूँजीको लागि अतिरिक्त समय बढाउने प्रवृत्ति प्रबल हुन लाग्दछ र अन्ततः पूँजीको नियन्त्रणभन्दा बाहिर जान लाग्दछ । तब के हुन्छ भने आवश्यक श्रम गर्ने प्रयत्नमा पूँजीले समुच्च श्रमकाललाई नै कम गर्न लाग्दछ । आरम्भमा अवश्य नै केवल आवश्यक श्रमकाल मात्र छोटो हुन्छ र त्यसको विपरीत अनुपातमा अतिरिक्त श्रमकाल लामो हुन्छ । तर नयाँ प्रविधिहरू आम र व्यापक भएपछि अतिरिक्त श्रमकाल पनि छोटो हुन लाग्दछ, किनभने उही वा त्यसभन्दा पनि बढी अतिरिक्त मूल्य तथा मुनाफा धेरै कम समयमा नै उत्पन्न हुन लाग्दछ । यन्त्रको उत्पादकत्व बढ्नाले अतिरिक्त समय घटाएर पनि पहिलेभन्दा बढी अतिरिक्त मूल्य उत्पन्न हुन सक्दछ ।

मार्क्स भन्दछन् – यो स्थितिले श्रमको मुक्तिका परिस्थितिहरू निर्माण गर्दछ । (पृ. ८७)^१२ । यस क्रममा मार्क्सले लाउडर डेलको त्यो सिद्धान्तको आलोचना गर्दछन्, जसमा यो सावित गर्ने प्रयत्न गरिएको थियो कि स्थिर पूँजी नै मूल्यको स्रोत हो, जुन श्रमकालमाथि निर्भर छैन । तर आफ्नो विश्लेषणको क्रममा पछि (र पहिले पनि) मार्क्सको तर्कको गति यो आलोचनाको निषेध गर्ने र कैयौं अन्य दिशाहरूबाट वस्तु उत्पादनमा श्रम तथा श्रमकालको भूमिका समाप्त हुने निष्कर्षको दिशामा छ; र केवल यो निष्कर्षको दिशामा मात्र होइन, बरु स्वयं निष्कर्षसम्म पुग्दछ । यसप्रकार लाउडडेलको निष्कर्ष गलत भएर पनि यन्त्र विकासको आगामी इतिहासको सन्दर्भमा यो अर्थमा सही सावित हुन्छ कि स्थिर पूँजीको विकाससँगसँगै श्रमकाल मूल्य निर्धारणकको कारक रहँदैन र श्रम लुप्त हुन लाग्दछ, जसबाट वस्तुउत्पादन निर्वाध गतिले र असीमित मात्रामा हुन्छ ।

“स्थिर पूँजीको मूल्य उही हदसम्म पुनरुत्पादित हुन्छ, जुन हदसम्म त्यो उत्पादन प्रक्रियामा प्रयोग हुन्छ । यदि प्रयोग हुँदैन भने, स्थिर पूँजीले आफ्नो उपयोगमूल्य गुमाउँदछ र त्यसको मूल्य पनि वस्तुसम्म पुग्न पाउँदैन । त्यसकारण स्थिर पूँजी जति ठूलो परिमाणमा विकसित हुन्छ, उत्पादन प्रक्रिया तथा पुनरुत्पादनको निरन्तरताको आवश्यकता बढ्दै जान्छ ।” मार्क्स अगाडि भन्दछन् : “यस दृष्टिकोणबाट पनि पूँजीद्वारा श्रमको आत्मसात हुने प्रक्रिया यन्त्रको मूर्त रूपमा प्रतिबिम्बित हुन्छ । एकातिर, विज्ञानबाट प्रत्यक्ष रूपमा निस्किएका यान्त्रिक र रासायनिक नियमहरूको प्रयोगको कारण यन्त्रले उही श्रम गर्दछ, जुन पहिले मजदूरले गर्दथ्यो । यो तब मात्र हुन्छ, जब ठूलो यान्त्रिक उद्योगले व्यापक रूप धारण गर्दछ र सम्पूर्ण विज्ञानलाई पूँजीको सेवामा लगाइन्छ, अर्कोतिर……..आविष्कार कारोबार बन्दछ र उत्पादनमा विज्ञानको प्रयोगले स्वयं विज्ञानको महत्वलाई बढाइदिन्छ ।” (पृ. ८९–९०)^१३

विचारणीय विषयको सम्बन्धमा यस उद्धरणमा दुई महत्वपूर्ण कुराहरूमाथि ध्यान दिनु आवश्यक छ । पहिलो कुरा के हो भने मार्क्सले यन्त्रद्वारा उही श्रम गर्ने कुरा गरेका छन्, “जुन पहिले मजदूरले गर्दथ्यो” । यो प्रस्थापना आकस्मिक होइन; यसको अत्यन्तै गहन तथा सारगर्भित अर्थ छ र यो गहनता समयसँगै बढ्दै गइरहेको छ । स्पष्ट छ कि मार्क्स मानिसका सम्पूर्ण श्रमहरू यन्त्रलाई सुम्पिनुको फलस्वरूप श्रमप्रक्रियाको समाप्तिसम्बन्धी निष्कर्षतिर बढिरहेका छन् । सम्पूर्ण श्रम, वा लगभग सम्पूर्ण श्रम यन्त्रलाई सुम्पिनुका के परिणाम हुन सक्दछन्, विशेषगरी मूल्य, वर्गीय ढाँचा, सामाजिक स्वरूप, इत्यादिमा ? यसमाथि अलग्गै विचार गर्नु आवश्यक छ ।

मार्क्सको अर्को कुरा विज्ञानको भूमिकासँग सम्बन्धित छ : यहाँ उनी विज्ञान उत्पादक शक्ति बन्ने कुरा गरिरहेका छन् । यसप्रकार मार्क्स आफ्नो युगमा वैज्ञानिक–प्राविधिक परिवर्तनहरू र पछि आउने परिवर्तनहरूलाई आत्मसात गर्दै तिनीहरूमाथि गहिरोसँग विचार गर्दछन् । यो विचारलाई उनले अगाडि कसरी विकसित गर्दछन्, यसलाई हेरौं । यसमाथि ध्यान दिऊँ कि श्रमप्रक्रिया लुप्त हुने विश्लेषण उनी कसरी गर्दछन् :

“आफूद्वारा निर्मित मूर्त वस्तुसँग श्रमको विनिमय, अर्थात् पूँजी र मजदूरको रूपमा सामाजिक श्रमको उदय मूल्यसम्बन्धहरू र मूल्यमाथि आधारित उत्पादनको विकासको अन्तिम बिन्दु हो । जीवित श्रमकालको विशाल मात्रा, उपयुक्त श्रमको मात्रा, यो प्रक्रिया र धनको उत्पादनको आधार मानिएको छ; र हो पनि । तर जब–जब ठूलो उद्योग विकसित हुँदै जान्छ, तब–तब वास्तविक धनको निर्माण श्रमकाल र श्रमको मात्राको कारण कम र श्रमकालको क्रममा चलिरहेका यन्त्रहरूको शक्ति र गतिको कारण बढीभन्दा बढी हुन्छ । र, यी यन्त्रहरूका शक्ति र प्रभावको त्यो जीवित श्रमकालसँग कुनै सम्बन्ध हुँदैन, जसबाट तिनीहरूको निर्माण भएको छ, तिनीहरूको सम्बन्ध विज्ञानको विकासको आम स्तर र प्रविधिको प्रगति, तथा उत्पादनमा विज्ञानको प्रयोगसँग छ ।” (पृ. ९०)^१४

आजको वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिका चरित्र र निष्कर्षहरूको सम्बन्धमा अरु के पुष्टि आवश्यक छ ? मानौं मार्क्स १९औं शताब्दीको लागि होइन, बरु २०औं शताब्दीका आठौं र नवौं दसकको लागि लेखिरहेका छन् !

यो विवेचनाको तार्किक निष्कर्षको रूपमा के प्रश्न राख्नुपर्दछ भने के अब श्रम तथा श्रमशक्तिको मूल्य वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिको मूल्यको बराबर छ ?

हो, हामी अवश्यम्भावी रूपले यो प्रश्नमा पुग्दछौं र यहाँ नपुगीकन रहन सक्दैनौं । यो प्रश्न तथा यसको उत्तरले हामीलाई अवश्य नै मार्क्सको रचना “पूँजी” मा मूलभूत परिवर्तन गर्नको लागि विवश बनाउने छन् ।

आाफ्नो विश्लेषणमा मार्क्स मूल्यसम्बन्धहरूको अन्तिम सीमासम्म पुग्दछन् र के निष्कर्षमा पुग्दछन् भने जीवित श्रम तथा वस्तुरुपी मूर्त श्रमको विनिमय यी सम्बन्धहरूको अन्तिम चरण हो । अर्थात् जब श्रम वस्तु उत्पादनभन्दा बाहिर जान लाग्दछ, तब यो विनिमय पनि समाप्तितिर बढ्न लाग्दछ । यस्तो स्थितिमा वस्तु उत्पादन र विनिमय श्रम तथा श्रमबाट उत्पन्न मूल्यको प्रतीक रहँदैनन् ।

यहाँ तर्क अगाडि बढाउँदै मार्क्स पुनः एकपटक श्रमको समाप्त हुने भूमिकातिर ध्यानाकर्षित गर्दछन् : “ठूलो परिमाणमा उद्योगको विकास र लागेको श्रमकाल र उत्पादित वस्तुहरूको बीचमा ठूलो अन्तरमा प्रतिबिम्बित हुन्छ (अर्थात् न्यूनतम् श्रम तथा बढीभन्दा बढी उत्पादनको बीचमा), साथसाथै त्यो अत्यन्तै क्षणिक श्रम तथा त्यसद्वारा निर्देशित विशाल उत्पादक शक्तिको बीचमा गुणात्मक अन्तरमा पनि प्रतिबिम्बित हुन्छ । अब श्रम उत्पादन प्रक्रियाको भाग देखिंदैन, बरु मानिस यो प्रक्रियाको निर्देशक र नियामकको रूपमा प्रकट हुन्छ……अब श्रमिकले वस्तु तथा आफ्नो बीचमा परिवर्धित प्राकृतिक वस्तु (श्रमको औजार) जोड्दैन, अब उसले प्राकृतिक प्रक्रियाहरू जोड्दछ (विज्ञान तथा प्रविधि)……ऊ उत्पादन प्रक्रियाको प्रमुख कारण हुनुको बदला त्यसभन्दा बाहिर रहन्छ ।” (पृ. ९०–९१)^१५

यहाँ मार्क्स श्रम तथा उत्पादनमाथि वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिका प्रभावहरूको विश्लेषण गरिरहेका छन् । उनी यो खोज गरिरहेका छन् कि कसरी मानिस उत्पादन प्रक्रियाभन्दा बाहिर गइरहेको छ र कसरी यो प्रक्रिया स्वयं गतिशील हुन्छ । साथसाथै मार्क्स श्रमका साधनहरू अनावश्यक र लुप्त हुने प्रक्रियाको पनि खोज गरिरहेका छन् । उनी स्पष्ट रूपले भन्दछन् – पहिले श्रमिकले औजारहरूको प्रयोग गरेर वस्तुको रूप बदल्दथ्यो, अब ऊ औजारहरू बिना नै वैज्ञानिक (प्राकृतिक) प्रक्रियाहरूको उत्पादनमा प्रयोग गरेर वस्तु उत्पादन गर्दछ । आजको सन्दर्भमा मार्क्सको यो खोज असाधारण छ ।

यसपछि मार्क्स यो निष्कर्षमा पुग्दछन् : जब यो परिवर्तन भइसकेको छ (जसको उल्लेख र जसको व्यख्या हामीले माथि गर्यौं), तब न मानिसद्वारा सम्पादित जीवित श्रम र न जति अवधिको लागि उसले काम गर्दछ, त्यो महत्वपूर्ण हुन्छ, बरु उत्पादक शक्ति र सम्पदाको उत्पादन महत्वपूर्ण हुन्छ । यसको तुलनामा अरुको श्रमशक्तिको चोरी धेरै कमजोर आधार बन्दै जान्छ । यो नयाँ आधार, जसको उल्लेख भर्खरै गरियो, ठूलो परिमाणको उत्पादनले नै तयार गर्दछ । “जब जीवित श्रम धनको स्रोत रहँदैन, श्रमकाल यसको माप हुन सक्दैन, अनिवार्य रूपले हुन सक्दैन, र त्यसैकारण तब विनिमय मूल्य उपयोगमूल्यको माप पनि हुन सक्दैन ।” उत्पादन प्रक्रियाको शत्रुतापूर्ण रूप समाप्त हुन्छ । केवल व्यक्तिको मात्र होइन, बरु समुच्च समाजको आवश्यक श्रम कम हुन लाग्दछ । (पृ. ९१)^१६

यहाँ स्पष्ट रूपले के भन्न सकिन्छ भने ठूलो परिमाणको उद्योगको विकासको एउटा निश्चित चरणमा, जब लगभग सम्पूर्ण श्रम यन्त्रद्वारा सम्पादित हुन लाग्दछ, र जब श्रम उत्पादनको महत्वपूर्ण अंग रहँदैन, तब श्रम धनको स्रोत रहँदैन, र न श्रमकाल यसको मागको माध्यम । यो एउटा ऐतिहासिक र महत्वपूर्ण वक्तव्य हो, जुन माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिको सन्दर्भमा अझ प्रासंगिक बन्दछ ।

मार्क्सको शब्दमा, “एकातिर त श्रमकाललाई न्यूनतमतिर घटाउने प्रयत्न गरेर, र अर्कोतिर, यसलाई धनको माप तथा स्रोत पनि बनाइराख्ने प्रयत्न गरेर, पूँजी आन्तरिक विरोधमा फस्दछ । त्यसले आवश्यक श्रमकाल घटाएर अतिरिक्त श्रमकाल बढाउने प्रयत्न गर्दछ । अतिरिक्त श्रमकाललाई त्यसले आवश्यक श्रमकालको अस्तित्वको शर्त बनाउँदछ । तर साथसाथै, त्यसले विज्ञान र प्रकृतिका ती सम्पूर्ण शक्तिहरू तथा सामाजिक शक्तिहरूलाई पनि मैदानमा ल्याउँदछ, ताकि धन उत्पादन श्रमकालमाथि निर्भर नहोस् । अर्कोतिर, त्यसले यो पनि चाहन्छ कि यसरी उत्पन्न असीमित शक्तिहरूलाई श्रमकालद्वारा मापन गरियोस् र उत्पादित मूल्यलाई मूल्यकै रूपमा कायम राखियोस् ।” (पृ. ९१–९२)^१७

तर, जस्तो कि आज स्पष्ट छ, पूँजी र पूँजीवादका यी इच्छाहरू पूरा गर्न संभव छैन । जब उत्पादक शक्तिहरू विकसित छन्, श्रमकाल र मूल्यले आफ्नो सीमाभन्दा बाहिर निस्किएर स्वयंलाई निषेध गरिरहेका छन् । केवल पूँजीवादी र अन्य प्रकारका राजनीतिक अर्थशास्त्रीले मात्र होइन, बरु उनीहरूका विरोधी वामपन्थी र समाजवादीले पनि चाहन्छन् कि श्रमकाल धनको माप बनिरहोस्, किनभने उनीहरू के ठान्दछन् भने यसैको माध्यमले सामाजिक क्रान्ति हुनेछ; तर यस्तो सोचेर उनीहरूले ठूलो भूल गरिरहेका छन् । दुवै पक्षहरूको यो बुझाई वस्तुगत प्रक्रियाहरूको विरुद्ध छ । यस्तो बेलामा जब कुनै पनि वस्तु श्रमको मात्राद्वारा मापन गर्न सकिंदैन, पुराना मापदण्ड र मान्यताहरूमा काम गर्नु त्रुटिपूर्ण छ ।

मार्क्सले ग्रुड्रिसको एक स्थानमा एउटा अज्ञात लेखकलाई उद्धृत गर्दछन् : “जुन देशले १२ को बदला ६ घण्टाबाटै काम चलाउँदछ, त्यो वास्तवमा धनी हो । धन अतिरिक्त श्रमकाल होइन, बरु बचेको समयमाथि नियन्त्रण हो । यो प्रत्येक व्यक्ति र समुच्च समाजको लागि खर्च गरिएको आवश्यक कालको अतिरिक्त हो ।” (पृ. ९२)^१८ यहाँ पहिलो पटक बचेको समयको सिद्धान्त पेश गरिएको छ । आजको सन्दर्भमा यो अत्यन्तै प्रासंगिक भएको छ । यो विचार त्यस समयमाथि लागू हुन्छ, जुन आवश्यक समयको अतिरिक्त हो ।

“यन्त्रहरू, इन्जिन, रेलवे, विद्युतीय टेलीग्राफ, स्वचालित म्यूल, इत्यादिको रचना प्रकृतिले गर्दैन । तिनीहरू मानवउद्यमका परिणाम हुन् । प्राकृतिक वस्तुहरू प्रकृतिमाथि मानवइच्छाको प्रतीक बनेर परिवर्तित हुन्छन्, वा यसो भनौं कि प्रकृतिमा मानवको गतिविधिको परिणाम बन्दछन् । तिनीहरू मानव मस्तिष्कको माध्यम वा उपकरण बन्दछन्, जुन मानवको हातद्वारा बनाइन्छ, ज्ञानको वस्तुरूप शक्ति । स्थिर पूँजीले समाजको सामान्य विज्ञान, ज्ञानको विद्यमान उत्पादक शक्तिमा विकासको स्तरलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ । यसप्रकार त्यो स्तर प्रतिबिम्बित हुन्छ, जहाँसम्म सामाजिक जीवनप्रक्रिया सामान्य बुद्धिमत्ताको नियन्त्रणमा आएको छ……..” (पृ. ९२)^१९

यो ध्यान दिनयोग्य कुरा के  छ भने मार्क्स वैज्ञानिक–प्राविधिक विकासको लागि यो उद्धरणमा ठूला (Capital) अक्षरहरूको प्रयोग गर्दछन् । उनी यहाँ विज्ञान उत्पादक शक्तिमा विकसित हुने कुरामाथि विचार गरिरहेका छन् । बुद्धि र बौद्धिक गतिविधिले उत्पादनमाथि निर्णायक प्रभाव पार्दछ । मार्क्सका उद्धरणहरूमा के विचार पाइन्छ भने सामाजिक उत्पादक शक्तिहरू ज्ञानको रूपमा विकसित हुन्छन्, र “प्राक्सिस” का माध्यमहरूको रूपमा पनि, अर्थात् सामान्य जीवनप्रक्रिया, भौतिक तथा बौद्धिक व्यवहारको रूपमा । जब अचल सम्पत्तिले आफ्नो ठूलो आकारप्रकार र परिमाणलाई निल्न लाग्दछ, र यस्ता रूप धारण गर्न लाग्दछ, जुन मस्तिष्कको कार्यशैली र क्षमताको नजिक हुन्छन् तथा उपयोगमूल्यको उत्पादनका नयाँ प्रक्रियाहरू उत्पन्न हुन्छन् ।

ठूलो परिमाणको उत्पादनमाथि विचार गर्दै मार्क्सले के भन्दछन् भने उत्पादन तथा उत्पादनका साधनहरूको बढीभन्दा बढी भाग उत्पादनका साधनहरूलाई पैदा गर्नमा खर्च हुन्छ ।^२० (पृ. ९२–९३) तर आजको  माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिका परिस्थितिहरूमा के स्पष्ट छ भने यो विचार यस कुरामाथि लागू हुँदैनथ्यो वा यसमाथि लागू हुने त्यसको क्षेत्र कम हुँदै गइहरहेको छ । अब बुद्धि, साधन र उत्पादन स्रोत उत्पादनबाट हटेर संचार, सूचना, वितरण, उपभोक्ता साधनहरू, इत्यादिमा लागिरहेका छन्; गैरउत्पादक क्षेत्रको महत्व बढ्दै गइरहेको छ । साथसाथै, मार्क्सको यो विचारले के संकेत गर्दछ भने स्थिर पूँजीको बढीभन्दा बढी प्रयोग गरेर समाज मूर्त श्रममाथि कम र अमूर्त श्रममाथि बढी निर्भर हुँदै गइरहेको छ । एउटा दृष्टिले यो विचारले नवप्राविधिक क्रान्ति तथा श्रमको आपशी सम्बन्ध पुनर्परिभाषित गर्नमा सहायता गर्दछ ।

मार्क्स अगाडि भन्दछन् – “समाजले प्रतीक्षा गर्न सक्दछ” र तुरुन्तै प्रयोग तथा उपभोक्ता क्षेत्रबाट धन हटाएर यस्तो श्रममा खर्च गर्न सक्दछ, जुन तुरुन्तै उत्पादक हुँदैन । “जब सापेक्ष अतिरिक्त श्रम आवश्यक श्रमको उत्पादकत्वमाथि आधारित हुन्छ, तब स्थिर पूँजीमा खर्च गरिएको श्रमकाल वस्तुहरूको प्रत्यक्ष उत्पादनमा खर्च गरिएको श्रमकालको उत्पादकत्वमाथि निर्भर हुन्छ ।”^२१ (पृ. ९३)

यहाँ मार्क्सका यी महत्वपूर्ण शब्दहरू छन् – “समाजले प्रतीक्षा गर्न सक्दछ” । स्थिर पूँजीमा खर्च गरिने श्रम नयाँ प्रविधिको विकाससँगसँगै तीव्र रूपले घटिरहेको छ, र त्यसैकारण आज तात्कालिक आवश्यकताहरूको क्षेत्रबाट धन हटाउने संभावना तथा आवश्यकता कम हुँदै गइरहेको छ । परिवर्तनशील पूँजीको स्थिर पूँजीमा रुपान्तरणको प्रक्रिया पनि उल्टिसकेको छ, र अब माल–मुद्राबजार तथा विनिमय उत्पादनको क्षेत्रबाट निस्केर तीव्र गतिले प्रसार भइरहेका छन् र उत्पादनलाई आफूभित्र समेटिरहेका छन् । यसबाट समाजव्यवस्थाको चरित्रमा मूलभूत परिवर्तन आइरहेको छ ।

मार्क्सका अनुसार “आवश्यक श्रमकालबाहेक बचेको कालको ठूलो मात्रा……….अर्थात् श्रमकाल पूँजीका परिस्थितिहरूमा……….केहीको लागि अश्रमकालको रूपमा अगाडि आउँदछ । पूँजीले जनताको अतिरिक्त श्रमकाललाई कला र विज्ञानका सबै माध्यमहरूबाट बढाउँदछ, किनभने त्यसको अभिरुचि प्रत्यक्ष रूपमा मूल्यमा हुन्छ, न कि उपयोगमूल्यमा ।

“त्यसकारण आफ्नो उद्देश्यको विपरीत त्यो समाजको बचेको समयलाई बढाउने तरीका पत्ता लगाउने माध्यम बन्दछ र साथसाथै सम्पूर्ण समाजको आवश्यक श्रमकाललाई न्यूनतम् बनाउन र समाजका सबै सदस्यहरूको विकासको लागि मुक्त कालको निर्माण गर्नको लागि । तर यसको प्रवृत्ति सदा एकातिर बचेको समयलाई बढाउने र अर्कोतिर, यसलाई अतिरिक्त श्रममा बदल्ने हुन्छ । यदि त्यो पहिलो उद्देश्यमा आवश्यकताभन्दा बढी सफल हुन्छ भने, अतिरिक्त उत्पादनको संकटबाट ग्रस्त हुन्छ र तब आवश्यक श्रममा बाधा पुग्दछ, किनभने पूँजीले कुनै अतिरिक्त श्रमको प्रयोग गर्न सक्दैन ।

“यो अन्तर्विरोध जति बढी विकसित हुन्छ, त्यति नै बढी के स्पष्ट हुन्छ  भने उत्पादन साधनलाई अब अरुको अतिरिक्त श्रमसँग बाँधेर राख्न सकिंदैन र यो पनि कि श्रमजीवीहरूले आफ्नो अतिरिक्त श्रम आफ्नो अधीनमा लिनुपर्दछ । यसो भएपछि बचेको समय विरोधी हुँदैन………. तब धनको माप श्रमकाल हुँदैन, बरु बचेको समय हुन्छ । धनको मापको रूपमा श्रमकालले धनलाई गरीबीमा आधारित देखाउँदछ र बचेको समयलाई अतिरिक्त श्रमकालको माध्यम तथा त्यसको विरोधमा । यो व्यक्तिमा समुच्च काल श्रमकालको रूपमा प्रकट हुन्छ र त्यसलाई केवल एउटा श्रमिकको स्थितिमा सीमित गरिन्छ ।………त्यसकारण सबभन्दा विकसित यन्त्रले अब श्रमिकलाई बर्बर मानवभन्दा पनि बढी समयसम्म काम गराउँदछ वा त्यो समयभन्दा पनि बढी, जब मानवले सबभन्दा सरल र भद्दा औजारहरूको प्रयोग गर्ने गर्दथ्यो ।“^२२

आज नवप्राविधिक क्रान्तिको परिस्थितिमा मार्क्सको उपर्युक्त प्रस्थापना यस अर्थमा पूर्ण रूपले लागू हुँदैन कि ठूलो परिमाणका उत्पादनका साधनहरूको अगाडिको विकास अब ठूलोबाट सानोतिर हुनलागेको छ । त्यसकारण ठूलो परिमाणका उत्पादन साधनहरूमाथि श्रमजीवीहरूको स्वामित्वको मान्यता तथा ठूला उद्योगहरूसँग सम्बन्धित कैयौं अन्य मान्यताहरू लागू हुँदैनन् । यो उद्धरणमा मार्क्सले के मान्दछन् भने ठूलो परिमाणको उत्पादन अन्य क्षेत्रहरूबाट स्रोत एकत्रित गरेर वा दिशा परिवर्तन गरेर हुन्छ र साथसाथै आन्तरिक अन्तर्विरोध तीव्र भएपछि माथि उल्लेखित दुई पक्षहरूमा द्वन्द्व हुन्छ, जसको एकमात्र समाधान साधनहरूमाथि श्रमजीवीहरूको नियन्त्रण हो । तब मात्र आवश्यक श्रमकाल र अतिरिक्त कालमा तारतम्य स्थापित हुन सक्छ ।

तर इलेक्ट्रोनिक क्रान्तिले उपर्युक्त मान्यताहरूको आधार बदलिदिएको छ । अब उत्पादन ठूलो परिमाणतिर बढिरहेको छैन र न साधनहरू नै उत्पादनतिर बढिरहेका छन्, बरु तिनीहरू संचार, विनिमय तथा वितरणतिर विकसित भइरहेका छन् । यो स्थितिमा उत्पादन साधनहरूमाथि स्वामित्वको वा स्वामित्व परिवर्तनको महत्व कम हुँदै गइरहेको छ, किनभने इलेक्ट्रोनिक क्रान्तिको कारण अतिरिक्त समय र बचेको समय असाधारण तीव्र गतिले बढिरहेका छन्, र त्यसैकारण मार्क्सको यसभन्दा पहिले उद्धृत कथन बढी लागू हुन्छ ।

अर्को जुन कुरामाथि ध्यान दिनु अत्यन्त आवश्यक छ, त्यो के हो भने मार्क्सले बचेको समयको महत्वपूर्ण विचार पेश गरे, जसको प्रयोग सबभन्दा पहिले अज्ञात लेखकको उपर्युक्त उद्धरणमा गरिएको थियो । मार्क्सले यसलाई सन्दर्भसानुसार कैयौं अर्थहरूमा प्रयोग गरेका छन् : अतिरिक्त श्रमकालको रूपमा; सम्पूर्ण श्रमप्रक्रियापछि बचेको समयको रूपमा; र अतिरिक्त समयको अंगको रूपमा । हाम्रो आजको सन्दर्भमा बहसको क्रममा यो विचार अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । के कुरा ध्यान दिनु आवश्यक छ भने एक स्थानमा मार्क्सले बचेको समयलाई गैरश्रमकालको रूपमा पेश गर्दछन् । उनी यो स्पष्ट गर्दछन् कि पूँजीद्वारा अतिरिक्त श्रमकाल बढाउनुको बावजूद, पूँजीवादको इच्छाको बावजूद, सम्पूर्ण श्रमकाल न्यूनतम्तिर विकसित हुँदै (घट्दै) जान्छ । आज श्रम वा उत्पादन प्रक्रियाहरूमाथि वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिका प्रभावहरूलाई बुझ्नको लागि यो विचार एउटा महत्वपूर्ण साँचो हो ।

मार्क्सले ठूलो परिमाणको उत्पादनको विश्लेषण गर्दै स्वयं भन्दछन् – एउटा समय यस्तो आउँछ, जब ठूलो उद्योगले धनको स्रोतको रूपमा (पूँजीको) विरोधीको श्रमकाल समाप्त गर्दछ ।

“स्वयं जीवित श्रम नै उत्पादनको आधारको रूपमा समाप्त हुन्छ ।”^२३ (पृ. ९४–९५)

“यो यसकारणले हुन्छ कि एकातिर जीवित श्रम मुख्यतया रेखदेखकर्ता र नियन्त्रक गतिविधिको रूपमा परिवर्तित हुन्छ; र अर्कोतिर यसकारणले पनि कि वस्तु अलग–अलग जीवित श्रमको बदला त्यो सामाजिक गतिविधिको संयोजनको परिणाम हुन्छ, जुन उत्पादकको रूपमा उत्पन्न हुन्छ ।”^२४ (पृ. ९५)

उनी भन्दछन् – उत्पादन साधनहरूको उत्पादकत्व स्वचालित व्यवस्थामा विकसित हुनुको कारण प्राकृतिक शक्तिहरूमाथि सामाजिक बुद्धिको नियन्त्रण हो । साथसाथै व्यक्तिगत श्रम सामाजिक श्रममा विलीन हुन्छ र वर्तमान उत्पादन पद्धतिको आधार समाप्त हुन्छ ।^२५ (पृ. ९५)

व्यक्तिगत श्रम सामूहिक श्रममा विलीन हुने विचार पूँजीवाद र समाजवाद दुवैमाथि लागू हुन्छ । चाहे त्यो पूँजीपतिको स्वामित्वमा होस् वा समाजवादी स्वामित्वमा, स्थिर पूँजीको सन्दर्भमा व्यक्तिगत श्रम अमूर्त श्रम तथा स्थिर पूँजीको क्रममा अलगावको प्रक्रियाबाट गुज्रिन्छ । यो अलगाव सामाजिक व्यवस्थाको चरित्रसँग त्यति नै जोडिएको छ, जति औद्योगिक क्रान्तिसँग पूँजीवादी स्वामित्वको स्थानमा राज्यको रूपमा सामूहिक स्वामित्वको आगमनले श्रमशक्तिको मालिकको स्थितिमा कुनै मूलभूत परिवर्तन ल्याउँदैन । त्यो अलगावबाट गुज्रिन्छ र उत्पादन प्रक्रियाभन्दा बाहिर जान्छ, चाहे व्यवस्था पूँजीवादी होस् वा समाजवादी । श्रमप्रक्रियाको विलयन तबसम्म चलिरहन्छ, जबसम्म प्रविधिले आफ्नो औद्योगिक चरित्र त्याग्दैन । समाजवादी आर्थिक व्यवस्थाको विश्लेषणबाट के स्पष्ट हुन्छ भने श्रम तथा श्रमप्रक्रियाको चरित्र मूल रूपमा उही रहन्छ । त्यसकारण, पूँजीवादी तथा समाजवादी उत्पादनपद्धतिहरूको कुरा गर्नुको बदला औद्योगिक उत्पादन पद्धतिको कुरा गर्नु बढी सही हुन्छ । यस दृष्टिले पूँजीवाद र समाजवादको उत्पादन–पद्धतिमा मूलभूत अन्तर हुँदैन ।

सामूहिक स्वामित्वबाट आवश्यक तथा अतिरिक्त श्रमकालको बीचको विभाजन समाप्त हुँदैन । अतिरिक्त श्रमबाट अतिरिक्त उत्पादन तथा अतिरिक्त मूल्यको उत्पादन जारी रहन्छ । सामाजिक न्याय, कल्याण र एक हदसम्म बराबरीको सम्बन्ध कायम गर्न सकिन्छ, तर केवल सामाजिक क्षेत्रमा मात्र । तर यो एउटा मनोगत कार्य मात्र हुन सक्दछ, न कि यस चरणमा, इतिहासका प्रेरक शक्तिहरूको परिणाम । यो तबमात्र सफल हुन सक्दछ, जब उत्पादक शक्तिहरूले विशेष चरित्र र परिपक्वता धारण गर्दछन् ।

यो चरणको प्रारम्भ औद्योगिक युगको समाप्ति तथा उत्तर–औद्योगिक युगको शुरुवातसँग देखा परिरहेको छ । समाजमा, विशेषगरी उत्पादन सम्बन्धहरूमा, मूलभूत परिवर्तनको लागि मार्क्स र लेनिनको अनुमानको विपरीत स्थान–समयको संकुचन र उत्पादन साधनहरू बढीभन्दा बढी सानो, सूक्ष्म हुनु आवश्यक छ ।

मार्क्सले एक स्थानमा महत्वपूर्ण प्रस्थापना पेश गर्दछन्^२६ (पृ. ९५–९६) – पूँजी बढीभन्दा बढी विनिमय वा वितरणबाट हटेर उत्पादन साधनहरूको विकासमा लाग्दछ । ठूलो परिमाणको उत्पादनको विकाससँगै यो प्रवृत्ति प्रबल हुँदै जान्छ । आजको सन्दर्भमा यो प्रवृत्ति अब विपरीत दिशामा विकसित भइरहेको छ । अब पूँजी मूल्योत्पादनका उत्पादन साधनहरूमा लाग्नुको बदला सेवाहरू, संचार र उपभोक्ता क्षेत्रहरूमा बढीभन्दा बढी प्रवेश गरिरहेको छ ।

यस दृष्टिले पूँजी वास्तविक अर्थमा “पूँजी” मानिंदैन । यसको विकासको चक्र पूरा भइरहेको छ : यसले आफ्नो पूर्ण रूप, अर्थात् उत्पादन रूप, केवल पूर्ण रूपले धारण मात्र गरिसकेको छैन, बरु अब त्यसबाट बाहिर निस्किन लागेको छ । यसले अब विशेषगरी स्थिर पूँजीको रूप त्याग्न लागेको छ । के कुरा ध्यान दिन लायक छ भने पूँजीले आफ्नो जीवन स्थिर पूँजी वा विनिमय पूँजीको रूपमा शुरु गरेको थियो । उत्पादनको सम्पूर्ण चक्र (इतिहास) बाट गुज्रिएर अब त्यसले पुनः विनिमय पूँजीको रूप धारण गरिरहेको छ, तर उच्च स्तरमा ।

अब पूँजीको अनुपात उत्पादनमा कम हुँदै गइरहेको छ र सेवा, संचार तथा विनिमयमा बढ्दै गइरहेको छ । पूँजीको यो गैरउत्पादन प्रसार विज्ञान तथा प्रविधिको उत्तर–औद्योगिक विकासमाथि आधारित छ, जसको फलस्वरूप पूँजीले द्रूत गतिमा आफ्नो उत्पादन रूप छोड्दै गइरहेको छ ।

यहाँ मार्क्सको ‘पूँजी’ को पूँजी छैन, मार्क्सको रचना मुख्यतया उत्पादनमा पूँजी, उत्पादनको विश्लेषण, साथसाथै वस्तु तथा वस्तु उत्पादनको स्वरूपको अध्ययनमा आधारित छ । उनले पूँजीको विनिमयबाट उत्पादनमा स्थानान्तरण र पूर्ण स्वरूप धारणको विश्लेषण गरेर अतिरिक्त मूल्यको स्रोत उत्पादनमा पत्ता लगाए ।

आज यो अवस्था बदलिरहेको छ । अब त्यो उत्तर–औद्योगिक अर्थव्यवस्थाको विश्लेषणको आवश्यकता छ, जसमा उत्पादन समाप्त भइरहेको छ र संचार तथा सूचना प्रमुख कारक बनेका छन् । यस्तो स्थितिमा मार्क्सको ‘पूँजी’ का कैयौं मान्यताहरू अप्रासंगिक भइसकेका छन् । यदि पूँजीले आफ्नो उत्पादन रूप त्यागिरहेको छ भने, यो पूँजी मानिंदैन ।

“श्रमकालको बचत मुक्त कालमा वृद्धिको बराबर छ, अर्थात् व्यक्तिको विकासको लागि समयको बराबर छ, र व्यक्ति स्वयं सबभन्दा ठूलो उत्पादक शक्ति हो, जसले उत्पादक शक्तिलाई प्रभावित गर्दछ । चालु उत्पादन प्रक्रियाको दृष्टिले यसलाई स्थिर पूँजीको उत्पादन नै मानिन्छ, र यो स्थिर पूँजी स्वयं मानिस नै हो ।”^२७ (पृ. ९७) ।

यो एउटा असाधारण प्रस्थापना हो । स्थिर पूँजी पूँजीवादअन्तर्गत आफ्नो जन्मदेखि विकसित भएर स्वनिषेधसम्म पुग्दछ; तबमात्र मानिस अचल सम्पत्ति बन्न सक्दछ, जुन केवल स्थिर पूँजीको मात्र होइन, बरु स्वयं पूँजीवादकै निषेध हो ।

“यो स्वतःस्पष्ट छ कि जीवित श्रमकाल स्वयं मुक्त कालको अमूर्त विरोधमा रहन सक्दैन, जस्तो कि पूँजीवादी राजनीतिक अर्थशास्त्रको दृष्टिमा देखिन्छ……….मुक्तकालले मानिसलाई…………परिवर्तित कारकको रूपमा जीवित उत्पादन प्रक्रियामा प्रवेश गराउँदछ………” मानिसले स्थिर कारक (पूँजी) को रूपमा उत्पादनमा तबमात्र प्रवेश गर्दछ, जब विज्ञान पर्याप्त उच्च स्तरसम्म विकसित भइसकेको हुन्छ, जब त्यो स्वतः निर्माण गर्ने विज्ञान बन्दछ । यो स्थितिमा दिमाग समाजद्वारा आर्जित ज्ञानको भण्डार बन्दछ । यसको तुलनामा शारीरिक श्रम तथा गतिविधिहरू केवल तयारी मात्र हुन्छन् ^।२८ (पृ. ९७)

“जब पूँजीवादी अर्थव्यवस्थाले विस्तार–विस्तार स्पष्ट रूप धारण गर्दछ, तब यसको निषेध पनि विस्तार–विस्तार स्पष्ट हुन्छ………..”^२९ (पृ. ९८)

यसपछि मार्क्स एउटा यस्तो प्रस्थापना पेश गर्दछन्, जसले मार्क्सवादको आम धारासँग मेल खाँदैन :

“यहाँ हामी चलिरहेको उत्पादन प्रक्रियाको कुरा गरिरहेका छौं । यदि हामी पूँजीवादी समाजलाई पूर्ण रूपले हेर्दछौं भने, स्वयं समाज, अर्थात् सामाजिक सम्बन्धहरूमा स्वयं मानिस नै सामाजिक उत्पादन सम्बन्धहरूका अन्तिम परिणामहरूको रूपमा प्रकट हुन्छ । जुन कुरा ठोस छ, त्यो क्षणिक देखिन्छ, जस्तै पैदावार, इत्यादि, गतिमा लुप्त भइरहेको क्षणजस्तै । वर्तमान उत्पादन प्रक्रिया स्वयं क्षणभंगुर (नाशवान) देखिन्छ, साथसाथै यसका परिस्थितिहरू पनि । केवल व्यक्ति मात्र यसको कर्ताको रूपमा आउँदछन् : यिनीहरूका आपसी सम्बन्ध हुन्छन्, जुन उत्पादित तथा पुनरुत्पादित हुन्छन् ।”^३० (पृ. ९८)

जोड दिइएका पंक्तिहरू अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्, जसले सामाजिक विकासको गहनतालाई दर्शाउँदछन् । समाज अन्तिम रूपमा उत्पादन प्रक्रियाद्वारा संचालित हुन्छ; तर जब–जब उत्पादन विकसित र बढी उत्पादक हुँदै जान्छ, तब–तब समाजमा त्यसका स्थान, काल र महत्व कम हुँदै जान्छन् र व्यक्ति तथा समूहका महत्व बढ्दै जान्छन् । सामाजिक अस्तित्वको सम्पूर्णतामा यसले बढीभन्दा बढी एक क्षणभरिको स्थान ग्रहण गर्दै जान्छ ।

मार्क्सले रोबर्ट ओवेनको त्यो उद्धरण उद्धृत गर्दछन्, जसमा उनी के भन्दछन् भने सही अर्थमा मजदूर तथा पूँजीपति वर्ग ठूला परिमाणका उद्योगहरूसँग विकसित हुन्छन् ।^३१ (पृ. ९८) तार्किक रूपमा के निष्कर्ष निस्किन्छ भने ठूला आकारका उद्योगहरू लुप्त हुनासाथ वर्गहरूको विलयन पनि प्रारम्भ हुन्छ ।

“स्थिर पूँजीमा श्रमका सामाजिक उत्पादक शक्तिहरू पूँजीमा निहित गुणको रूपमा प्रकट हुन्छन्; साथसाथै वैज्ञानिक शक्ति तथा उत्पादन प्रक्रियामा सामाजिक शक्तिहरूको संयोजन; र अन्तमा जीवित श्रमबाट यन्त्रहरूको रूपमा, जीवनहीन उत्पादक शक्तिको रूपमा शिल्पको रुपान्तरण ।”^३२ (पृ. १००)

शिल्पको यन्त्रमा रुपान्तरण, यन्त्रको रूप धारण गर्ने प्रक्रिया आज बढी प्रासंगिक भएर आएको छ । आजको वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिको अवधिमा यो रूपान्तरण ठूलो परिमाणमा चलिरहेको छ । यति मात्र होइन, आज ज्ञान र शिल्पलाई कम्प्युटर प्रोग्रामको रूपमा पहिले नै निश्चित गरेर यन्त्रको अंग बनाइन्छ, र यसप्रकार यन्त्रहरूले पहिले नै जान्दछन् कि तिनीहरूले के गर्नुपर्दछ । अब त “समानान्तर” कम्प्युटरहरूको आविष्कारबाट स्वयं मस्तिष्कको सामु अत्यन्तै ठूलो चुनौति आएको छ ।

मार्क्सका अनुसार विनिमयको क्षेत्र श्रमको विनिमयको क्षेत्र हो ।^३३ (पृ. १००–१०१) तर आज यो कुराको प्रासंगिकता कम हुँदै गइरहेको छ । यो हाम्रो वर्तमान अनुसन्धानको लागि महत्वपूर्ण छ । आज संचार तथा विनिमयको अनुपात बढ्दै गइरहेको छ, जबकि उत्पादनको अनुपात घट्दै गइरहेको छ । विनिमय अब केवल “श्रमको विनिमय मात्र रहेको छैन, बरु श्रमको मात्रा वा स्तर घट्दै गइरहेको छ; साथसाथै गैरश्रम कारक तथा सूचना विनिमयका महत्वपूर्ण अंग बन्दै गइरहेका छन् । त्यसकारण विनिमय तथा यसको स्रोतलाई पुनर्परिभाषित गर्नु आवश्यक छ । सूचना र प्रतीक बढीभन्दा बढी प्रसारित भइरहेका छन् तथा उत्पादनबाट टाढा गइरहेका छन् । फलस्वरूप विनिमयको पूँजीवादी चरित्र समाप्त हुँदै गइरहेको छ । ठोस, मूर्त वस्तुहरूको विनिमयमा पनि श्रमको मात्रा तीव्र गतिले घट्दै गइरहेको छ । यिनीहरूमाथि हामी आजको सन्दर्भमा पछि अझ पनि विचार गर्नेछौं ।

औजार, यन्त्र तथा उत्पादनको  कम्प्युटरीकरण (कम्प्युटराइजेशन)

आज चलिरहेको औद्योगिक युगबाट उत्तर–औद्योगिक युगमा संक्रमण स्पष्ट रूपले औजार, यन्त्र तथा उत्पादनमा प्रतिबिम्बित भइरहेको छ । साथसाथै, यो संक्रमण औजार तथा यन्त्रको बदलिंदो चरित्रको परिणाम हो ।

यन्त्र तथा उत्पादन प्रक्रियाको कम्प्युटरीकरण परिवर्तनहरूको अन्तहीन क्रम चल्दछ, जसले साथसाथै सामाजिक संरचनाहरूमा पनि परिवर्तन ल्याउँदछ । औद्योगिक क्रान्तिको अवधिमा वस्तु वा पैदावारको परिवर्तन प्रमुख प्रक्रिया वा सार थियो; आज सूचना वा संकेतको विश्लेषण उत्पादनमा प्रमुख प्रक्रिया हो ।^३४

अब अपरेटर औद्योगिक यन्त्रसँग त्यति सम्पर्कमा रहँदैन, जति चिन्हहरू, संकेतहरू र प्रतीकहरूसँग रहन्छ । यसप्रकार अपरेटर वा श्रमिक औद्योगिक प्रक्रियाबाट टाढा जान लागेको छ ।

अब यन्त्रलाई श्रमिकले चलाउँदैन, बरु यन्त्रमा सामेल सूचना वा प्रोग्रामले चलाउँदछ । यसले उत्पादन पद्धतिमा सूचना पद्धतिको प्रवेशलाई दर्शाउँदछ । यन्त्रको कार्य, गति, उपकरणको कार्य तथा स्वरूप, सबै कुरा सफ्टवेयरबाट निश्चित हुनलागेको छ । वास्तवमा सफ्टवेयर उत्पादनमा एउटा नयाँ तत्व हो, लोज्किनका अनुसार यो एउटा नयाँ “कार्यको साधन” वा “औजार वा यन्त्र” हो ।३५ उनी भन्दछन् कि सफ्टवेयर अप्रत्यक्ष कार्य हो,^३६ यो मस्तिष्कको कार्यकै प्रसार हो ।

यसबाट के स्पष्ट छ भने कार्यको स्वरूप तथा परम्परागत परिभाषा बदलिन्छ । अप्रत्यक्ष कार्य वास्तवमा केही हुँदैन : या त कार्य हुन्छ या हुँदैन ।

जिन लोज्किन पूँजीवादका समर्थक होइनन्; बरु उनी त के भन्दछन् भने पूँजीवादी व्यवस्थापनले श्रमिकविहीन कारखानाको सपना साकार हुन दिइरहेको छैन । यति मात्र होइन, उनको विचारमा यो बिर्सिनु हुँदैन कि पूँजीवादको लागि प्राविधिक क्रान्ति वास्तवमा सापेक्षिक अतिरिक्त मूल्य बढाउने एउटा विशेष तरीका हो ।

उनका यी विचारहरूमाथि आफ्नो प्रतिक्रिया हामी पछि पेश गर्नेछौं । तर यसैकारण उनका खोजहरू वा अवलोकनहरूको महत्व बढ्दछ । अहिले यहाँ हामी उनका अवलोकनहरूमाथि ध्यान दिन्छौं । आफ्नो विश्लेषणको क्रममा उनी एउटा महत्वपूर्ण निष्कर्षमा पुग्दछन् :  औद्योगिक क्रान्तिमा मानिस र वस्तुको बीचको सम्बन्ध यन्त्र र औजारको माध्यमबाट स्थापित हुन्छ, जुन उत्पादन (म्यानुफ्याक्चर) प्रक्रियामा प्रकट हुन्छ; कम्प्युटर अटोमेशनमा मानिस तथा संकेतहरूको बीचमा सम्बन्ध स्थापित हुन्छ । यहाँ यो ध्यान दिनयोग्य कुरा के छ  भने यहाँ वस्तुद्वारा मूर्त रूप धारणको प्रक्रियाको स्थानमा संकेत वा मानसिक प्रक्रियाले मूर्त रूप धारण गर्दछ । कैयौं पटक त मूर्त रूप धारण गर्ने प्रक्रियाबाट मानिस बिल्कुल बाहिर हुन्छ र उसको स्थान यन्त्रले लिन्छ । इलेक्ट्रोनिक्स पहिले त यन्त्रको सहायकको रूपमा आउँछ, त्यसपछि यसको प्रेरक शक्ति बन्दछ र पुनः उत्पादन तथा वितरणको प्रमुख कारक ।

लोज्किन त्यसै त यो विचारको विरुद्ध छन् कि अब समाज उत्तरोत्पादन, उत्तर–औद्योगिक हो, यो भन्दै कि यो कम्प्युटर क्रान्तिको आदर्शवादी व्याख्या हो । तर अगाडि उनी स्वयंले यो प्रस्थापनाको खण्डन गर्दछन् : उनी भन्दछन् – कम्प्युटर क्रान्ति व्यक्तिहरू तथा उनीहरूको मस्तिष्कका सांकेतिक अमूर्त गतिविधिहरू, विशेषगरी स्मरणशक्तिको प्रसारको बीचमा आपसी सम्बन्ध हो ।^३७

लेथ यन्त्रमा न्यूमेरिकल कन्ट्रोल लगाउनुको फलस्वरूप औजारका गतिविधिहरू र कटिङ, ग्र्याण्डिङजस्ता कार्यहरू अब कम्प्युटरद्वारा निर्देशित तथा नियमित हुन्छन् । नोवल (१९७९) ले यन्त्र औजारको नियन्त्रणको इतिहासको विस्तृत अध्ययन गरेका छन् ।^३८ एनालग नियन्त्रणमा अपरेटरद्वारा यन्त्रको गतिमा गरिएका परिवर्तन रेकर्ड हुन्छन्; डिजिटल नियन्त्रणमा सबै वर्गहरू र तिनीहरूका श्रृंखलाहरू दर्ता हुन्छन् । सूचनाप्रविधिको सहायताबाट केवल उत्पादन मात्र होइन, बरु सम्पूर्ण भण्डारको पनि लेखाजोखा राखिन्छ । कम्प्युटरको सहायताबाट उत्पादन ‘क्याम’ (CAM) तथा कम्प्युटरको सहायताबाट डिजाइन ‘क्याड’ (CAD) अमूर्त कार्यमा अटोमेशनको प्रसारका उदाहरण हुन् ।^३९ धेरै प्रकारका न्यूमेरिकल यन्त्रहरूलाई विभिन्न संरचनाहरूमा जोड्दा विभिन्न यन्त्रहरूको बीचमा कार्यको जटिल आदान–प्रदान र साथसाथै क्रमबद्ध कार्यश्रृंखला उत्पन्न हुन्छ ।^४०

यो ध्यान दिनयोग्य महत्वपूर्ण तथ्य हो कि न्यूमेरिकल नियन्त्रणमा, विशेषगरी कम्प्युटर न्यूमेरिकल नियन्त्रणमा, कार्यका विभिन्न चरणहरूलाई अंक कोणमा बदलिन्छ । फलस्वरूप शारीरिक वा मानसिक नियन्त्रण लगभग समाप्त हुन्छन् । धातुको कटिङका आरम्भिक अवस्थाहरूमा यन्त्र कार्यप्रणालीका विभिन्न चरणहरूमा यन्त्रद्वारा वस्तु पैदावार परिवर्तनहरूका प्रक्रियाहरू तथा एउटा प्रक्रियाबाट अर्को प्रक्रियामा रूपान्तरणमा लचकताको पर्याप्त कमी हुन्छ । तर पछिका चरणहरूमा वस्तु पैदावारका रूपहरू तथा यन्त्रहरूका विभिन्न अंगहरू र रूपहरूको बीचमा लचिलो परिवर्तनीय सम्बन्ध कायम हुन लाग्दछ ।^४१

न्यूमेरिकल नियन्त्रणको एउटा विशेषता के हो भने यसमा नियन्त्रण व्यवस्थालाई बारम्बार नयाँ प्रोग्रामहरूबाट नवीकृत गर्न सकिन्छ, जसबाट यन्त्रले एउटा होइन, बरु कैयौं प्रकारका कार्यहरू सम्पादित गर्न सक्दछ ।^४२ यसप्रकार, नियन्त्रण तथा उत्पादन अवलोकनका प्रक्रियाहरू लगातार मानिसबाट यन्त्रमा स्थानान्तरित भइरहेका छन् ।

उत्पादन प्रक्रियामा नियन्त्रण व्यवस्थाको कम्प्युटरीकरणको प्रत्यक्ष प्रभाव यन्त्र औजारमाथि परिरहेको छ, जुन बढी लचिला हुँदै गइरहेका छन् । उदाहरणको लागि यन्त्रहरू, यन्त्रऔजारहरू तथा परिष्कृत र अर्धपरिष्कृत स्रोतवस्तुहरूमा आफ्नो आकार तथा स्वरूपको कारण, तथा औद्योगिक यन्त्रहरू र उत्पादनको भाग हुनुको कारण सम्पूर्ण उत्पादन प्रक्रियाको विकास, विशेषगरी यसको कम्प्युटराइजेशनमा बाधक बन्नलाग्दछन् । माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिका प्रभावहरूले यिनीहरूका सीमाहरूलाई अझ पनि बढी उजागर गरिरहेका छन् । तर साथसाथै तिनीहरूले नै माइक्रोप्रोशेसरहरूको रूपमा यिनीहरूका सीमाहरू पार गरेर यिनीहरूका क्षमताहरू बढाइदिन्छन् । तिनीहरू यी यन्त्रहरू, औजार र तिनीहरूका पार्टपुर्जाहरूबाट संकेत पठाएर केन्द्रीय नियन्त्रणबाट आवश्यक निर्देशन पाउँदछन् र तिनीहरूमा परिवर्तन गर्दछन् । पछि गएर यन्त्र औजारमा आवश्यक परिवर्तन गर्नुपर्दछ ।

उत्पादन प्रक्रियामा नियन्त्रण कम्प्युटरहरूको प्रयोगको फलस्वरूप श्रमप्रक्रिया ठूलो परिमाणमा समाप्त भइरहेको छ : केवल अवलोकन र नियन्त्रण मात्र होइन, बरु वास्तविक उत्पादन प्रक्रियाहरू पनि समाप्त भइरहेका छन् । ह्यासेल्टाइन ए जी कम्पनीले सीमेंसद्वारा कम्प्युटरीकृत यूरोपको प्रथम ६ स्ट्याण्ड भएको कोल्ड रोलिङ मिल निर्माण गरे । स्ट्याण्डहरूबाट गुज्रिने सम्पूर्ण आवश्यक स्पातको लेखाजोखा, साथसाथै स्पात पाताहरूको हिसाब–किताब कम्प्युटरको माध्यमबाटै हुन्छ । प्रत्येक स्ट्याण्डको रोलिङ आँकडा कम्प्युटरद्वारा नै मापन गरिन्छ । एंगेल हार्ड इण्डस्ट्रीले जब ७० को दसकमा कम्प्युटर लागू गर्यो, तब प्रतिसेकेण्ड रोल्ड गरिएको स्पात पाताको मोटाईको मापन २० गुना बढ्यो ।^४३

कम्प्युटरको प्रयोगबाट अक्सीजन फर्नेस (भट्टी) मा मूलभूत परिवर्तन आएका छन् । पहिले अपरेटरहरू, इन्जिनियरहरू र वैज्ञानिकहरूले तापक्रमको स्तर, ब्लोको समयमा ग्यास तथा स्पात मिश्रणको आन्तरिक संरचना तथा तापस्तरमा लगातार परिवर्तनहरूमाथि ध्यान दिनुपर्दछ । कम्प्युटरको प्रयोगले तापक्रम तथा संरचनामा सुधारको काम पूर्ण रूपले समाप्त गरिदिएको छ र अक्सीजन तथा नाइट्रोजनको सम्बन्धमा परिवर्तनहरूलाई लगभग समाप्त गरिदिएको छ । यसबाट पहिले तापक्रम तथा संरचनाको प्रत्येक सुधारमा ७ मिनेट खर्च हुन्थ्यो; अब त्यो समय बच्दछ र त्यति नै अक्सीजन पनि ।^४४

कम्प्युटरले के गरेका छन् ? यिनीहरूले निम्नलिखित महत्वपूर्ण कार्य सम्पन्न गरेका छन् : तातो धातु, टुक्रा र चुनाको मात्राको गणना, ता कि ताप र रासायनिक दृष्टिले सन्तुलित मिश्रण तयार होस्; अक्सीजनको धारा निश्चित गर्नु; गतिशील नियन्त्रण स्वतः आरम्भ हुन्छ; तापक्रम तुरुन्तै रेकर्ड हुन्छ; कम्प्युटरले ताप वा तापक्रम मार्गको अनुमान र निर्देशन गर्दछ ।^४५ अगस्ट टम्पसन/एट ए. जी. को यूरोपको सबभन्दा ठूलो धमनभट्टीमा कोक चार्जको समयमा कार्बन/फलाम अनुपातको नियन्त्रण र रेखदेख पूर्णतया कम्प्युटरले गर्दछ ।

जिनोआ, इटलीको इटालसीडर कम्पनीले तीन स्थानहरूमा अवस्थित एउटा स्पात संयन्त्र चलाउँदछ । कम्प्युटरद्वारा संचालित सूचनाप्रणालीले उत्पादनको शुरुवातदेखि लिएर उपभोक्ताहरूको आदेश पूरा गर्नेसम्मका सम्पूर्ण गतिविधिहरूमाथि नियन्त्रण राख्दछ । यसमा समुच्च व्यवस्थाको योजना तयार गर्ने काम पनि सामेल छ । यति मात्र होइन, प्रत्येक कार्य अंशसम्बन्धी विस्तृत जानकारी केन्द्रीय कम्प्युटरहरूलाई भइरहन्छ । चेज, ब्रास एण्ड कपर कम्पनीको विलियम्स डिभिजनमा लगाइएका सेन्सर यन्त्रले कच्चा पदार्थ, फाल्तु बचेका ठोस पदार्थ, भट्टी, मिश्र धातु, इत्यादिको एक–एक टुक्रा र प्रक्रियासम्बन्धी विस्तृत जानकारी राख्दछन्, जसबाट समयको ठूलो बचत हुन्छ ।^४६

आजभोलि दुईप्रकारका स्वचालित उत्पादन प्रक्रियाहरू पाइन्छन् : फ्लो–लाइन तथा व्याच म्यानुफ्याक्चरिङ । फ्लो–लाइन उत्पादनमा एउटा वस्तुको ठूलो परिमाणमा उत्पादन गरिन्छ । यसमा स्वचालित अवलोकन तथा नियन्त्रणको लागि “वितरित कम्प्युटर टेक्नोलोजी” को प्रयोग गरिन्छ । कारहरू,  दुईपांग्रे सवारी साधनहरू, टी. भी., माइक्रोकम्प्युटर, हवाईजहाज, इत्यादि अनेकौं पैदावारहरूको लागि अतिविशिष्ट यन्त्रहरूको प्रयोग गरिन्छ ।^४७ यो ध्यान दिन लायक छ कि यस प्रक्रियामा प्रत्येक कार्यको अनुरूप यन्त्रहरू लगाइन्छ र तिनीहरू कम्प्युटरीकृत हुन्छन् । तिनीहरूको कम्प्युटरीकरणको गति तीव्र हुँदै गइरहेको छ ।

व्याच उत्पादनमा यन्त्र बढी लचिलो हुन्छ, किनभने यसमा एउटै आकार–प्रकारका वस्तुहरू पर्याप्त संख्यामा बनाउनुको बदला माग र आवश्यकतानुसार साना–साना समूहहरूमा (१०, २०, ५०, १००, इत्यादि) बनाइन्छ; यहाँसम्म कि प्रत्येक नमूना अलग–अलग प्रकारको हुन सक्दछ । त्यसकारण यन्त्रमा त्यसैप्रकारको प्रोग्राम दर्ता गरिन्छ र यन्त्रको स्वरूप पनि त्यसैअनुरूप बदलिरहन्छ । एलबीन टोफलरले आफ्ना रचनाहरूमा^४८ ब्याच उत्पादनको विशेष उल्लेख गरेका छन् ।

लचिलो उत्पादन व्यवस्था (एफ. एम. एस.) आज सम्पूर्ण विश्वमा तीव्रतापूर्वक फैलिंदै गइरहेको छ । एफ. एम. एस. मा सामानहरूको उपयोग स्वचालित हुन्छ, जसको लागि सूचना–व्यवस्था एल. ए. एन. (स्थानीय नेटवर्क) द्वारा उपलब्ध गराइन्छ । यी सबैमा न्यूमेरिकल तथा कम्प्युटर न्यूमेरिकल कन्ट्रोलको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ ।^४९

यस सम्बन्धमा केही महत्वपूर्ण तथ्यहरू र आँकडाहरूमाथि ध्यान दिनु आवश्यक छ । १९८२ का आँकडाहरू अनुसार, अमेरिकी रकफेल कम्पनीद्वारा ट्रकहरूको एक्सेल बनाउनमा बनाउनमा पुरानो प्रणालीको तुलनामा एफ. एम. एस. मा केवल १/४ स्थान लाग्यो र ढाँचा निर्माण गर्ने खर्च लगभग समाप्त भयो; एव्को–विलियमस्पोर्ट हवाई इन्जिनको उत्पादनमा नयाँ प्रणालीमा केवल १/३ स्थान, १/४ श्रम र पुर्जाहरू समाउने यन्त्रहरू केवल आधा मात्र लागे; क्याटरपिलर निर्माण यन्त्रको उत्पादनको लागि कुल उत्पादन समय जहाँ पुरानो प्रणालीमा ८.५ घण्टा थियो, त्यहाँ नयाँमा केवल ०.३ घण्टा मात्र ।^५०

एउटा अर्को रोचक आँकडा लिऊँ । ईरीको जनरल इलेक्ट्रिक (अमेरिका) मा एफ. एम. एस. लगाउनुभन्दा पहिले र पछिका केही आँकडाहरू यसप्रकार छन्^५१ :

                                                              पुरानो प्रणाली         नयाँ प्रणाली

१. यन्त्रको संख्या                                                  २९                    ९

२. प्रतिपालो कुल मजदूर                                         ८६                    १६

३. लोडिङको लागि आवश्यक यन्त्रहरू             १०–११             ४–५

४. सात पुर्जाहरूको वार्षिक न्यूनतम उत्पादन           ४१००               ५६००

५. एउटा पुर्जाको लागि औसत प्रक्रिया समय                १६ दिन              १६ घण्टा

६. उत्पादकत्व वृद्धि                                                पुरानोको तुलनामा नयाँमा २४०५

८० को दसकको मध्यमा नगोया, जापानको यामाजाकी मेशिनरी वक्र्स लिमिटेडमा न्यूमेरिकल यन्त्र औजार तथा रोबोटको माध्यमले उत्पादन हुन्थ्यो, जसमा केवल १३ श्रमिकले मात्र काम गर्दथे । यो एम. एम. एस. लाई अपनाउनुभन्दा पहिले २१५ श्रमिकले काम गर्दथे र ४ गुना बढी यन्त्रहरूको प्रयोग हुन्थ्यो । यस क्रममा वास्तविक उत्पादन प्रक्रिया ३ महिनाबाट घटेर ३ दिनको भयो । यसैगरी, जापानको फूजी कम्प्लेक्सको फानुक लिमिटेडमा त्यस बेला ३० यान्त्रिक केन्द्रहरू थिए, जसमा कम्प्युटर नियन्त्रित यन्त्र औजारको प्रयोग हुन्थ्यो, जसलाई रोबोटद्वारा लोडिङ गरिन्थ्यो र निकालिन्थ्यो । वस्तुहरूको प्रयोग रोबोट, मनिटर्स र निर्देशित नियन्त्रकहरूद्वारा हुन्थ्यो । यो प्लान्ट पहिलेभन्दा ५ गुना बढी उत्पादक छ; परम्परागत कारखानामा यति नै उत्पादनको लगि १० गुना बढी पूँजी र श्रमको आवश्यकता पर्दछ ।^५२

माइक्रोप्रोशेसर कम्प्युटरले औद्योगिक उत्पादन प्रक्रियामा करीब–करीब सम्पूर्ण काम गर्दछन् वा ती कामहरू गर्ने क्षमता राख्दछन् । पार्टपुर्जाहरूको उत्पादन, एक स्थानबाट अर्को स्थानमा वस्तुहरूको स्थानान्तरण, असेम्ब्ली लाइन उत्पादन, यन्त्र वा औजारमाथि ध्यान राख्नु, यन्त्रको टुट्फुट र मर्मतको आवश्यकतामाथि ध्यान राख्नु; यिनीहरूबाहेक हिसाब–किताब राख्ने, मार्केटिङ, वितरण, इन्धनको प्रयोग, व्यवस्थापन, इत्यादिमा पनि कम्प्युटरहरूको बढीभन्दा बढी प्रयोग हुँदै गइरहेको छ ।^५३

“प्रोग्राम लजिक” को उत्तरोत्तर बढी प्रयोग गर्नाले औद्योगिक प्रक्रियाहरूलाई गणन प्रक्रियाहरूमा बदल्न बढी सजिलो भएको छ । अब समुच्च औद्योगिक प्लान्टको सूचना प्रवाहको माध्यमले नियन्त्रण गर्न सकन्छि । तारहरूको केवल एक जोडा सबै आँकडा वा सूचना केन्द्रहरूलाई जोडेर समुच्च प्लान्टलाई चलाउन सक्षम छ । यसमा सूचना प्रणालीको सम्पूर्ण व्यवस्था तयार हुन्छ । विशेष सेन्सरहरू (“ट्रान्सड्यूसर”) सँग माइक्रोप्रोशेसर लगाउनाले लाइनमा कुनै पनि स्थानको आवश्यकता जान्न सकिन्छ । सजिला प्रोग्रामिङको माध्यमले आवश्यकतानुसार निर्देश र उत्पादनको बीचमा तालमेल मिलाउन सकिन्छ । कम्प्युटरको नियमन व्यवस्थालाई प्रशासनदेखि लिएर प्लान्ट सुपरभाइजर, सपफ्लोर तथा ट्रान्सड्यूसरसम्म एउटै कम्प्युटर नेटवर्कमा जोड्न सकिन्छ, र त्यसैकारण नयाँ प्रोग्राम तथा तरीकाहरूको प्रयोगको दृष्टिले पनि प्लान्ट धेरै हदसम्म लचिलो हुन्छ ।^५४

सिलिकन माइक्रोप्रोशेसर परम्परागत ट्रान्जिस्टर सर्किट भएका ट्रान्सड्यूसरहरूभन्दा करीब १०० गुना बढी प्रभावशाली हुन्छन् । यिनीहरू कैयौं अन्य सहायक कार्यहरूमा पनि उपयोग हुन्छन् । उत्पादकले आफ्ना कारखानाहरूमा सामानको कमभन्दा कम स्टक राख्न चाहन्छन् । कम्प्युटरले यिनीहरूको हिसाब राख्ने र सही समयमा आवश्यकतानुसार स्टक बढाउने–घटाउने सम्बन्धी सूचना दिनमा सहायता गर्दछन् । कम्प्युटरले विद्युत तथा अन्य प्रकारका शक्तिको नियन्त्रण कुशलतापूर्वक गर्दछन् ।

कम्प्युटरको प्रयोगबाट उत्पादन प्रक्रियाहरू धेरै सटिक हुन्छन् । डोमिनियन फाउण्डरिज एण्ड स्टील कम्पनीका अन्टारियो स्टील मीलमा कम्प्युटरले इंगटको गतिमा ठीक त्यस बेला कमी ल्याउँदछ, जब त्यसलाई पुनः तातो बनाउने आवश्यकता हुन्छ, ताकि त्यो रोलिङ टेवुलमा नचिप्लियोस् । समयभन्दा पहिले वा पछि गतिमा परिवर्तन घातक सिद्ध हुन सक्दछ ।

अमेरिकाको शेवर्ले कार कम्पनीले प्रतिदिन ४०,००० डिस्क ब्रेकको उत्पादन गर्दछ, जसमा २०० स्थानान्तर लाइनहरू तथा यन्त्र औजारको प्रयोग गरिन्छ । कम्प्युटरयूक्त प्रणालीमा ४०,००० सूचना बिन्दुहरू थिए । प्लान्टबाट सूचना एकत्रित गर्नको लागि “डाटा कन्सेन्ट्रेटर्स” को प्रयोग गर्न लागियो । यन्त्रहरू औजारमा लगाइएका सेन्सटर कन्सेन्ट्रेटर्ससँग जोडिएका थिए । हरेक सम्पर्क एकातिर त यन्त्रले नियन्त्रित गर्दछ भने, अर्कोतिर कम्प्युटर नियन्त्रणसँग सम्बन्धित हुन्छ । कन्सेन्ट्रेटर यन्त्रले चक्र र गति, स्थिति, उत्पादन चक्र नियन्त्रण, विद्युत धाराको नियन्त्रण, आदि अनेकौं गतिविधिहरूलाई नोट गर्दछन् । केन्द्रीय कम्प्युटर प्रणालीले कुनै पनि औजारका गति तथा स्थितिसम्बन्धी सूचना ०.१ सेकेण्डभित्र प्राप्त गर्दछ ।

फोर्ड मोटर कम्पनीले ७० को दसकको आरम्भमा करीब २६,००० गियर प्रतिदिन उत्पादित गर्दथ्यो । परम्परागत यन्त्रहरू तथा औजारमा कम्प्युटर जोडियो । २६४ यन्त्र कार्यरूपहरू तथा १४३ वस्तु स्थानान्तरण कार्यालयहरूको रेखदेख कम्प्युटरमा पुगे । कम्प्युटरले कोल्ड हेडिङ, “हट वाटर रिङ्स”, अटोमेटिक गेजिङ, गियर घुमाउने यन्त्र, फिनिस रोलिङ, इत्यादि अनेकौं कार्यहरूको नियमन गर्दछन् ।^५५ कम्प्युटरले हजारौं औजारहरूमाथि दृष्टि राख्दछन्, जब कुनै औजारले आवश्यक औसत कार्यस्तर हासिल गरिसक्दछ (औसत कार्य मात्रा सम्पदित गरिसक्दछ), तब त्यसलाई आफ्नो स्थिति वा कार्य बदल्ने आदेश दिइन्छ (कम्प्युटरद्वारा वा कम्प्युटरको माध्यमले मानिसद्वारा) । यदि औजारले कुनै कारणवश यो आदेशको पालन गर्न सक्दैन भने, सूचना स्वतः नै उच्च स्तरमा पुग्दछ, ता कि औजार निस्क्रिय हुनु वा बिग्रिनुभन्दा पहिले नै आवश्यक कदम उठाउन सकियोस् ।

उत्पादनमा सूचना प्रविधिको भूमिकाको उदाहरणको रूपमा हामी टेक्सटाइल कारखानालाई लिऊँ । विगत केही वर्षहरूमा टेक्सटाइल उद्योगहरूमा माइक्रोप्रोशेसरहरूको प्रयोग तीव्र रूपले बढेको छ । बाइण्डिङ यन्त्र दुई स्लब्सको बीचको दूरी, कोन बाइण्डिङ, धागोको मोटाई, इत्यादिमा प्रोशेसरहरूको प्रयोग हुनलागेको छ । बुनाई यन्त्रमा माइक्रोप्रोशेसर नियन्त्रण प्यानल लागिरहन्छन् । जब यन्त्र चालु हुन्छ, तब “कार्य–वेफ्ट” (ताना–बाना) मा अबरोध वा विच्छेदन वा खराबी, बीम रन आउट, इत्यादिको संकेत स्वतः आउँदछ र समय बच्दछ । वार्पिङ यन्त्रमा ताना–बानाका रूपरेखाहरू, पुनरावृत्तिको संख्या, इत्यादिसम्बन्धी प्रोग्राम राख्न सकिन्छ । स्टक तथा सामानको बर्बादी, उत्पादकत्व, गुण, इत्यादिमाथि कम्प्युटरद्वारा बढी प्रभावशाली नियन्त्रण राख्न सकिन्छ । कम्प्युटरले धागो वा कपडा स्टकको बारेमा नयाँ स्थिति तुरुन्तै बताइदिन्छन् । बुनाई विभागको प्रत्येक तानको स्थिति जान्न सकिन्छ । प्रोडक्सन म्यानेजरहरूले यन्त्रहरूमाथि ध्यान राख्नको लागि यता–उता दौडनु पर्दैन । तान आर. पी. एम., उत्पादनको स्थिति तथा अन्य तथ्यहरू मनिटरमा आउँदछन् । स्पिरिङ यन्त्रमा पनि यस्तै हुन्छ । कपडा बनाउनको लागि तानलाई पूर्ण रूपले तयार गर्न कम्प्युटरहरूको सहायता लिइन्छ । पछिका प्रक्रियाहरूको तयारी पहिले नै गरिन्छ । रंग निश्चित गर्नमा पनि पी. सी. को सहायता दिइन्छ । भर्खरै रंग मिसाउने यस्तो व्यवस्था गरिएको छ, जसमा स्पेक्ट्रो फोटोमीटरलाई पी. सी./एक्स. टी. सँग जोडिएको छ । रंगहरूलाई स्पेक्ट्रो फोटोमीटरमुनि राखिन्छ; यो यन्त्रले रंगको प्रभावसम्बन्धी आवश्यक गुणहरूको अध्ययन गर्दछ, गुणहरूको अंकन गर्दछ, यी सम्पूर्ण तथ्यहरू वा आँकडाहरूलाई कम्प्युटरसम्म पुर्याउँदछ । कम्प्युटरको सफ्टवेयरले रंगहरू र गुणहरूको आवश्यक संयोजन तथा रंगहरूको मात्रा निश्चित गर्दछ । यसप्रकार रंगहरूको बर्बादी अत्यन्तै कम हुन्छ र धनको बचत हुन्छ । साथसाथै, रंगाई र फिनिसिङको गुणमा पनि पर्याप्त सुधार आउँदछ ।^५६

उत्पादनमा रोबोटको प्रयोग

रोबोटको स्वरूप मानिसजस्तै बनाइन्छ । यो बहुआयामिक, नयाँ प्रोग्रामको स्वतः उपयोग गर्ने यन्त्र हो, जसका अलग–अलग पार्टपुर्जाहरू अलग–अलग कार्यहरूको लागि डिजाइन गरिन्छन् । १९८७ का आँकडानुसार सम्पूर्ण विश्वमा १,२०,००० रोबोट थिए, जसमध्ये आधाभन्दा बढी एक्लै जापानमा प्रयोग गरिएका थिए ।^५७

रोबोटको विशेष काम “उठाउनु र राख्नु” हो । यसबाहेक यसले पेन्टिङ, वेल्डिङ, सिलाई, इत्यादिजस्ता कार्य गर्न सक्दछ । यी कार्यहरू यसले विशेष निर्देशित समयमा नै गर्नुपर्दछ, जुन त्यसको प्रोग्राम तथा इलेक्ट्रोनिक व्यवस्थामा दिइएका हुन्छन् । रोबोटसँग औजार समाउने पुर्जा “हात” हुन्छ । वस्तुहरू विशेष कोणहरू र स्थितिहरूमा रोबोटको स्थितिअनुरूप राखिन्छ । रोबोटमा यान्त्रिक र प्रकाशसेन्सर लगाइएका हुन्छन्, विशेषगरी इन्फ्रा–रेड सेन्सर, जुन वस्तुबाट प्रतिबिम्बित हुन्छ । रोबोटमा टी. भी. तथा अन्य प्रकारका क्यामरा लगाइएका हुन्छन् ।^५८

जहाँ एउटैप्रकारको कार्य बारम्बार गरिन्छ, त्यहाँ रोबोट अत्यन्तै उपयोगी हुन्छ । साथसाथै यो सानो “ब्याच” उत्पादनमा पनि उपयोगी हुँदै गइरहेको छ । कपडाहरूको उत्पादनमा यो अत्यन्तै उपयोगी छ । यसले कपडाहरूको ठूलो राशिबाट कुनै एउटा कपडा अत्यन्तै सजिलोसँग हटाउन सक्दछ । यसको लागि कपडाहरूका विभिन्न बण्डल, तिनीहरूको खस्रोपन, नरमपन, दबाव, रंग, उचाई, इत्यादिको ध्यान राख्नुपर्दछ । यो कार्यको लागि विशेष प्रकारका प्रोग्रामहरूले युक्त यन्त्र र सेन्सर लगाइन्छन् ।^५९ आज रोबोट शप फ्लोरको महत्वपूर्ण भाग बन्दै गइरहेको छ । रोबोटको अब बढीभन्दा बढी प्रयोग पहाडी सतह, समुद्र–सतह, जमिनभित्र, इत्यादि कठिन परिस्थितिहरूमा हुनलागेको छ ।^६०

सूचना क्रान्ति तथा उत्तर–औद्योगिक उत्पादन

उपर्युक्त अध्ययनबाट के स्पष्ट हुन्छ भने सूचना तथा ज्ञान उत्पादन प्रक्रियाको महत्वपूर्ण कारक बन्दै गइरहेका छन् । सूचनाको भूमिकामाथि पनि आवश्यकतानुसार विचार भइरहनेछ । सूचना वा ज्ञान यसभन्दा पहिले पनि औद्योगिक उत्पादनका अंग हुने गर्दथ्यो । तर आज यो एउटा प्रमुख उत्पादक शक्ति तथा आर्थिक कारक बनेको छ, यो उत्पादन प्रक्रियामा त्यति नै महत्वपूर्ण भएको छ, जति पूँजी, कच्चा पदार्थ, यन्त्र, तयारी वस्तु, इत्यादि; अझ यी सबैभन्दा पनि बढी महत्वपूर्ण भएको छ । श्रमिकहरू, व्यवस्थापकहरू, वैज्ञानिकहरू, प्राविधिज्ञहरू, इत्यादिको ज्ञान रेकर्ड गरेर उत्पादन साधनहरू तथा प्रक्रियामा लगाइन्छ; फलस्वरूप मानिसको अनुपस्थितिमै उत्पादन प्रक्रिया चल्न थाल्दछ । उत्पादनमा श्रमको आवश्यकता घट्दै जान्छ, यन्त्र तथा कच्चा पदार्थको अनुपात घट्दै जान्छ र ज्ञान उत्पादनको प्रमुख कारक बन्दै जान्छ ।^६१

सूचनाको यहाँ के अर्थ छ ? सूचना अनुभव, प्रतिबिम्ब, परावर्तन, लक्षण, चिन्ह, छवि, संकेत, आँकडा, इत्यादि हुन् । यिनीहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा या त विश्लेषित या संश्लेषित रूपमा, संगठित गरेर, एकसाथ वा थोरै–थोरै मात्रामा तथा अन्य कैयौं रूपहरूमा पेश गर्न सकिन्छ । यी सबैको उत्पादन, वितरण, विनिमय र संचारमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

जसरी पहिले यन्त्र, श्रम तथा पूँजीबिना उत्पादन हुन सक्दैनथ्यो, त्यसैगरी आज त्यो सूचना वा ज्ञानबिना चल्न सक्दैन । यहाँ महत्वपूर्ण युगान्तरकारी परिवर्तनमाथि गम्भीरतापूर्वक ध्यान दिऊँ । श्रमिकको शिल्प सूचना (टेप, डिस्क, फ्लपी, माइक्रोप्रोशेसर, कम्प्युटर, इत्यादि) को रूपमा उत्पादनमा सामेल गर्न सकिन्छ । यसबाहेक, सूचनालाई उत्पादनको संगठनको रूप दिन सकिन्छ । संगठन, संरचनामा परिवर्तन, असेम्बली लाइन, शप फ्लोर, यन्त्र र श्रमिक, औजार वा यन्त्रको डिजाइन, रसायनहरूको संरचना तथा सूत्र, जैविक प्रविधिको स्वरूप, जेनेटिक तथा डि. एन. ए. को संरचना, इत्यादि अनेकौं पक्षहरूमाथि लागू हुन्छ र यसले तिनीहरूलाई बदल्दछ । उदाहरणको लागि, जब शप फ्लोरको उत्पादन प्रक्रियामा सूचना–प्रविधिको बढीभन्दा बढी सहायता लिइन्छ, तब मानिस (श्रमिक, फोरम्यान, शिफ्ट इन्चार्ज, मेनेजर, इत्यादि) वास्तविक उत्पादन प्रक्रियाबाट बाहिर जान लाग्दछन् र उपलब्ध भइरहेका सूचनाको अनुरूप टाढाबाट काम गर्न लाग्दछन् । यो दूरी बढ्दै जान्छ । सूचना तीव्र गतिले प्रसारित हुनुको कारण यन्त्र वा औजारलाई राम्रो गुण, बढी गतियुक्त, हल्का पदार्थहरू र साना आकारका बनाउनुपर्दछ । सूचनाको अत्यधिक तीव्र, बढ्दो गतिले यन्त्र, औजार तथा शप फ्लोरको स्वरूप तथा चरित्रमा मूलभूत परिवर्तन ल्याउँदछ । समय उत्पादनमा महत्वपूर्ण कारक बन्दछ ।

यहाँ यो पनि ध्यान दिनलायक छ कि शप फ्लोर तथा कारखानामा सूचनाको उत्पादन, वितरण, प्रतिलिपि निर्माण, विभाजन, इत्यादिमा लगभग कुनै खर्च लाग्दैन । यन्त्र, औजार, कच्चा पदार्थ, विद्युत, तेल, इत्यादिको विपरीत यिनीहरूको प्रयोगमा कुनै खर्च लाग्दैन । दुई वा बढी कुनै पनि सूचना हासिल गर्न सकिन्छ, संकेत हेर्न सकिन्छ, स्क्रीन पढ्न सकिन्छ । स्पष्ट छ, सूचनायुक्त प्रविधि, सूचना चालित यन्त्र औद्योगिक यन्त्रभन्दा भिन्न हुन्छ ।

मानिसद्वारा प्रसारित वा एकत्रित सूचना तथा माइक्रोप्रोशेसर र कम्प्युटरको सूचनाप्रणालीमा अन्तर यो छ कि कम्प्युटरले अत्यन्तै कम समयमा सबै प्रक्रियाहरू जोडेर तिनीहरूमा आवश्यक परिवर्तन गर्दछ । फलस्वरूप यही सूचनाप्रवाहको प्रकृतिअनुसार यन्त्र तथा यन्त्र औजारमा तीव्रतापूर्वक सानो आकारतिर परिवर्तन तथा विकास हुन लाग्दछ । मानव श्रम तथा सूचना प्रणालीमा यो संभव छैन ।

परम्परागत असेम्बली लाइन महिनौं र वर्षैंसम्म कुनै परिवर्तन हुँदैन । श्रमिकका कार्यहरू स्पष्ट रूपले विभाजित हुन्छन् । कार्यमा परिवर्तनको लागि यन्त्रहरू, लाइन र वस्तुहरूमा पर्याप्त परिवर्तनतिर स्थानान्तरणको आवश्यकता पर्दछ । तर ज्ञानचालित उत्पादन अत्यन्तै लचिलो हुन्छ र आवश्यकतानुसार कुनै पनि बेला त्यसमा परिवर्तन गर्न सकिन्छ । ज्ञान वा सूचनाचालित उत्पादन बढी उत्पादक हुन्छ ।^६२

मेमोरी चिप्स, माइक्रोप्रोशेसर, “कृत्रिम चेतना” को प्रोग्राम, इत्यादिले अत्यन्तै तीव्रतापूर्वक मानिसका मानसिक प्रक्रियाहरू यन्त्रहरूमा उतार्न शुरु गरेका छन् र यसमा गति आइरहेको छ । यो अत्यन्तै महत्वपूर्ण, ऐतिहासिक प्रक्रिया हो, जसले सम्पूर्ण औद्योगिक संरचनाहरूलाई ध्वस्त बनाउँदै गइरहेको छ तथा तिनीहरूको स्थानमा उत्तर–औद्योगिक संरचना वा सम्बन्ध कायम गरिरहेको छ । मानिसका सम्पूर्ण क्रियाकलाप अमूर्त रूपमा उत्पादन प्रक्रियाहरूमा सामेल भइरहेका छन् र तिनै इलेक्ट्रोनिक अमूर्त प्रक्रिया पुनः मूर्त रूप धारण गरेर बाहिर निस्किन्छन्, चाहे ठोस वस्तुहरूको रूपमा होस् वा उच्च स्तरका तार्किक प्रणालीहरूको रूपमा ।

श्रमप्रक्रिया केवल सतही घटना मात्र रहँदैन, विशेषगरी सेवाहरूमा । एलवीन टोफलरले आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक थर्ड वेभ^६३ मा अत्यन्तै विस्तारपूर्वक ‘थर्ड वेभ’ (तेस्रो लहर) का, अर्थात उत्तर–औद्योगिक युगका उद्योगहरूका विशेषताहरूको वर्णन गर्दै तिनीहरूलाई औद्योगिक युग (‘सेकेण्ड वेभ’) सँग तुलना गरेका छन् । औद्योगिक युगमा सुदृढ शक्तिशाली प्रविधिको प्रयोग गरिन्छ, वस्तुहरूलाई पिटिन्छ, माथिबाट हथौडा चलाइन्छ, बेरिन्छ, ताछिन्छ, छेडिन्छ, चेप्टो बनाइन्छ, इत्यादि । तर माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिको फलस्वरूप हामी वस्तुहरूलाई ठोक्नु–पिट्नुको बदला त्यसभित्र जान्छौं, तिनीहरूका परमाणु तथा अणुहरूमा घुमेर तिनीहरूको रूप बदल्दछौं र त्यसको लागि विभिन्न प्रकारका प्रोग्रामिङ गर्दछौं ।^६४ आज सूचनाहरू गियर, चक्का र स्प्रिङमा होइन, बरु अंकीय इलेक्ट्रोनिक तरंगहरू वा स्पन्दनमा निहित हुन्छन् । बारम्बार प्रयोगबाट चिप्समा कुनै विशेष अन्तर आउँदैन ।

श्रमको उद्देश्य अब बढीभन्दा बढी ज्ञानको उत्पादन हो । उत्पादनको खर्चमा सफ्टवेयरमाथि खर्चको अनुपात बढ्दै गइरहेको छ । १९८७ का आँकडानुसार नयाँ व्यवस्थामा सफ्टवेयरमाथि खर्च कुल ८० प्रतिशतसम्म पुगिसकेको थियो । उत्पादनका नयाँ प्रवृत्तिहरूअनुसार अझ साना उत्पादन अवधिहरू वा व्याचहरूमा हुन्छ र हरेक व्याचमा केही न केही परिवर्तन हुन्छ, जस्तै मोडेलको, इत्यादि ।^६५

एउटा अध्ययनअनुसार  सन् २००० सम्म अमेरिकामा कार्यरत मानिसहरूको दुई तिहाई सूचना र शिक्षासँग सम्बन्धित कार्यहरूमा रहनेछ, तथा उत्पादन, उद्योग र व्यापारमा केवल २२ प्रतिशत । तुलनाको दृष्टिले हेर्ने हो भने, १९२० मा केवल ९ प्रतिशत मात्र सूचना वा शिक्षामा थिए, र ५३ प्रतिशत उत्पादनमा तथा २८ प्रतिशत कृषिमा ।^६६

मानवसमाजको समुच्च इतिहासमा, विशेषगरी यो शताब्दीमा इलेक्ट्रोनिक डिजिटल कम्प्युटर सबभन्दा मूलगामी र महत्वपूर्ण सिद्ध भएको छ । यो यस्तो औजार सिद्ध भइरहेको छ, जसबाट नयाँ प्रकारका औजारहरू बनाउन सकिन्छ । सफ्टवेयरले तर्कगणितीय रूपमा मानवको तर्कशक्तिको केवल उपयोग मात्र गर्दैन, बरु त्यसको नमूना पनि बनाउँदछ । “मासिव्ली प्यारालल प्रोशेसिङ” (एम. पी. पी.) कम्प्युटर गणनशक्तिको विकासमा नवीनतम् चरणमा छ ।^६७ यसमा समय र चेतनाशक्तिको उच्च प्रयोग गरेर श्रमलाई अझ बढी अर्थहीन बनाइएको छ । कम्प्युटर र रोबोटमा आँकडा प्रविष्ट गरेर सूचनाले उत्पादनको कारकको रूपमा तीव्रतापूर्वक श्रमको स्थान लिइरहेको छ । पूँजीलाई अब जीवित श्रमको आवश्यकता रहेको छैन ।^६८

कम्प्युटरले केवल शब्दहरू र अंकहरूको नियन्त्रण मात्र गर्दैन, बरु स्वयं यन्त्रहरूलाई नै नियन्त्रण गर्दछ । यसप्रकार यसले औद्योगिक क्रान्ति पूरा गर्दछ र एउटा नयाँ युग, सूचनायुगको शुरुवात गर्दछ । आज हामी वास्तवमा सूचना क्रान्तिबाट गुज्रिरहेका छौं ।^६९

इलेक्ट्रोनिक्स उद्योग परम्परागत उद्योगहरूको उत्पादन प्रक्रियाभन्दा कैयौं अर्थमा भिन्न छ । यसमा ज्ञान श्रमशक्तिको विशेष रूप धारण गरेर उत्पादन प्रक्रियाको प्रमुख कारक बन्दछ । इलेक्ट्रोनिक वस्तुहरू सूचनाका परिवर्तित वा परिमार्जित कडी हुन् । मानवसमाजमा सूचनाको आपसी आदान–प्रदानको प्रमुख स्थान छ र तिनीहरूले नै सामाजिक सम्बन्धहरूलाई अन्तिम रूप दिन्छन् । त्यसकारण इलेक्ट्रोनिक वस्तुहरू सम्पूर्ण मानवसम्बन्धहरूको साररूप बन्दछन् । इलेक्ट्रोनिक उत्पादनले परम्परागत उत्पादनभन्दा अलग प्रकारको श्रमविभाजन उत्पन्न गर्दछ । शिल्प श्रमिकहरू, इन्जिनियरहरू र प्राविधिज्ञहरूको भूमिका बढ्दछ । इलेक्ट्रोनिक उत्पादनमा श्रमलाई पर्याप्त विस्तृत क्षेत्रमा एक–अर्कोबाट टाढा अलग–अलग भागहरूमा विकेन्द्रित गरेर पनि एउटै श्रमको रूपमा चलाउन सकिन्छ ।

सेमीकण्डक्टर आज सबभन्दा महत्वपूर्ण औद्योगिक शाखा बनिसकेको छ । यो उत्पादनमा सूचनाको तीव्र रूपले बढ्दो महत्वको प्रतीक हो र सूचनाको तीव्र प्रसारले सम्पूर्ण उत्पादन पद्धतिलाई आफ्नो अधीनमा लिइरहेको छ । सेमीकण्डक्टर प्रविधि अब यति विकसित हुँदै गइरहेको छ कि अब पुर्जा तथा यन्त्र पूर्ण रूपले स्वचालित प्रक्रियाहरूबाट निर्माण गर्न सकिन्छ । अमेरिकाको फेयर चाइल्ड तथा नेशनल सेमीकण्डक्टर कम्पनीहरूले कैयौं स्थानमा पूर्ण रूपले अटोमेटेट असेम्बली लाइन स्थापित गरेका छन्; यसैगरी मोटरोलाले पनि ।^७०

फलस्वरूप, विश्वभरी ठूलो परिमाणमा श्रमप्रक्रियाहरूको पुनर्गठन भइरहेको छ; यो प्रक्रिया विशेषगरी ८० को दसकमा प्रारम्भ भयो । जापानी, र उनीहरूको अगाडि पश्चिमी, कम्पनीहरूले कानबान अर्थात् तुरुन्तै वा “त्यसै बेला” उत्पादन प्रणाली अपनाएका छन् । यो प्रक्रियामा विभिन्न उत्पादन तथा श्रमप्रक्रियाहरू एक–अर्कोसँग यति निकट रूपमा सम्बन्धित छन्, तिनीहरू यति सजिलोसँग एउटा प्रक्रियाबाट अर्को प्रक्रियामा यसरी आँखा चिम्लिनासाथ बदलिन्छन् कि समयको बर्बादी अत्यन्तै कम हुन्छ । कानबानको आज उही महत्व छ, जुन औद्योगिक उत्पादनमा फोर्डिज्म र टेलरिज्मको छ ।

सूचना पद्धति उत्तर–औद्योगिक समाजको विशेषता

अहिलेसम्म समाज तथा उत्पादनको विकासको इतिहाससम्बन्धी विवेचना र कुनै पनि समाजमा सामाजिक–आर्थिक सम्बन्धहरूलाई ‘उत्पादन पद्धति’ को सिद्धान्तसँग जोडिएको छ र विकसित गरिएको छ । उत्पादन पद्धति सम्पूर्ण समाजको अस्तित्व तथा विकासको स्रोत हो; त्यो हाम्रो लागि कुनै पनि समाजको व्याख्यामा प्रमुख सहायक हो ।

मार्क्सको सिद्धान्तमा, विशेषगरी पूँजीमा पूँजीवादी उत्पादन प्रक्रियाको व्याख्यामा, उत्पादन पद्धति अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । वास्तवमा सामाजिक विकासको ऐतिहासिक भौतिकवादी अवधारणाको उत्पादन पद्धति (र त्यसको परिवर्तन) आधार हो । मार्क्सवादी तथा धेरै अन्य सिद्धान्तहरूमा उत्पादन पद्धतिको केन्द्रीय स्थान छ ।

अहिलेसम्म उत्पादन सामाजिक विकासको आधार रहेको छ । उत्पादन तथा उत्पादनमाथि आधारित वितरणबिना समाजको अस्तित्व र विकासको कल्पना गर्न सकिंदैन । आज पनि धेरै अर्थमा अर्थव्यवस्था र आर्थिक ढाँचाहरू र सम्पूर्ण समाजको आधार तथा प्रमुख स्रोत उत्पादन नै हो । मानिसले जीवित रहनको लागि खेती र उद्योग तथा कारखानाहरूमा औजारको सहायताले काम गर्दछ, उत्पादन गर्दछ र वितरणको उपयोगमूल्य (उत्पादित वस्तु) को उपभोग गर्दछ । यो सरल तर अत्यन्तै महत्वपूर्ण तथ्यलाई विकसित र विश्लेषित गरेर रिकार्डो, एडम स्मिथ, तथा विशेषगरी कार्ल मार्क्सले सामाजिक–आर्थिक व्यवस्थाहरूको विकासको व्याख्या गरे र आफ्नो आर्थिक–सामाजिक विचार–प्रणाली स्थापित गरे । मार्क्स यो निष्कर्षमा पुगे कि उत्पादन पद्धतिको परिवर्तनबाट उत्पादन र सामाजिक–आर्थिक सम्बन्ध बदलिन्छन् । उत्पादन पद्धतिको सिद्धान्त समाज तथा सामाजिक विकासको व्याख्याको एउटा महत्वपूर्ण ज्ञान साधन थियो ।

तर आज चलिरहेको माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिको फलस्वरूप सूचना तथा सूचनाक्रान्ति र सूचनासाधनहरूको असाधारण रूपले बढ्दो भूमिकाको, अझ निर्णायक भूमिकाको, सन्दर्भमा उत्पादन पद्धतिको सिद्धान्त अब अपर्याप्त सिद्ध भइरहेको छ । वर्तमान (तथा भावी) समाजका कैयौं यस्ता पक्षहरू तीव्रतापूर्वक विकसित भइरहेका छन्, जसको व्याख्या उत्पादन पद्धतिको सिद्धान्तले गर्न सकिरहेको छैन । उत्पादन पद्धतिको ज्ञानले नयाँ प्रवृत्तिहरूलाई समेट्न सकिरहेको छैन, र त्यसैकारण अब बढीभन्दा बढी सीमित सिद्ध भइरहेको छ ।

आँकडाहरू र तथ्यहरूको आधारमा हामीले देखिसकेका छौं कि श्रमिकहरूको संख्या, लागतपूँजी, उत्पादन, इत्यादिको दृष्टिले वर्तमान समाज उत्पादनबाट अन्य क्षेत्रहरूमा स्थानान्तर भइरहेको छ; उपर्युक्त तथा अन्य सबै विषयहरूमा अन्य क्षेत्रहरूको, विशेषगरी सूचना, संचार र सेवाको, अनुपात बढ्दै गइरहेको छ ।

सूचना समाज तथा अर्थव्यवस्थाको सबभन्दा प्रभावशाली कारक बनिसकेको छ । विशेषगरी विश्व उपग्रह संचारप्रणालीको विकासको फलस्वरूप, र यो पक्षमाथि पनि हामीले विचार गरिसकेका छौं । चाहे त्यो कारखानाको स्तरमा होस् वा समाजको स्तरमा, सूचना र संचारले उत्पादनलाई बढीभन्दा बढी प्रभावित गरिरहेको छ, न कि उत्पादनले सूचना, सेवा र संचारलाई । सूचनाको प्रभाव उत्पादन तथा समाजमाथि बढ्दै गइरहेको छ; उत्पादनको प्रभाव सूचना तथा समाजमाथि घट्दै गइरहेको छ ।

कारखानाका यन्त्रहरू र औजारहरूले सूचना प्रसारित गर्ने यन्त्रहरू तथा प्रणालीहरूको अनुरूप परिवर्तित हुनुपर्दछ । इलेक्ट्रोनिक तरंगहरूको अत्यधिक तीव्र गतिले यन्त्रहरूको स्वरूपमा परिवर्तन ल्याउँदछ । इलेक्ट्रोनिक तौरतरीकाले स्वयं उत्पादित वस्तुहरूको स्वरूपमा नै परिवर्तन ल्याउँदछन् ।

समाजको परिमाणमा उत्पादनका सीमाहरू अझ पनि स्पष्ट हुँदै गइरहेका छन् । कारखानाभित्र सूचना तथा संचारको प्रसार समाजको परिमाणमा सूचनाको बढ्दो भूमिकाकै अंग हो । उपग्रह संचारको कारण समुच्च पृथ्वीको वरिपरि सूचना तथा संचारतरंगहरू, रेडियो तथा अन्य प्रकारका विद्युतचुम्बकीय लहरहरूको यस्तो आवरण तयार भएको छ, जुन अविच्छिन्न बनिसकेको छ तथा तीव्र रूपले फैलिंदै गइरहेको छ र जसमा तरंगहरूको संख्या बढ्दै नै गइरहेको छ । यो सरल तथ्य मानवसमाजको भविष्यको लागि निर्णायक छ । यी तरंगहरूले नै एउटा नयाँ समाजको निर्माण गरिरहेका छन् ।

आधुनिक संचारप्रणालीले प्रत्येक आर्थिक प्रक्रिया, सँगसँगै सामाजिक तथा अन्यप्रकारका प्रक्रियाहरूलाई तीव्र बनाइरहेको छ । सूचनाको तीव्र गतिको फलस्वरूप उत्पादन, वित्त प्रणाली तथा विनिमयको गतिमाथि दबाव अत्यधिक बढ्दै गइरहेको छ । यदि सूचनाको आदान–प्रदान घण्टामा, अझ मिनेट र सेकेण्डमा हुन्छ भने, उत्पादन र विनिमय महिना, हप्ता र दिनको औद्योगिक युगको गतिसँग चल्न सक्दैनन् । तीव्र सूचना तथा संचारसाधन उपलब्ध भएपछि हरेक वस्तु, प्रक्रिया र सेवाको माग बढ्दछ : आजको उपभोक्ता, हरेक मानिस पहिलेभन्दा कैयौं राम्रो र तीव्र सेवा चाहन्छ । त्यसकारण संचारसँग कदम मिलाएर हिड्न र तालमेल मिलाउन तथा समन्वय गर्नको लागि उत्पादन तथा वित्तको गति बढाउनु, राम्रो र तीव्र यन्त्र तथा औजारको प्रयोग गर्नु र विशेषगरी उत्पादन र बैंकिङलाई इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरूबाट सुसज्जित गर्नु आवश्यक हुन्छ । यदि यसो हुँदैन भने, सम्पूर्ण उत्पादन तथा विनिमय प्रणाली छिन्न–भिन्न हुनेछ । बैंक तथा अन्य वित्तीय संस्थाहरूको कम्प्युटरीकरण अर्थव्यवस्थाको यही बढ्दो गतिको परिणाम हो । यदि विश्वको परिमाणमा उपग्रह सूचनाहरू इलेक्ट्रोनिक गतिले आइरहेका छन् भने, त्यो बैंकले, जसले हातले नोट गन्दछ, अर्थव्यवस्थाका आवश्यकताहरू पूरा गर्न सक्दैन; वा त्यो कारखाना, जसले हात वा तेलको यन्त्रले हथौडा चलाएर पाता बनाउँदछ, पछि पर्दछ । बैंकले इलेक्ट्रोनिक पैसाको प्रयोग गर्नैपर्दछ र कारखानाले इलेक्ट्रोनिक यन्त्रहरू अपनाउनै पर्दछ । तब मात्र अर्थव्यवस्थाका विभिन्न भागहरूका गतिहरूमा आपसी तारतम्य स्थापित हुन सक्दछ ।

यस सम्बन्धमा प्रसिद्ध कम्पनी ए. टी एण्ड टी. (अमेरिकन टेलिफोन एण्ड टेलिग्राफ) को उदाहरण अत्यन्तै रोचक हुनेछ । कम्पनीले आफ्नो उत्पादन चक्र समय जनवरी, १९८७ देखि शुरु गर्यो । यसभन्दा पहिले कम्पनीमा व्यवस्थापनको संरचना वा स्वरूपमा परिवर्तन शुरु भएको थियो । तर पनि, बजारमा पैदावार प्रवेशको दर, उत्पादन चक्र पूरा हुने अवधि, मूल्य–दामसम्बन्ध, इत्यादि मामिलाहरूमा धैरै कमीहरू पाइए । नयाँ प्रक्रियाअन्तर्गत पुरानो क्रमबद्ध रिले तरीका त्यागियो । अलग–अलग प्रकारका कामहरू एकसाथ नै सम्पन्न हुनलागे । यसमा डिजाइनिङ र उत्पादन तथा अन्य कार्यहरू सामेल थिए; फलस्वरूप इन्जिनियर, श्रमिक तथा म्यानेजरहरूका कार्य एक–अर्कोसँग मिले । डिजाइनलाई शप फ्लोरमै आवश्यकतानुसार परिमार्जित गर्न लागियो ।^७१

तीन उत्पादन चक्रहरूपछि उपभोक्ताको मागको पहिचानदेखि लिएर वस्तुको पूर्तिसम्मको अवधिमा ५० प्रतिशतको कमी आयो । वस्तु उत्पादन प्रक्रिया दुई वर्षबाट घटेर १९९० मा एक वर्षसम्म भयो ।^७२

अमेरिकाको निप्रो कम्पनीले (क्लिनटन शहर) कन्ट्याक्ट लेन्स बनाउँदछ; यो एउटा अर्को शहर (ज्याक्सन रिले) मा अवस्थित विस्टाकोनसँग कम्प्युटहरूद्वारा जोडिएको छ । विस्टाकोनले लेन्स बनाउको लागि निप्रोका १२० मोल्ड (साँचो) को प्रयोग गर्दछ । विस्टाकोनका म्यानेजर निप्रोको शप फ्लोरसँग सम्बन्धित हुन्छन् । निप्रोले आफ्नो साँचो विस्टाकोनको लेन्स मागको अनुरूप ढाल्नुपर्दछ, र प्रत्येक माग व्यक्तिगत तथा अलग–अलग हुन सक्दछ । यसैगरी, निप्रोले विस्टाकोनद्वारा बनाइका लेन्सका गुण, इत्यादिमाथि कम्प्युटरहरूद्वारा ध्यानमा राख्दछ । फलस्वरूप पार्टपुर्जाहरूका एक अरब भागहरूको आपूर्तिमा एउटै पनि कमजोरी वा ढिलाई भएन । यसबाहेक, दुवैलाई निम्नलिखित फाइदा भए :  

            उत्पादन लीड कालमा ५०∞ देखि ७० ∞ को कमी;

            पैदावार निरीक्षण खर्चमा ६०∞ देखि ९०∞ को कटौती;

            जम्मा स्टकमा २०∞ देखि ८०∞ को कमी;

            आवश्यक स्थानमा ३०∞ देखि ६०∞ को कमी;

            वार्षिक खर्चमा ५∞ देखि २०∞ को कमी ।^७३

जिलेटद्वारा निप्रोसँग लेडी सेंसर रेजर बनाउने सम्झौता गर्ने क्रममा दुवै कम्पनीहरूमा यस्तै परिवर्तन भए । निप्रोले आफ्नो असेम्बली लाइन अझ पनि बढी स्वचालित बनाउनुपर्यो र श्रममा ५०∞ को कमी आयो ।^७४

आज हामी सूचनाको उपयोग क्रियाको महत्वपूर्ण क्रान्तिबाट गुज्रिरहेका छौं । यो क्रान्ति धेरै हदसम्म त्यस्तै छ, जस्तो औद्योगिक युगमा ठूलो संख्याको उत्पादनसँग सम्बन्धित क्रान्ति थियो । ठूलो संख्यामा उत्पादनको बदला आज हामी सूचनाको अर्थव्यवस्थाको कुरा गर्न सक्दछौं, जुन नयाँ प्रकारका गणन, ठूलो परिमाणको समानान्तर कम्प्युटरिङमा आधारित छ । यन्त्रको गणनशक्तिको कुनै सीमा छैन, किनभने त्यसमा असंख्या प्रोशेसरहरू जोड्न सकिन्छ । यो प्रक्रियामा एकसाथ कैयौं सूचनाप्रक्रियाहरू चल्दछन् : तिनीहरू समानान्तर चल्दछन् । यहाँ मेमोरी र प्रोशेसरमा विशेष अन्तर हुँदैन : “स्टोर रूप” तथा “कार्यस्थल” लाई एक–अर्कोको निकट ल्याइन्छ । मेमोरी सम्पूर्ण कम्प्युटरमा प्रोशेसरहरूको नजिक हुन्छ । यो वितरित मेमोरी हो ।^७५

फलस्वरूप, एउटै स्थानमा पर्याप्त ठूलो मात्रामा सूचनाको प्रयोग गर्न सकिन्छ । उदाहरणको लागि जमिनको सतह वा भित्र ध्वनितरंगहरू पैदा गरेर तिनीहरूको प्रतिध्वनिबाट कम्प्युटरमा भूगर्भीय रेखाचित्र उपलब्ध गर्न सकिन्छ । यिनीहरूबाट उत्पन्न लाखौं–करोडौं अंकको गणना त्यसै त कैयौं दिन तथा हप्तामा हुन्छ, तर समानान्तर तरीकाबाट यो गणन केवल घण्टामा नै हुन सक्दछ ।७६

उत्तर–औद्योगिक सूचना समाज

उपर्युक्त अध्ययन, विश्लेषण तथा विवेचनाबाट के स्पष्ट हुन्छ भने आज हामी औद्योगिक समाजलाई पछाडि छोडेर उत्तर–औद्योगिक समाजमा प्रवेश गरिसकेका छौं, जसको आधार सूचना क्रान्ति हो ।

मार्क पोस्टरको शब्दावलीको प्रयोग गर्ने हो भने, वर्तमान समाजलाई उत्पादन पद्धतिको बदला सूचना पद्धति भन्नुपर्दछ ।^७७ अथवा यसो भनौं कि समाज तीव्रतापूर्वक सूचनापद्धतिमा परिवर्तित हुँदै गइरहेको छ । विज्ञान प्रत्यक्ष रूपमा उत्पादन साधनमा परिवर्तित भएपछि प्रत्येक प्रक्रियाले सूचना तरंगहरूको रूप धारण गर्दछ । यी सूचना तरंगहरू तथा यिनीहरूको रूपमा प्रसारित सूचनाले समाजको प्रत्येक गतिविधिलाई परिवर्तित तथा रुपान्तरित गर्दछन् ।

सूचनाका धेरै यस्ता विशेषताहरू छन्, जसले त्यसलाई परम्परागत आर्थिक तथा सामाजिक शक्तिहरूबाट अलग गर्दछ । सूचनाको कमी हुन सक्दैन; यो जति प्रसारित हुन्छ, त्यति नै उपयोगमा आउँदछ; उपयोगबाट यसमा कमी आउँदैन । यसप्रकार, आर्थिक व्यवस्थामा एउटा यस्तो कारक जोडिन्छ, जुन अहिलेसम्मका अन्य कारकहरूभन्दा गुणात्मक रूपले भिन्न छ । यो औद्योगिक र पूँजीवादी समाजको निजी स्वामित्वको संरचना र अवधारणासँग मेल खाँदैन । सूचना पूँजीवादी ढाँचा र अर्थव्यवस्थाको निजी सम्पत्तिका नियमहरू र सीमाहरूभन्दा बाहिर छ । यति मात्र होइन, सूचना तथा संचारले निजी सम्पत्तिलाई ठूलो खतरा उत्पन्न गरेको छ ।

सूचनाको आदान–प्रदानबाट वस्तुहरू तथा मूल्यहरूको उत्पादनमा असाधारण तीव्रता आएको छ । वस्तुहरू तथा तिनीहरूको उत्पादनको सम्बन्धमा सूचनाको प्रसारबाट तिनीहरूको उत्पादन बढाउने तरीकाको जानकारी बढेको छ । मानिसले अत्यन्तै तीव्रतापूर्वक उत्पादन प्रक्रियाभन्दा बाहिर रहेर उत्पादन गर्न सिकिरहेको छ । फलस्वरूप, विनिमय मूल्यबिना वस्तु उत्पादन भइरहेको छ ।

श्रमबिना उत्पादनको कारण मूल्यबिना वस्तुहरू उत्पादित भइरहेका छन्, जसको आँकलन र मूल्याङ्कन औद्योगिक तरीकाबाट हुन सक्दैन । यहीबाट मूल्यको श्रमसिद्धान्त अप्रासंगिक हुन्छ, किनभने त्यसलाई लागू गर्ने परिस्थितिहरू समाप्त हुन्छन् ।

टेप, भिडियो, फ्लपी, डिस्क तथा अनैकौं अन्य तरीकाहरूबाट सूचनाका असंख्य प्रतिलिपिहरू बनाउन सकिन्छ, जसको प्रयोग जीवन तथा अर्थव्यवस्थाका विभिन्न प्रक्रियाहरूमा गर्न सकिन्छ । फ्रान्सेली दार्शनिक बुद्रिलाले आधुनिक संचार माध्यमहरूमाथि विचार गर्दै केवल राजनीतिक अर्थशास्त्रको आलोचना मात्र गर्दैनन्, बरु प्रतीकहरूको राजनीतिक अर्थशास्त्रको पनि आलोचना गर्दछन् ।^७८ आजको आर्थिक समस्या वस्तुहरूको उत्पादनको समस्या त्यति होइन, जति त्यसलाई बेच्ने समस्या हो ।

यहाँ यो ध्यान दिनु आवश्यक छ कि मार्क्स राजनीतिक अर्थशास्त्रका आलोचक थिए, न कि समर्थक । उनको पुस्तकको नाम नै छ : राजनीतिक अर्थशास्त्रको आलोचना । त्यसकारण, मूल्यसको श्रम सिद्धान्तलाई, जुन उनले एडम स्मिथ तथा केही अन्य अर्थशास्त्रीहरूबाट लिएर अगाडि बढाएका थिए, उनले पूँजीवादका आन्तरिक अन्तर्विरोध दर्शाउनेसम्म मात्र प्रयोग गरे । साथसाथै यो उनको वैज्ञानिक खोज पनि थियो । (अतिरिक्त मूल्य तथा यससँग सम्बन्धित प्रक्रियाहरू) । उनी यससँग बाँधिएका थिएनन् । र, त्यसैकारण ग्रुंड्रिसमा उनी श्रमप्रक्रियाको विकास दर्शाउनमा सफल भए; उनलाई यो सिद्ध गर्नमा कुनै संकोच भएन कि पूँजीवादले उत्पादनको  प्रक्रियाको विकास त्यस हदसम्म गर्नेछ, जहाँ श्रम यो प्रक्रियाको एउटा गौण अंग मात्र हुनेछ । उनको भविष्यवाणी अनुसार उत्पादन लगभग श्रमबिना हुनेछ ।

“यन्त्रहरूद्वारा कार्य” को यो प्रस्थापनाले पूँजीवादी उत्पादन पद्धतिसम्बन्धी राजनीतिक अर्थास्त्रलाई पूर्ण रूपले परिवर्तित गर्दछ र पद्धतिको निषेध हुन्छ । त्यसपछि सर्वहारा वर्ग, समाजवादी क्रान्ति, समाजवाद, इत्यादिको के हुन्छ ? यी प्रश्नहरूको उत्तर मार्क्समा पाइँदैन । यस्तो लाग्दछ कि ग्रुंड्रिस पूँजीवादी उत्पादन पद्धतिका अन्तिम चरणहरू तथा त्यसपछिको लागि लेखिएको थियो, जबकि ‘पूँजी’ ले पूँजीवादी उत्पादन पद्धतिमाथि ध्यान केन्द्रित गर्दछ । पूँजीको तुलनामा ग्रुड्रिस औद्योगिक उत्पादन प्रक्रियामाथि बढी केन्द्रित छ । त्यसकारण यसमा ज्ञान–विज्ञान उत्पादक शक्तिहरूमा परिवर्तनमाथि बढी विस्तृत विचार गरिएको छ ।

यो आश्चर्यकै कुरा लाग्दछ कि पूँजीमा मार्क्सले यी महत्वपूर्ण विषयहरूमाथि विस्तारपूर्वक विवेचना गरेनन् । यसको कारण स्पष्ट छैन । यदि गरेका भए, पछिका कैयौं विवादहरू, भड्कावहरू र मुख्य विषयहरूबाट भड्किने कैयौं प्रवृत्तिहरूबाट बच्न सकिन्थ्यो । समाजवादी मजदूर आन्दोलनले तब संकुचित राजनीतिक अर्थमा “विचारधारा” को बदला विज्ञान तथा प्रविधिका सामाजिक परिणामहरू तथा सन्दर्भहरूमाथि बढी ध्यान दिन्छ । शायद पूँजीमा मार्क्सले विशुद्ध रूपमा वस्तु उत्पादन तथा अतिरिक्त मूल्यमाथि बढी विचार गर्न चाहन्थे, र शायद त्यस बेला, आजभन्दा लगभग डेढ सय वर्षपहिले औद्योगिक उत्पादनका यी पक्षहरू स्पष्ट रूपले विकसित भएका थिएनन् ।

तर पनि, मार्क्सवादी आन्दोलन तथा विचारधाराले यो समस्यालाई समाधान नगरीकन नै छोडिदिए कि विज्ञानको उत्पादक शक्तिमा परिवर्तनबाट उत्पादन, श्रम, तथा सामाजिक ढाँचामाथि के प्रभाव पर्दछ : आधार तथा उच्च संरचना, वैज्ञानिकहरू श्रमिक हुनु वा नहुनु, “सर्वहारासँग दासताका बन्धनबाहेक अरु केही छैन”, इत्यादि गम्भीर प्रश्नहरूमाथि पुनर्विचारको आवश्यकता थियो । तर आजसम्म मार्क्सवादी आन्दोलनले मजदूर वर्गको बदलिंदो चरित्रमाथि गहिरोसँग विचार गरेको छैन ।

हामी प्रश्न यो उठाउन चाहन्छौं कि मार्क्सवाद (तथा धेरै अन्य वादहरू) को सम्पूर्ण क्रान्तिकारी ढाँचा श्रमप्रक्रिया तथा नयाँ समाजमा श्रमको प्रभुत्व वा प्राथमिकतामाथि आधारित छ । तर यदि श्रमप्रक्रिया गौण हुन्छ, विलीन, लुप्त तथा समाप्त हुन लाग्दछ भने, नयाँ समाज श्रमको आधारमा, श्रम–पूँजी सम्बन्धहरूमा, श्रम वा पूँजीद्वारा उत्पादन सम्बन्धहरूको स्वामित्वको प्रश्नको समाधानमा उभिन सक्दैन ।

प्रश्न के हो भने विज्ञानको प्रभुत्वको फलस्वरूप श्रम समाप्त हुन लाग्दछ; यस्तो अवस्थामा श्रमको बदला विज्ञानको उत्पादन, वितरण र उपभोगको कुरा गर्नुपर्दछ ।^७९ विज्ञान जब उत्पादक शक्ति बन्दछ, तब उत्पादन पद्धतिमा गुणात्मक परिवर्तन आउँदछ : पुराना उत्पादन पद्धतिहरू श्रममा आधारित थिए; प्राकृतिक वस्तुहरू तथा कच्चा पदार्थको उपयोगलाई वस्तुहरूमा बदल्नको लागि श्रम तथा श्रमचालित औजार वा साधनको आवश्यकता हुन्थ्यो । तर अब त्यो स्थिति समाप्त भइरहेको छ । अब श्रमको स्थान विज्ञानले लिएको छ । आर्थिक व्यवस्थामा पहिलोपटक विज्ञानको प्रवेश भएको छ, एउटा आर्थिक कारकको रूपमा । यसबाट आर्थिक, सामाजिक तथा राजनीतिक संरचनाहरू तथा सम्बन्धहरूको परिवर्तन अवश्यम्भावी छ । सामाजिक परिवर्तनहरूको माध्यमले श्रम पूँजी नभएर विज्ञान बन्दछ ।

सूचना पद्धतिले मार्क्सको सर्वहाराको अन्त दर्शाउँदछ ।^८० कम्प्युटरको प्रवेशबाट यन्त्र र श्रमिकको बीचका सम्बन्धहरूको अन्त हुन लाग्दछ । नयाँ  ‘कर्मी’ वा ‘श्रमिक’ श्रमप्रक्रियाबाट गुज्रिंदैनन्, ‘कार्य’  गर्दैनन्, चाहे उनीहरूले उत्पादन प्रक्रियामा भाग किन नलिऊन् । श्रमिक यन्त्रसँग रहन्छ, न कि त्यससँग काम गर्दछ । शोशाना जुबोफले एउटा श्रमिकको यस्तो कथन उद्धृत गरेका छन् कि कम्प्युटरहरूले भरिएका कोठाहरूमा रहनु बढी दिमागी दबाव हो; शुरूमा पर्याप्त तनाव भइरहन्छ; तर विस्तार–विस्तार मानिसले कम्प्युटरहरूको प्रयोग गर्न सिक्दछ ।^८१ पुराना शिल्पकारहरू र मजदूरहरूका वस्तुहरू, ठोस चीजहरूसँग सक्रिय सम्बन्ध थियो । उनीहरू हात, पाउ, सम्पूर्ण शरीर, दिमाग, औजार, इत्यादिद्वारा वस्तुलाई बदल्नमा लागिरहन्थे । उनीहरूको सम्पूर्ण जीवन, कैयौं पुस्ताहरू यसैप्रकारका प्रक्रियाहरूमा लागिरहन्थे, “कार्य” को कुरा गर्नासाथ यसैप्रकारको चित्र प्रकट हुन्छ । तर अब नयाँ श्रमिकले कम्प्युटर, स्वीच, मनिटर, स्क्रीन, सूचनाहरू, इत्यादिको बीचमा काम गर्दछ । अब त्यो सर्वहारा इतिहासको पानाबाट गइरहेको छ वा गइसकेको छ, जसको चित्र माथि बनाइयो । पुरानो युग समाप्त भइसकेको छ, एउटा नयाँ युग शुरु भएको छ ।

कम्प्युटर र सूचना तथा संचारप्रणालीले कार्य तथा व्यवस्थापनको बीचमा नयाँ सम्बन्ध, नयाँ संरचनाहरू, भिन्न प्रकारका पारस्परिक विभाजनरेखाहरू उत्पन्न गर्दछ । वास्तवमा औद्योगिक कालको तुलनामा कम्प्युटर युगमा श्रमिक र गैरश्रमिकको बीचमा पनि सीमारेखाहरू अत्यन्तै अस्पष्ट, कैयौं अर्थमा मेटिन्छन् : दुवैले वस्तुको बदला वस्तुसम्बन्धी सूचनामाथि बढीभन्दा बढी कार्य गर्दछन् । औद्योगिक कालको सम्बन्ध, र साथसाथै मार्क्सवादसमेत त्यो कालका विचारप्रणालीहरूको प्रासंगिकता समाप्त हुन लाग्दछ । उत्तर–औद्योगिक समाजको जस्तै उत्तर–औद्योगिक विचारहरूमाथि, जस्तै उत्तर–मार्क्सवादी विचारहरूमाथि ध्यान केन्द्रित गर्नु आवश्यक हुन्छ ।

आज कम्प्युटर यन्त्र र वैज्ञानिक तथा श्रमिकको बीचको सीमारेखा समाप्त हुँदै गइरहेको छ । आजको यन्त्र केवल एउटा ठोस यन्त्र मात्र होइन : यसलाई प्रोग्राम गरिएको छ, यसमा सफ्टवेयर छ, जति हामी यसलाई चलाउँदछौं, त्यति नै यसले हामीलाई चलाउँदछ । यो एउटा जीवित यन्त्र हो, जसको आफ्नो भाषा छ, जसबाट हामीले धेरै कुरा सिक्नुपर्दछ । यसले हामीलाई, दार्शनिक दृष्टिले, प्रतिदिनको जीवनमा पदार्थ र चेतनाको सीमारेखामा ल्याएर उभ्यादिन्छ ।

उत्तर–औद्योगिक समाजप्रति हाम्रो दृष्टिकोण

उत्तर–औद्योगिक समाजलाई औद्योगिक समाजका विचारहरू, प्रवर्गहरू र ज्ञानका साधनहरूको सहायताले बुझ्न सकिंदैन, र न तिनीहरूको उपयोग गर्न सकिन्छ । दाम, मूल्य, श्रम, उत्पादन, वर्ग, वर्गसंघर्ष, इत्यादि अनेकौं शब्द र प्रवर्गहरू नयाँ विकसित भइरहेका प्रक्रियाहरू व्याख्या गर्न असमर्थ छन् ।

यदि हामी यो मान्दछौं भने कि श्रमप्रक्रिया उत्पादन प्रक्रियाबाट अलग भइरहेको छ, तब हामीले मूल्यको नयाँ स्रोत खोज्नुपर्दछ । यदि वस्तुमा श्रम सामेल हुँदैन भने, त्यसको मूल्य र दाम कसरी निर्धारित हुन्छन् ? स्पष्ट छ, वस्तुको मूल्य श्रमशक्ति र श्रमकालको बदला इलेक्ट्रोनिक प्रक्रियाहरूमा निहित शक्तिबाट निर्धारित हुन्छ; र इलेक्ट्रोनिक शक्तिले वस्तुमा अत्यन्तै कम मूल्य समावेश गर्दछ, त्यसकारण अब वस्तुको दामको मूल्यसँग कुनै सम्बन्ध रहेको छैन; दाम मूल्यको प्रतिबिम्ब हुनुको बदला सम्पूर्ण सामाजिक–आर्थिक प्रक्रियाहरू तथा उत्पादन प्रक्रियाको प्रतिबिम्ब हुँदै गइरहेको छ । फलस्वरूप, यस सम्बन्धमा वर्तमान अर्थशास्त्रका सबै मूल्यप्रवर्ग र सिद्धान्तहरू अर्थहीन सिद्ध हुन्छन् ।

हामीले पहिले नै भनिसकेका छौं कि उत्पादन प्रक्रिया र सम्पूर्ण समाजको श्रम आधार तीव्र रूपले लुप्त हुँदै गइरहेको छ । एउटा अर्को पक्ष लिने हो भने, ठूला यन्त्रहरू, ठूला कारखानाहरू तथा उद्योगहरू र यिनीहरूमाथि आधारित अर्थव्यवस्था समाप्तितिर बढेपछि वर्गीय सम्बन्ध केवल बदलिरहेका मात्र छैनन्, बरु स्वयं वर्ग नै लुप्त भइरहेका छन् । यन्त्रको विकास अब ठूलोतिर नभएर सानोभन्दा सानो यन्त्रतिर भइरहेको छ; कारखाना, उद्योग, उद्यम र उत्पादन स्थल तीव्र रूपले साना तथा विकेन्द्रित भइरहेका छन् । साना भइरहेका तिनीहरूका अलग–अलग इकाईहरू देश र विश्वको परिमाणमा विभिन्न स्थलहरूमा एक–अर्कोबाट टाढा स्थापित भइरहेका छन् । साना उत्पादकहरू र उत्पादक दलहरूको संख्या र महत्व बढिरहेको छ । सानो सम्पत्ति बढिरहेको छ । उपभोक्ताले अब उत्पादकहरूभन्दा बढी महत्व राख्दछन् ।

वर्गको मानव समुदायको उत्पादन साधनहरूसँग विशेष सम्बन्ध छ : चाहे मजदूरको होस् वा मालिकको । पूँजीवादले वर्ग र वर्गीय सम्बन्धहरूलाई उच्चतम् अवस्थामा पुर्याइदिन्छ । एउटै स्थानमा ठूला कारखानाहरू र ठूला यन्त्रहरूको वरिपरि त्यसले श्रमिकहरूलाई ठूलो संख्यामा एकत्रित गरेर उनीहरूको श्रमशक्ति खरिद गरेर उत्पादन चलाउँदछ र अतिरिक्त उत्पादन र मूल्य उत्पन्न गर्दछ । फलस्वरूप, यन्त्रहरूसँग श्रमिकहरूको यो विशेष सम्बन्धले उनीहरूलाई वर्गमा बदल्दछ । अर्कोतिर, पूँजीपति वर्ग विकसित हुन्छ ।

आज यी वर्गहरू विलीन हुनलागेका छन् । यन्त्रहरू तथा कारखानाहरूको ठूलो परिमाणको बदला सानो परिमाणतिर विकास चलिरहेको छ । श्रमिकहरू एक स्थानमा एकत्रित हुनुको बदला विकेन्द्रित र प्रसारित भइरहेका छन् । साना यन्त्रहरूका मालिकहरूको संख्या बढिरहेको छ । श्रमिकहरू प्रायः साना मालिक बन्दै गइरहेका छन् । वर्ग विखण्डित भइरहेको छ । यन्त्रसँग मानिसहरू, उनीहरूका समुदायहरूको सम्बन्ध स्थायी हुनुको बदला अस्थायी, यहाँसम्म कि क्षणिक, परिवर्तनशील, अस्पष्ट, बहुआयामिक भएको छ । वर्ग ठोस र एकत्रित हुने प्रक्रिया उल्टिसकेको छ । वर्ग खुम्चिरहेको छ । यी सबैको कारण उत्पादन प्रक्रियाको उल्टो र नयाँ दिशामा विकास हो । साना र सस्ता भइरहेका यन्त्रहरू तथा औजारहरू साना मालिकहरूको विकासको बढी अनुरूप छन्, केन्द्रीकृत वर्गको विकासको प्रतिकूल ।

यसबाहेक, सूचना तथा संचार क्रान्तिको चरित्र नै वर्गीय चरित्रको विपरीत छ । उत्पादनमा नै वर्गको निर्माण हुन्छ, त्यसभन्दा बाहिर होइन; श्रमको आधारमा नै वर्गको निर्माण हुन्छ, त्यसबिना होइन । सूचना तथा संचार साधनहरूसँग वा यस क्षेत्रमा काम गर्नेहरूको समूहलाई वर्ग भनिंदैन, किनभने यिनीहरू उत्पादनको साधन होइनन्; यसबाहेक यो क्षेत्रमा काम गर्ने मानिसहरूको पर्याप्त ठूलो भागले सिधै कुनै साधनहरूसँग काम गर्दैन । संचार माध्यमहरू तथा सूचना परिमार्जन तथा प्रसारका क्षेत्रहरूमा काम गर्नेहरूको अनुपात उत्पादनमा काम गरिरहेका श्रमिकहरूको तुलनामा तीव्रतापूर्वक बढ्दै गइरहेको छ । मानिसहरू वर्गबाट बाहिर निस्किंदै गइरहेका छन् ।

सूचना क्रान्ति र व्यापक नवप्राविधिक क्रान्तिले सबै प्रकारका अन्तर्राष्ट्रिय, राष्ट्रिय, क्षेत्रीय र वर्गीय सीमाहरू पार गरेर मानिसको चेतनालाई एकीकृत गरिरहेका छन् । एउटा समूह, एउटा चेतना र विश्वसमाजको निर्माण आधुनिक क्रान्तिका प्रमुख कारकहरूमध्ये एक हो ।

हथौडा, वाफ, तेल र विद्युतका यन्त्रहरू, ठूला साधनहरूबाट काम गर्ने मजदूर वर्ग इतिहासको स्मारक बन्दै गइरहेको छ । यसको स्थान इलेक्ट्रोनिक र क्वान्टम साधनहरूबाट काम गर्ने श्रमिक वा वैज्ञानिकले लिइरहेका छन् । यद्यपि वर्गसंघर्ष औद्योगिक समाजको देन र अवशेषको रूपमा अझै पनि छ, र कैयौंपटक बढ्दछ पनि; तर वर्गहरूको समाप्तितिर अग्रसर हुनुसँगै वर्गसंघर्ष पनि समाप्तितिर गइरहेको छ । वर्गसंघर्ष सामाजिक विकास तथा क्रान्तिका प्रेरक शक्तिहरूमा रहेको छैन । यसप्रकार मार्क्सवादको एउटा महत्वपूर्ण सैद्धान्तिक आधार अप्रासंगिक हुन्छ ।

विश्वव्यापी संचारप्रणालीको कारण एउटा नयाँ प्रकारको एकीकृत भइरहेको विश्वबजार उदाइरहेको छ । संचारप्रणालीको मुख्य आधार उपग्रहहरूको व्यवस्था हो, जुन विभिन्न देशहरू र स्थानहरूमा टेलीसंचार, टेलिफोन, भिडियो, इन्टरनेट तथा विभिन्न प्रकारका यन्त्रहरू र कम्प्युटरहरूको जालजस्तै विच्छ्याइएको छ । यो ध्यान दिनलायक छ कि यसले अन्तर्राष्ट्रिय परिमाणमा धन, पूँजी, सेयर र वस्तुहरू, साथसाथै तिनीहरूको सम्बन्धमा सूचनाको आदान–प्रदान र विनिमयलाई अत्यन्तै सजिलो बनाएको छ । विगत दुई दशकहरूमा विश्वबजारको असाधारण रूपले गुणात्मक र परिमाणात्मक प्रसार भएको छ, जति इतिहासमा पहिले कहिल्यै भएको छैन । नयाँ प्रकारको विश्व शेयर बजार विकसित भइरहेको छ, जहाँ मिनट र सेकेण्डमा लेनदेन हुन्छ । विश्वबजारमा वस्तुहरू र धन वा पूँजीको विनिमय कमभन्दा कम समयमा हुँदै गइरहेको छ । विनिमयको यो घट्दो अवधिले वित्त र उत्पादनलाई तीव्र बनाइरहेको छ, र अर्थव्यवस्थाको यो बढ्दो मागलाई पूरा गर्नको लागि आवश्यक ढाँचा तथा साधनहरूका परिवर्तन तीव्र भएका छन् । 

यहाँ हामी के जोड दिन चाहन्छौं भने विश्वव्यापी परिवर्तनहरूमा प्रक्रियाहरूको तीव्रतापूर्वक घट्दो अवधि सामाजिक–आर्थिक परिवर्तनहरूको लागि निर्णायक हुँदै गइरहेको छ । आज पनि घट्नाहरू, चाहे तिनीहरू कुनै पनि सामाजिक, आर्थिक वा राजनीतिक क्षेत्रमा होऊन् वा सम्पूर्ण समाजको परिमाणमा, अब कमभन्दा कम समयमा घट्दै गइरहेका छन् । विशेषगरी अर्थव्यवस्था, संचार र उत्पादनमा हप्ता र दिनका घटनाहरू घण्टा र मिनेटमा घटिरहेका छन्, यहाँसम्म कि सेकेण्डमा पनि । यो अवधि अझ पनि कम हुँदै गइरहेको छ । उत्पादन, विनिमय र संचारका साधनहरू यसकारणले सामाजिक–आर्थिक व्यवस्थाबाट स्वतन्त्र, पर र अलग हुँदै गइरहेका छन् । उत्पादन वा संचार साधनहरूको विकास सामाजिक विकासलाई पार गरेर धेरै अगाडि गएको छ र अब त्यसमाथि निर्भर हुँदैन । उत्पादन वा संचार साधन अब राज्य, सरकार, वर्ग तथा समाजव्यवस्थाको चरित्रबाट स्वतन्त्र भएर तिनीहरूलाई बदलेर नयाँ व्यवस्थाको निर्माण गरिरहेका छन् र यो सामाजिक विकासमा, विशेषगरी वर्तमान सामाजिक विकास तथा तिनीहरूमाथि आधारित सिद्धान्तहरूको लागि एउटा नयाँ घटना हो । समाज तथा राज्यका धेरै कार्यहरू आज उत्पादन तथा संचारमाध्यमहरूद्वारा सम्पादित भइरहेका छन् ।

फलस्वरूप पुरानो समाजको स्थानमा नयाँ समाजको उदय भइरहेको छ । कमभन्दा कम अवधिमा कुनै पनि कार्य वा प्रक्रिया सम्पादित गर्नको लागि प्रक्रियाको मार्गमा आउने ढाँचा, साधन तथा अन्य बाधाहरूलाई या त बदल्नु पर्नेछ या हटाउनु पर्नेछ । साधनहरूको तीव्र विकास पनि यसैको भाग हो । त्यसैकारण औद्योगिक कालको समाज, राज्य, बजार, वर्ग, उत्पादन साधन, इत्यादिसम्बन्धी असंख्य संरचनाहरू आज तीव्र रूपले परिवर्तित हुँदै वा लुप्त हुँदै गइरहेका देखिन्छन् ।

माइक्रोइलेक्ट्रोनिक साधन र क्वान्टम शक्तिहरूले क्षणभरिमा कार्य सम्पादित गर्ने साधन हामीलाई उपलब्ध गराइरहेका छन्, जसको लागि देश–कालको कुनै महत्व रहँदैन । उदीयमान समाज काल, अवधि र स्थानभन्दा पर एकीकृत भइरहेको विश्व समाज हो ।

आवश्यक सामाजिक श्रम तथा वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्ति एवं मूल्यको श्रम–सिद्धान्त

मूल्यको श्रम सिद्धान्तानुसार वस्तु (पैदावार) को मूल्य व्यक्तिगत श्रमकालद्वारा निर्धारित हुँदैन, जुन अलग–अलग मजदूर तथा उत्पादकसँग अलग–अलग हुन्छ । वस्तुको मूल्य आवश्यक सामजिक श्रम तथा श्रमकालद्वारा निर्धारित हुन्छ, जुन सबै श्रमिकहरूद्वारा गरिने सामूहिक श्रमको परिणाम हुन्छ । सामाजिक रूपमा आवश्यक श्रम तथा श्रमकाल र मूल्य कुनै पनि वस्तुको उत्पादनको लागि समाजको परिमाणमा लागेको श्रमकाल र मूल्यबाट निर्धारित हुन्छ, मानौं त्यो वस्तु सम्पूर्ण समाजले बनाएको हो ।

आरम्भमा जब केही कारखानाहरू वा उद्योगहरू वा यन्त्रहरूमा कम समय लाग्दछ, तब समाजको परिमाणमा मूल्य र दामहरूमा अन्तर हुँदैन; यसको विपरीत, त्यो कारखाना विशेषमा यसबाट अतिरिक्त मुनाफा नै हुन्छ । तर केही समयपछि जब नयाँ उत्पादन प्रक्रिया सामान्य हुन्छ, तब वस्तुमा प्रविष्ट मूल्य कम हुन्छ, चाहे त्यसको दाम उही रहोस् वा बढोस् । यस अवस्थामा यही श्रमकाल समाजको परिमाणमा आवश्यक श्रमकाल बन्दछ ।

आज धेरै मानिसहरूले नवप्राविधिक क्रान्तिको सामाजिक भूमिकालाई अस्वीकार गर्दछन् । उनीहरूका कैयौं तर्कहरूमध्ये एउटा के हो भने यसको श्रमप्रक्रियामाथि कुनै विशेष प्रभाव परिरहेको छैन । यदि केही क्षेत्रहरूमा श्रमकाल छोटो वा समाप्त पनि भइरहेको छ भने, समाजको परिमाणमा पूँजीद्वारा सामूहिक श्रमको शोषण जारी छ र स्थानविशेषमा श्रम अवधिमा कमी वा त्यसको समाप्तिलाई सामाजिक श्रम वा समाजको परिमाणमा आवश्यक श्रम वा श्रमकालले पूरा गर्दछ । एक स्थानमा श्रमको कमीलाई अर्को स्थानमा बढी श्रमले पूरा गर्दछ । त्यसकारण यो तर्कानुसार वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिको मूल्यको श्रम सिद्धान्तमाथि कुनै प्रभाव पर्दैन, र त्यसैकारण त्यसलाई बदल्नु आवश्यक छैन ।

यी विचारकहरूका उक्त तर्कहरू गलत छन् । पहिलो, यिनीहरूको सिद्धान्त यो प्रश्नमा मौन रहन्छ : यस्ता कारखाना, यन्त्र वा उद्योगमा, जहाँ माइक्रोइलेक्ट्रोनिक्सको प्रयोगले श्रम उत्पादनबाट बाहिर गइसकेको छ, त्यो स्थानविशेषमा वस्तुमा मूल्यको समावेश भइरहेको छ वा छैन; अर्थात् मूल्य उत्पादन भइरहेको छ वा छैन ? यो अत्यन्तै महत्वपूर्ण प्रश्न हो, जसमाथि अहिलेसम्म उपर्युक्त प्रकारका विचारकहरूले स्पष्ट रूपमा केही पनि भनेका छैनन् ।

दोस्रो, मूल्यको श्रमसिद्धान्तका समर्थकहरूले यो मान्न अस्वीकार गर्दछन् कि केवल व्यक्तिगत रूपमा श्रम तथा श्रमकाल मात्र घट्दै गइरहेको छैन, बरु स्वयं सामाजिक रूपमा आवश्यक श्रमकाल पनि घट्दै गइरहेको छ । उत्पादनसँग श्रमको अलगाव र विलोप अब केवल आकस्मिक घटना मात्र रहेको छैन, बरु एउटा आम सामाजिक प्रक्रिया बनिसकेको छ । समुच्च समाजको स्तरमा आवश्यक श्रम तथा श्रमकाल घट्दै गइरहेको छ । साथसाथै, उत्पादन गरिने वस्तुहरूको संख्या तथा मात्रामा असाधारण तीव्रता आएको छ । त्यसकारण, श्रम तथा श्रमप्रक्रियाको फलस्वरूप वस्तुहरूमा समाविष्ट मूल्य कम हुँदै गइरहेको छ । समाजको परिमाणमा मूल्यसार र मूल्यस्तर घट्दै गइरहेको छ ।

यस सन्दर्भमा स्वयं मार्क्सद्वारा पेश गरिएका विचारहरू प्रासंगिक हुन्छन् । मार्क्सले मूल्यको श्रमसिद्धान्तलाई परिवर्तित तथा परिमार्जित गरेर त्यसलाई वैज्ञानिक रूप दिएका थिए । यो ध्यान दिनलायक छ कि यो अवलोकन लगभग डेढसय वर्ष पहिले गरिएको थियो, जब आजको माइक्रोइलेक्ट्रोनिक क्रान्तिको कल्पना पनि गर्न सकिंदैनथ्यो । उनका अनुसार “उत्पादनका सामान्य स्थितिहरूमा” तीव्र रूपले परिवर्तत आइरहेको थियो । उत्पादन स्वचालित र स्वतन्त्र हुँदै गइरहेको थियो र त्यसमा श्रमप्रक्रियाको सहभागिता कम हुँदै गइरहेको थियो । चाहे कामका घण्टा त्यति नै किन नहोऊन्, तर वस्तु उत्पादनमा प्रविष्ट श्रम कम हुँदै गइरहेको थियो ।^८२

नयाँ बढी उत्पादक यन्त्रको प्रयोगबाट समाजको स्तरमा आवश्यक श्रम घट्दै गइरहेको थियो । उदाहरण स्वयं मार्क्सले दिएका छन् : “इंग्ल्याण्डमा पावर लूमको प्रयोगबाट एउटा निश्चित मात्रामा धागोलाई कपडामा बदल्नको लागि आवश्यक श्रम करीब आधा घण्टा कम भयो । हाते तानमा जुलाहाहरूलाई पहिलेजस्तै एक घण्टा लाग्दथ्यो । तर उनीहरूको एक घण्टाको श्रम केवल आधा घण्टाको सामाजिक श्रमको बराबर थियो, र त्यसैकारण त्यो आफ्नो पहिलेको मूल्यको आधा मात्र रह्यो ।”^८३

आज, नवप्राविधिक क्रान्तिको फलस्वरूप प्रविधिको हरेक परिवर्तनसँग सामाजिक रूपमा आवश्यक श्रम तीव्रतापूर्वक घट्दै गइरहेको छ । उत्पादन चक्र तीव्र हुँदै गइरहेका छन् । “आज, बितेको कालचक्रको केवल १०∞ मात्र वस्तुहरू र सेवाहरूमा मूल्य जोड्न खर्च हुन्छ ।” बाँकी ९०∞ गैरउत्पादक गतिविधिहरूमा खर्च हुन्छ ।^८४

तेस्रो, यसैसँग सम्बन्धित बिन्दु हो – समाजमा कुल श्रमशक्ति, जसलाई मार्क्सले उठाएका थिए^८५ यो निष्कर्षबाट हामी बच्न सक्दैनौं कि समाजमा उपयुक्त कुल श्रमशक्ति, तुलनात्मक दृष्टिले, आज तीव्रतापूर्वक कम हुँदै गइरहेको छ ।

श्रमशक्तिको कम प्रयोग हुनु र धेरै उत्पादन प्रक्रियाहरू र उद्योगहरूमा त्यो लुप्त हुनुको कारण मूल्यको सिद्धान्तको प्रासंगिकता समाप्त भएको छ ।

नवप्राविधिक क्रान्तिको एउटा विशेषताको रूपमा श्रमले सूचनाको निर्माणमा भाग लिंदैन । र, सूचना सामाजिक विकासको प्रमुख कारक तथा प्रेरक शक्ति बन्दै गइरहेको छ । नयाँ अध्ययनहरू अनुसार अमेरिकाका करीब आधा कम्पनीहरूले “तत्काल” वा “तीव्र” उत्पादनप्रणाली अपनाएका छन्; अर्थात् उत्पादन चक्र तथा उत्पादन अवधि पर्याप्त छोटो भएको छ र यसमा श्रमको मात्रामा धेरै कमी आएको छ ।

सूचना क्रान्तिले श्रमको शिल्पलाई प्रोग्राम वा सफ्टवेयरको रूपमा उत्पादन वा संचारमा समाविष्ट गर्दछ : उत्पादन तथा श्रमप्रक्रियाहरू सूचना प्रक्रियामा परिवर्तित भएर उत्पादन संचालन गर्दछन् । यो श्रमप्रक्रिया होइन, बरु त्यसको निषेध हो ।

सूचनाका प्रमुख विशेषताहरूमा एउटा यो हो कि त्यसले श्रमप्रक्रियाको स्थान लिन सक्दछ । जब–जब उत्पादन सूचनाको वरिपरि संगठित हुन लाग्दछ, तब–तब वस्तुहरूको विनिमय तथा तिनीहरूको दामको भुक्तानको आधारमा विकसित व्यवस्थालाई खतरा उत्पन्न हुन्छ, र यसप्रकार नयाँ प्रविधिले वर्तमान सामाजिक सम्बन्धहरू, विशेषगरी श्रमसम्बन्धहरूलाई समाप्त गर्न लाग्दछ ।^८६

यसप्रकार, प्रविधि स्वयंले सामाजिक सम्बन्धलाई बदल्न सक्दैन भन्ने अवधारणा गलत सिद्ध हुन्छ ।

सन्दर्भ सूची

१) मार्क्स–एंगेल्स, संकलित रचना, खण्ड २८ तथा २९, मस्को, १९८७

२) उही, खण्ड २९, पृ. ८

३) उही, पृ. ८२–८३        

४) उही

५) उही, पृ. ८३

६) उही, पृ. ८४

७) उही

८) उही

९) उही

१०) उही, पृ. ८५

११) उही, पृ. ८५–८६

१२) उही, पृ. ८७

१३) उही, पृ. ८९–९०

१४) उही, पृ. ९०

१५) उही, पृ. ९०–९१

१६) उही, पृ. ९१

१७) उही, पृ. ९१–९२

१८) उही, पृ. ९२

१९) उही, पृ. ९२

२०) उही, पृ. ९२–९३

२१) उही, पृ. ९३

२२) उही, पृ. ९४

२३) उही, पृ. ९४–९५

२४) उही, पृ ९५

२५) उही, पृ. ९५

२६) उही, पृ. ९५–९६

२७) उही, पृ. ९७

२८) उही, पृ. ९७

२९) उही, पृ. ९८

३०) उही, पृ. ९८

३१) उही,

३२) उही, पृ. १००

३३) उही, पृ. १००–१०१

३४) जिन लज्किन, “फर्म द इण्डस्ट्रियल रिभोलूसन टू द कम्प्युटर रिभोलूसन”, क्पापिटल एण्ड क्लास, पृ. १२५

३५) उही

३६) उही

३७) उही, पृ. १२६

३८) ब्ल्याक बर्न

३९) ब्ल्याक बर्न

४०) उही

४१) उही, पृ. १२५

४२) उही, पृ. १२४–२५

४३) रेम्बोल्ड, पृ. ४२३–३९

४४) उही

४५) उही

४६) उही, पृ. ४३६

४७) परस्पेक्टिभस् इन साइन्स एण्ड टेक्नोलोजी, खण्ड १, डिपार्टमेन्ट अफ साइन्स एण्ड टेक्नोलोजी गभर्नमेन्ट अफ इण्डिया, नयाँ दिल्ली, १९९०, पृ. ३५५–५६

४८) एलबीन टोफलर, पावर सिप्mट, बेन्टम बुक्स, १९९१, प्mयूचर शक; द थर्ड वेभ; बेन्टम

४९) पी. एस. टी., पृ. ३५८

५०) उही, पृ. ३५९

५१) उही, पृ. ३६०

५२) उही, पृ. ३६०–६१

५३) एम. ज्याक

५४) उही

५५) रेम्बोल्ड, पृ. ४६१

५६) बी. जी. पूजारी, “इन्फर्मेशन टेक्नोलोजी इन द टेक्सटाइल इन्डस्ट्री”, इन्फर्मेशन टेक्नोलोजी इन एभरिडे लाइफ, सं. एम. एल. गोयल, कम्प्युटर सोसाइटी अफ इण्डिया, टाटा मेग्रा हिल, प. कम. ली., नयाँ दिल्ली, १९९१, पृ. २६९–७०

५७) पी. एस. टी., पृ. ३६१

५८) पी. टेलर, “यूज अफ रोबर्टस् इन म्यानुप्mयाक्चर”, टे«न्च इन इन्फर्मेशन टेक्नोलोजी, सं. डि. ए. लिंकेज र आर. ए. निकल्सन, पीटर पेरेग्रिन्स लि., लण्डन १९९०, पृ. १४९, १५०, १५१

५९) पी. टेल, टी. आई. टी., पृ. १५२

६०) पी. एस. टी., पृ. ३५८

६१) जीम डेविस तथा माइकेल स्टेक, “नलेज इन प्रोडक्सन”, रेश एण्ड क्लास, ३४, ३ (१९९२), पृ. २

६२) डेविस तथा स्टेक, पृ ४

६३) एलबीन टोफलर, थर्ड वेभ, बेन्टम बुक्स, न्यूयोर्क, १९८०

६४) डेविस तथा स्टेक, पृ. ५

 ६५) उही, पृ. ७

६६) उही

६७) फेलिक्स, इ. ब्राउडर, “अफ टाइम, इन्टेलिजेन्स एण्ड इन्स्टिच्युसन्स्”, डायडेलस, १९९२ (प्यारालल कम्प्युटिङ विशेषांक), पृ. १०५, १०६, १०७

६८) डेविस एण्ड स्टेक, पृ. ११

६९) युएफान डेंग, जेम्स ग्लिम तथा डेविड एच. सार्प, “परसपेक्टिभस् अन प्यारालल कम्प्युटिङ”, डायडेलस, उही, पृ. ३३

७०) जेफ्री ह्याण्डर्सन, ग्लोबलाइजेशन अफ हाइ टेक्नोलोजी प्रोडक्सन, रुलेज, लण्डन र न्यूयोर्क, १९८९, पृ. ४३

७१) जोन हेनले, ‘ए. टी. एण्ड टी.’ ”द स्पिडियर प्रोडक्ट साइकल्स“, वल्र्ड लिंक, जेनेभा, मार्च–अप्रिल, १९९०, अंक ३–४

७२) उही

७३) द टम पीटर्स सेमिनार, पेन बुक्स, वर्कशायर, १९९४, पृ. २५५–५६

७४) उही, पृ. २५६

७५) डब्ल्यू, डेनियल हिलिस, “ह्वाट इज म्यासिभ्ली प्यारालल कम्प्युटिङ एण्ड ह्वाइ इज इट इम्पोर्टेन्ट ?”, डायोडेलस, उही, पृ. ४–५

७६) हिलिस, उही, पृ. ७

७७) मार्क पोस्टर, द मोड अफ प्रोडक्सन ः पोष्ट स्टक्चरलिज्म एण्ड सोशल कन्टेक्सट्, पोलिटिपेश, अक्सफोर्ड, १९९०, पृ. ५

७८) मार्क पोस्टर, पृ. ५७

७९) उही, पृ. ५२

८०) उही पृ. १२९

८१) उही

८२) कार्ल मार्क्स, पूँजी, खण्ड १, पृ. ४७

८३) उही

८४) जोन लिंडक्विस्ट, “द ग्लोबल इम्प्याक्ट अफ फास्ट टाइम साइकल्स”, वल्र्ड लिंक, उही,

८५) कार्ल मार्क्स, उही

८६) डेविस एण्ड स्टेक, उही, पृ. १