शिक्षा सम्बन्धी प्रश्न- एन्टोनियो ग्राम्सी

 

अनुवाद तथा सम्पादन  -नारायण गिरी

Source – selections form the Prison Notebooks of Antonio Gramsci, edited and translated by Quintin Hoare & Geoffrey Nowell Smith, International Publishers, New York, 11th printing, 1992.

सम्पादकीय नोट – शिक्षाको विषयमा ग्राम्सीको लेखनमा अन्तर्निहित उनका विचार आज पनि शिक्षा सम्बन्धी बहसका केन्द्र बनेका छन् : जस्तोकि शिक्षा र वर्गको बीचमा सम्बन्ध; व्यावसायिकता;  शिक्षाको विचारधारा; सर्वक्षेत्रीय विद्यालय, आदि। ग्राम्सी श्रमिक वर्गबाट बुद्धिजीवी तयार गर्नमा नै अन्तिम रूपले ध्यान दिन्छन् र उनको जीवन विशुद्ध रूपले नै यस्तै बुद्धिजीवी तयार गर्ने कुराको इतिहास हो। आफ्नो विश्लेषणको आधारभूत अंशमा उनले लेखेका थिए – “पुराना स्कूलको विरूद्धमा संघर्ष गर्नु उचित थियो तर त्यसमा सुधार गर्नु त्यति सहज थिएन जति सहज मानिन्थ्यो। समस्या केवल आदर्श पाठ्यक्रमहरूको मात्र थिएन, बरू मानिसहरूको थियो। ती मानिसहरूको मात्र होइन, जुन वास्तवमा स्वयं अध्यापक थिए, बरू त्यो सम्पूर्ण सामाजिक संघटनको थियो, जसको उनीहरू अभिव्यक्ति दिन्थे।” यो निर्णयले शिक्षाको पूर्ण द्वन्द्वात्मक चरित्रको सारांश प्रस्तुत गर्दथ्यो। श्रमिक वर्गबाट बुद्धिजीवी तयार गर्ने दृष्टिको सन्दर्भमा भविष्यको चर्चाको ग्राम्सीको चिन्तनमा आधारभूत महत्त्व छ। क्रान्तिकारी परिप्रेक्ष्य नै उनको सम्पूर्ण विश्लेषणको संरचनात्मक आधार हो। शिक्षाको लागि कार्य वा परिश्रममाथि ग्राम्सी बढी जोड दिन्छन्। यो जोड वास्तवमा अन्ततः त्यही परिश्रम हो, जसद्वारा उनी स्वयं आफ्नो परिवेशबाट माथि उठ्नमा सफल भए। यो त्यो कार्य वा परिश्रम पनि हो, जसको आवश्यकता श्रमिक वर्गको क्रान्तिकारी दल अर्थात् त्यस वर्गका जैविक बुद्धिजीवीहरूको निर्माणको लागि पर्दछ।

शिक्षा र संस्कृतिको संगठन

सामान्य रूपमा के भन्न सकिन्छ भने आधुनिक सभ्यतामा सबै व्यावहारिक क्रियाहरू धेरै जटिल भएका छन् र विभिन्न विज्ञान^१ दैनिक जीवनसँग अत्यन्तै निकटतापूर्वक जोडिएका छन्। यो जटिलता र संयोजन यस हदसम्म भएको  छ कि हरेक व्यावहारिक कार्यले एक नयाँ प्रकारको स्कूल कायम गर्दछ, जसमा त्यसका उत्तराधिकारी र विशेषज्ञ शिक्षा ग्रहण गर्दछन्। त्यसकारण उच्चतम् स्तरमा यी स्कूलहरूमा शिक्षा दिनको लागि विशेषज्ञ बुद्धिजीवीहरूको एउटा संस्था बनाइन्छ। यसप्रकार विभिन्न स्तरमा सम्पूर्ण पेशेवर सर्कल वा पहिलेदेखि विशेषीकृत र विशुद्ध सीमा अन्तर्गत परिभाषित पेशाका आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्नको लागि विशेषीकृत विद्यालयहरूको विशेष व्यवस्था बनाइएको छ। यसको साथै परम्परागत विद्यालयका प्राचीनतम् स्वरूपले पनि काम गरिरहेका छन्। यिनीहरूलाई हामी ‘मानवीय’ भन्न सक्छौं र यिनीहरूको निर्माणको उद्देश्य प्रत्येक मानिसमा वैयक्तिक रूपले अविभेदीकृत सामान्य संस्कृतिको विकास गर्नु हो। वास्तवमा के भन्न सकिन्छ भने शिक्षाको संकट विकराल हुँदै गइरहेको छ। यो कुन तथ्यसँग बिल्कुल जोडिएको छ भने विभेदीकरण र विशेषीकरणको यो प्रक्रिया अराजक रूपले चलिरहेको छ; अर्थात् स्पष्ट र विशुद्ध सिद्धान्त बिना तथा गम्भीर समीक्षा र चेतनामा आधारित योजना बिना। पाठ्यक्रम र विद्यालयका संगठनको संकट अर्थात् आधुनिक बौद्धिक कर्मीहरूको निर्माणको लागि नीतिगत व्यापक ढाँचाको सवाल, धेरै हदसम्म बढी व्यापक र सामान्य जैविक संकटकै एक पक्ष र परिणाम हो। शास्त्रीय र व्यावसायिक (पेशेवर) विद्यालयहरूको आधारभूत विभाजनको एक तर्कसंगत सूत्र थियो :  व्यावसायिक विद्यालय र औजार चलाउने वर्ग^२ को लागि, शास्त्रीय विद्यालय प्रभुत्वशाली वर्ग र बद्धिजीवीहरूको लागि । शहर र गाउँमा औद्योगिक आधारको विकासको अर्थ नयाँ प्रकारको शहरी बुद्धिजीवको बढ्दो आवश्यकता हो। शास्त्रीय विद्यालयसँगसँगै प्राविधिक स्कूल (पेशेवर, तर शारीरिक श्रमको अतिरिक्त) विकसति भयो र यसले समान्य संस्कृतिको मूर्त कार्यक्रमको सिद्धान्तमाथि अर्थात् ग्रीक-रोमन परम्परामाथि आधारित सामान्य संस्कृतिकको मानवीय कर्यक्रममाथि नै संदिग्ध निशान लगाइदियो। यो कार्यक्रमलाई एक पटक चुनौती प्राप्त भएपछि यसलाई विनाशबाट बचाउन मुश्किल छ। कारण के हो भने यसको रचनात्मक क्षमता धेरै हदसम्म सभ्यताको एक विशिष्ट स्वरूपको सामान्य र परम्परागत प्रतिष्ठामाथि टिकेको छ, जसलाई कहिल्यै चुनौती दिएकै थिएन।

आजको रूझान यस्ता हरेक प्रकारका शिक्षाको अन्त गर्नु हो, जुन ‘हित-निरपेक्ष’ (तात्कालिक हितको सेवा नगर्ने खालको) वा ‘रचनात्मक’ होस्। बढीभन्दा बढी यस्तो शिक्षाको केवल लघु परिमाणको संस्करणलाई कायम राख्न सकिन्छ, जसले यस्ता भद्र महिला र भद्र पुरूषहरूको सेवा अभिजात जमातको सेवा गरोस्, जसलाई आफ्नो लागि भविष्यमा कुनै ‘क्यारियर’ को चिन्ता छैन। त्यसको ठाउँमा विशेषज्ञता प्राप्त व्यावसायिक विद्यालयहरूको लगातार वृद्धि भइरहेको छ। यी विद्यालयहरूमा विद्यार्थीको भाग्य र भावी कार्यको निर्धारण पहिलेदेखि नै गरिन्छ। यो संकटको युक्तिसंगत समाधान निम्नलिखित तरीकाहरूबाट हुनुपर्दछ। पहिलो त्यसलाई एक सामान्य आधारभूत शिक्षा दिइनुपर्दछ, जसले एक सामान्य मानवतावादी रचनात्मक संस्कृति प्रदान गर्न सकोस्। यसलाई शारीरिक रूपले (प्राविधिक र औद्योगिक रूपले) काम गर्ने क्षमताको विकास र बौद्धिक कार्यको लागि आवश्यक क्षमताहरूको विकासको बीचमा सही सन्तुलन बनाउनुपर्दछ। यसप्रकारका सामान्य शिक्षणपछि व्यावसायिक रूझानको बारेमा लगातार प्रयोगद्वारा विद्यार्थी कुनै विशेषज्ञता प्राप्त विद्यालयमा वा कुनै उत्पादक कार्यमा जान सक्दछन्।

हामीले के कुरा ध्यान राख्नुपर्दछ भने हरेक व्यावहारिक क्रियाको प्रवृत्ति आफ्नो लागि कुनै विशेषज्ञ विद्यालयको स्थापनाको दिशामा विकसित भइरहेको छ। त्यसरी नै जसरी हरेक बौद्धिक क्रियाको प्रवृत्ति आफ्नो लागि स्वयं आफ्ना सांस्कृतिक समुदायको सृजनातर्फ उन्मुख हुन्छ। यी संस्थानले विद्या-अध्ययनपछि एउटा महत्त्वपूर्ण काम गर्दछन्। यसद्वारा ती अवस्थाहरूको संगठनमा विशेषीकरण गरिन्छ, जसमा केही खास वैधानिक क्षेत्रमा हुने प्रगतिबाट अवगत गराउन संभव छ।

के भनिन्छ भने विचार-विमर्श गर्ने संस्थाहरूले निरन्तर बढ्दो सीमासम्म आफ्ना गतिविधिलाई दुई ‘जैविक’ पक्षहरूमा विभाजित गर्दछन् : वैचारिक विवेचनात्मक क्रिया, जुन त्यसको सारतत्व हो र प्राविधिक-सांस्कृतिक क्रिया, जसमा विशेषज्ञले ती प्रश्नहरूको पहिलो परीक्षण गर्दछन् र तिनीहरूको वैज्ञानिक पद्धतिबाट विश्लेषण गर्दछन्, जसको बारेमा उनीहरूले निर्णय लिनु हुन्छ। उत्तरवर्ती क्रियाले पहिले नै एक विशाल नोकरशाही तन्त्रको निर्माण गरिदिएको छ, जसको विशेषज्ञहरूको विशेषज्ञ विभागको अतिरिक्त एक नयाँ ढाँचा हो। यसले वैचारिक विमर्श गर्ने संस्थाहरूको लागि प्राविधिक सामग्री तयार गर्दछ। कर्मचारीहरूको एउटा अर्को संस्था पनि निर्मित हुन्छ। यो बढी वा कम हित-निरपेक्ष ‘स्वयंसेवकहरू’ को संस्था हुन्छ। यिनीहरूको छनौट विभिन्न स्थानहरूबाट गरिन्छ – उद्योग, बैंक, वित्तीय पूँजीका घरानाहरूबाट। यो त्यही यन्त्र पद्धति हो, जसको माध्यमबाट ‘क्यारियर’ नोकरशाहीले अन्ततः जनतान्त्रिक शासन प्रणाली र संसदलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिएको छ। अब यो यन्त्र पद्धतिको जैविक रूपले विस्तार गरिरहिएको छ र अब त्यसले आफ्नो क्षेत्रमा निजी उद्यमका ठूला विशेषज्ञहरूलाई शोषण गरिरेहको छ। यसरी अब त्यसले शाशनतन्त्र र नोकरशाहीहरूमाथि आफ्नो नियन्त्रण कायम गरिरहेको छ। यसमा एक आवश्यक जैविक विकास अन्तर्निहित छ। यसले राजनीतिको विधामा दक्ष व्यक्तिहरूलाई आजका महान र जटिल राष्ट्रिय समाजका अनिवार्य व्यावहारिक गतिविधिहरूको प्रशासनका मूर्त समस्याहरूमा दक्ष व्यक्तिहरूबाट संयोजित गर्दछ। त्यसकारण यी प्रवृत्तिहरूको निराकरणको बाहिरबाट गरिएको हरेक प्रयास नैतिक उपदेश र शब्दजाली पश्चातापहरूको अतिरिक्त पूर्णतः निष्फल रहन्छ।

यसप्रकार प्रश्न के उठ्छ भने प्राविधिक-राजनीतिक व्यक्तिहरूको प्रशिक्षणमा के परिवर्तन हुन्छ, जसबाट उनीहरू नयाँ आवश्यकता अनुसार आफ्नो सांस्कृतिक विकास पूरा गर्न सक्छन्। प्रश्न के पनि छ भने नयाँ प्रकारका विशेषज्ञ अधिकारी कसरी तयार हुन्छन्, जसबाट उनीहरू सामूहिक रूपले विचार-विमर्शको क्रियाको पूरक बन्न सक्छन्। पारम्परिक श्रेणीको राजनीतिक ‘नेता’ केवल औपचारिक-वैधानिक गतिविधिहरूको जानकार हुन्छ। त्यो अब पुरातनपन्थी बन्दै गइरहेको छ र यसले राज्यको लागि खतरालाई परिलक्षित गर्दछ : नेतामा न्यूनतम् सामान्य प्राविधिक संस्कृति अवश्य उपलब्ध हुनुपर्दछ ताकि यदि त्यसले स्वयं स्वतन्त्र रूपले सही समाधान प्रस्तुत गर्न सकेन भने कम्तीमा यो बुझ्न सक्दछ कि विशेषज्ञहरूले जुन समाधान सुझाएका छन्,  तिनीहरूको बारेमा निर्णय कसरी लिने र यसरी त्यो राजनीति प्रविधिको ‘संयोजित’ दृष्टिकोणबाट सही समाधानको चयनमा सक्षम हुन सक्दछ।

व्यवस्थापिका सभाको त्यो प्रणलीको चर्चा अन्यत्र^३ गरिएको छ, जसले प्राविधिक विशेषज्ञताको समावेश गर्दै यथार्थवादी तरीकाबाट काम गर्न चाहन्छ। त्यहाँ कुन कुराको विवरण प्रस्तुत छ भने केही समीक्षा पत्रिकाहरूका सम्पादकीय कमिटीहरूले सांस्कृतिक समूहको हैशियतले काम गर्दछन्। समूहले एउटा संस्थाको रूपमा आलोचना गर्दछ, र यसप्रकार सबै सम्पादकहरूका व्यक्तिगत दायित्वहरूलाई परिभाषित गरिदिन्छ। उनीहरूका कार्यहरूलाई योजनाबद्ध  तरीकाले श्रम विभाजनको आधारमा सुनिश्चित गरिन्छ र पहिलेदेखि नै तिनीहरूको तर्कसंगत प्रबन्ध गरिन्छ। सामूहिक बहस र आलोचना (पद्धतिकोबारेमा सुझाव, परामर्श र टिप्पणीहरूद्वारा र आलोचनाद्वारा, जुन रचनात्मक होस् र जसको ध्येय पारस्परिक शिक्षा होस्) मा हरेक व्यक्तिले आफ्नो क्षेत्रमा विशेषज्ञको काम गर्दछ र समूहको विशेषज्ञतालाई पूर्ण गर्नमा सहायक हुन्छ। यसप्रकार वास्तवमा सम्पादकहरूमा प्रत्येकको औसत स्तर सफलतापूर्वक यति उच्च उठ्छ कि त्यसले सर्वाधिक दक्षताको उचाइ वा क्षमतालाई प्राप्त गर्दछ। यसप्रकार यसले केवल पत्रिकाको लागि मात्र अधिक निपुण र जैविक सहयोगलाई आश्वस्त गर्दैन; त्यसले बुद्धिजीवीहरूको यस्तो समरस समूहको उदयको अवस्था पनि तयार गर्दछ, जुन नियमित रूपले सही पद्धतिको ‘लेखन’ को सृजनाको लागि प्रशिक्षित हुन्छ (न केवल आकस्मिक प्रकाशन वा लघु लेखहरूको सन्दर्भमा, बरू जैविक र संयोजनित अध्ययनहरूको सन्दर्भमा पनि) ।

यसप्रकारको सामूहिक क्रियामा निस्सन्देह हरेक कार्यक्रमको नयाँ क्षमता र संवभानाहरू तयार गर्दछ। कारण के हो भने त्यसले कामका बढी जैविक अवस्थाहरू पनि तयार गर्दछ : फाइल, सन्दर्भ ग्रन्थका सूचीहरू, आधारभूत विशेषज्ञ रचनाहरूको पुस्तकालय, इत्यादि। यसप्रकारको कामको लागि ज्ञान, तुरून्त ज्ञान वा ‘शब्दजाल’ मा आधारित वा अरूलाई प्रभावित गर्ने इच्छाबाट प्रस्तावित समाधान पेश गर्ने आदतहरूको विरूद्ध संघर्ष गर्नु जरूरी छ। कामविशेष रूपले लिखित पद्धतिद्वारा गर्नुपर्दछ  र आलोचना पनि लिखित पद्धतिद्वारा नै हुनुपर्दछ। तिनीहरूलाई सपाट, संक्षिप्त टिप्पणीहरूको रूपमा लेख्नुपर्दछ :  यो संभव छ, मानौं सामग्रीको वितरण, इत्यादि समयमा गरिनुपर्दछ। टिप्पणी र आलोचनाहरूलाई लिपिबद्ध गर्नु एक उपदेशमूलक सिद्धान्त हो। यसको आवश्यकता सार्वजनिक भाषणमा निर्मित आदतहरूको विरूद्ध संघर्ष गर्नको लागि हुन्छ। जस्तो शब्दाडम्बर, जनभावनासँग खेलबाड, अलंकारयुक्त भाषा, आदि। यसप्रकारको बौद्धिक काम स्वतः निर्मित नीतिज्ञहरूलाई अध्ययनमा अनुशासन प्रधान गर्नको लागि आवश्यक छ। अर्थात् यस्तो अध्ययनमा, जसलाई रूढीवादी विद्वानले आफ्नो ‘क्यारियर’ को क्रममा बौद्धिक कार्यलाई टेलर पद्धति^४ मा ढाल्नको लागि गर्दछ। ‘सांता जीताका वृद्ध मानिसहरू’ को सिद्धान्तको उपयोगिता यसकारण हो। यिनीहरूको चर्चा डी स्यान्टिक्सले बाजिलिओ प्योतीको नेपल्स स्थित स्कूलका आफ्ना स्मृतिहरूमा गरेका छन् :^५ अर्थात् क्षमता र अभिमतको ‘स्तरीकरण’ को उपयोगिता। यस अन्तर्गत उच्चतम् कौशलयुक्त र अत्यधिक विकसित छात्रहरूको अधीनतामा कार्यसमूहहरूको निर्माणद्वारा पिछडिएका अप्रशिक्षित विद्यार्थीहरूको प्रशिक्षणको गति तिव्र बनाउनको लागि तिनीहरूको मार्गदर्शन गरिन्थ्यो।

जब हामी सामान्य विद्यालयको व्यावहारिक संगठनको अध्ययन गर्न चाहन्छौं, तब शैक्षिक प्रक्रियाका विभिन्न चरणहरूको बारेमा एक महत्त्वपूर्ण प्रश्न उठ्छ। यी चरण विद्यार्थीहरूका उमेर र उनीहरूका बौद्धिक-नैतिक विकास तथा विद्यालयद्वारा निर्धारित लक्ष्यहरू अनुसार तय गरिन्छन्। सामान्य विद्यालय वा मानवतावादी विकासको विद्यालय (यहाँ ‘मानवतावाद’ को व्यापक अर्थ हो, केवल पारंपरिक अर्थ होइन) वा सामान्य संस्कृतिको लक्ष्य युवा पुरूष र स्त्रीहरूमा परिपक्वताको एक निश्चित स्तरमा उनीहरूलाई पुर्याएपछि तिनीहरूमा बौद्धिक र व्यावहारिक सृजनात्मकताको क्षमता  तथा उन्मुखता एवं पहलको स्वायत्तता विकसित गर्नु हो। विद्यालयमा अनिवार्य उपस्थितिको लागि उमेर निर्धारित गर्ने कुरा सामान्य आर्थिक अवस्थामा निर्भर गर्दछ। कारण के हो भने आर्थिक परिस्थितिले युवा पुरूष र स्त्रीहरूलाई वा बच्चाहरूलाई पनि उत्पादनमा तुरून्त योगदानको मागलाई जरूरी बनाउन सक्दछ। सामान्य विद्यालय चलाउनको लागि के आवश्यक हुन्छ भने राज्यसत्ताले त्यो खर्च बहन गर्न सकोस्, जुन यसबेला परिवारको जिम्मेवारी हुन्छ अर्थात् बच्चाहरूलाई स्कूलमा पढाउने खर्च। अर्को शब्दमा, यसले राष्ट्रिय बजेटलाई माथिबाट तलसम्म, अभूतपूर्व सीमासम्म विस्तृत र जटिल बनाइदिन्छ। नयाँ पुस्तालाई शिक्षित र निर्मित गर्ने सम्पूर्ण कार्य निजी हुँदैन र सार्वजनिक हुन्छ। त्यसकारण यसरी नै त्यसले उनीहरूलाई पूर्ण रूपले समूह र जातिगत विभाजन बिना आफूसँग मिलाउन सक्छ। तर विद्याध्ययनको क्रियाको यो रूपान्तरणको लागि विद्यालयको व्यावहारिक संगठनको अभूतपूर्व विस्तारको आवश्यकता पर्दछ; जस्तो कि भवन, वैज्ञानिक उपकरण, शिक्षक, आदि। शिक्षकहरूको संख्यालाई विशेष रूपले बढाउनु पर्नेछ। कारण के हो भने स्कूलको दक्षताको वृद्धिको लागि शिक्षक र विद्यार्थीहरूको अनुपातलाई लघुतर  गर्नुपर्दछ। यसको कारणले केही नयाँ प्रश्न उठ्दछन्। यिनीहरूको समाधान न त सरल छ र न शीघ्र नै सम्पन्न गर्न सकिन्छ। स्कूलका भवनहरूको प्रश्न पनि साधारण छैन। कारण के हो भने यसप्रकारका स्कूल कलेज जस्तै हुनुपर्दछ, जसमा विद्यार्थी बस्ने कोठा हुनुपर्दछ, भोजन कक्ष हुनुपर्दछ, विशेष पुस्तकालय हुनुपर्दछ, विचार गोष्ठीको लागि कोठा हुनुपर्दछ, इत्यादि। त्यसकारण शुरूमा नयाँ प्रकारका विद्यालय केवल सीमित समूहहरूको लागि मात्र हुनेछ। त्यो यसको अतिरिक्त अरू केही हुन पनि सक्दैन। यसमा प्रतियोगिताको आधारमा वा त्यस्तै संस्थाहरूको सिफारिसद्वारा युवाहरूको चयन गरिन्छ।

सामान्य विद्यालय वर्तमान प्राथमिक र माध्यमिक विद्यालयहरूको काल अनुरूप हुनेछन्। यसमा केवल अध्यापनको विषय र तरीकाको पुनर्गठन मात्र हुनेछैन, बरू शैक्षिक प्रक्रियाका विभिन्न चरणहरूको प्रबन्धमा पनि परिवर्तन गरिनेछ। पहिलो, प्राथमिक कक्षाहरू तीन वा चार वर्षभन्दा बढी चल्नु हुँदैन। शिक्षणको पहिलो उपकरणात्मक धारणाहरू  अर्थात् पढ्ने, लेख्ने, हिसाब, भूगोल, इतिहास, इत्यादि प्रदान गरेपछि उनीहरूले शिक्षाको त्यो पक्षमा पनि ध्यान दिनुपर्दछ, जसको आज अपेक्षा गरिन्छ। अर्थात् ‘अधिकार र कर्तव्य’, राज्य र समाजका प्रथम धारणाहरू, जसले विश्वको एक नयाँ अवधारणाको मूल तत्वको रूपमा ती अवधारणाहरूलाई चुनौती दिन्छ, जसलाई विभिन्न पारंपरिक सामाजिक परिवेश प्रदान गर्दछन्। अर्थात् ती अवधारणाहरूलाई, जसलाई लोक-स्मृतिजन्य मानिन्छ। शुरूका वर्षमा मताग्रही दृष्टिकोण अनिवार्य रूपले देखिनेछ। नैतिक प्रश्न के हो भने यसलाई कसरी सीमित र बढी उब्जाउ बनाउन सकिन्छ। बाँकी पाठ्यक्रम ६ वर्षभन्दा बढीको हुनुहुँदैन,जसबाट विद्यार्थी पन्ध्र वा सोह्र वर्षको उमेरमा सामान्य विद्यालयका सबै कक्षालाई उतीर्ण गर्नमा समर्थ हुन सकून्।

केही मानिस के आपत्ति उठाउँछन् भने यस्ता पाठ्यक्रम थकित बनाउने खालका छन्। कारण के हो भने यदि हाम्रो लक्ष्य वस्तुतः ती परिणामहरूलाई प्राप्त गर्नु हो, जुन शास्त्रीय विद्यालयहरूको वर्तमान संगठनले आफ्नो यही लक्ष्यको बावजुद प्राप्त गर्न सक्दैन भने यस दृष्टिबाट यसको गति धेरै तीव्र हुन्छ। नयाँ संगठनले समग्र रूपमा ती सामान्य तत्वहरूलाई आफूभित्र नियन्त्रित गर्नुपर्दछ, जसले विद्यार्थीको एक वर्गको लागि, कम्तीमा आज, पाठ्यक्रमलाई वास्तवमा धेरै धीमा गतिको बनाइदिन्छन्। यी तत्व के हुन् ? असंख्य परिवाहरूमा र विशेषगरी बुद्धिजीवी वर्गमा किशोरले आफ्नो पारिवारिक जीवनमा विद्यालयको जीवनको लागि तयारी, दीर्घकालीनता र पूर्णताका सुविधाहरू प्राप्त गर्दछन्। जस्तो कि भनाइ छ, उनीहरूले अधिकतम् मात्रामा ती धारणाहरू र अभिमतहरूलाई ‘सासले भित्र तान्दछन्’, जसले सही अर्थमा शैक्षिक प्रक्रियालाई सुविधाजनक बनाउँदछन्। उनीहरू पहिलेदेखि नै साहित्यिक भाषालाई जान्दछन् र त्यसको ज्ञानलाई विकसित गर्दछन्। अर्थात् अभिव्यक्ति र ज्ञानको त्यो साधनलाई,  जुन प्राविधिक दृष्टिले ६ र १२ वर्षको बीचको उमेरका स्कूली आवादीका औसत सदस्यद्वारा आर्जिक साधनबाट प्राविधिक दृष्टिले श्रेष्ठतर हुन्छ। यसप्रकार शहरमा रहनुको कारणले नै शहरका बालक ६ वर्षको उमेरसम्म यति बढी मात्रामा विचार र अभिमतलाई आत्मसात गर्दछन्, जसमा उनीहरूको स्कूल क्यारियर बढी सहज, बढी लाभदायक र बढी तीव्रतापूर्वक गतिशील हुन्छन्। समान्य विद्यालयको आधारभूत संगठनमा कम्तीमा यी अवस्थाहरूको मूल तत्वको निर्माण गरिनुपर्दछ। यहाँ यो तथ्यलाई बताउनु आवश्यक छैन, किनभने सबैलाई के कुरा थाहा छ भने सामान्य स्कूलको समानान्तर, किन्डरगार्टेन र अन्य सस्थाहरूको जाल विच्छ्याउँदै गइएको छ। यिनीहरूमा स्कूले उमेर पहिले नै किशोरहरूलाई सामूहिक अनुशासनको अभ्यास गराइन्छ र उनीहरूलाई विद्या प्राप्ति पूर्वका धारणाहरू र दृष्टिकोणहरूलाई अवगत गराइन्छ। वास्तवमा सामान्य विद्यालयको संगठन विश्वविद्यालय जस्तो हुनुपर्दछ, जसमा दिन र रातमा सामूहिक जीवनको मौका मिलोस्। त्यसलाई छलयुक्त र यन्त्रवत अनुशासनको वर्तमान स्वरूपबाट मुक्त राख्नुपर्दछ। त्यसमा अध्ययनको पद्धति, शिक्षकहरू र सर्वश्रेष्ठ विद्यार्थीको मद्दतले सामूहिक हुनुपर्दछ र यस्तो तथाकथित व्यक्तिगत अध्यनको समय पनि हुनुपर्दछ, इत्यादि।

आधारभूत समस्या वर्तमान स्कूल क्यारियरको त्यो चरणबाट प्रकट भएर आउँछ, जसको प्रतिनिधित्त्व यसबेला ‘लिसिओ’^६ ले गर्दछ। जहाँसम्म शिक्षाको स्वरूपको प्रश्न छ,  लिसिओ आजभोलि पूर्ववर्ती कक्षाभन्दा कुनै पनि प्रकारले भिन्न छैन। भिन्नता केवल त्यो अमूर्त मान्यताको छ कि विद्यार्थी आफ्नो उमेर र पहिलेदेखि प्राप्त अनुभवको कारणले अब बौद्धिक र नैतिक दृष्टिबाट बढी परिपक्व हुन्छ।

वास्तवमा लिसिओ र विश्वविद्यालयको बीचमा अर्थात् तथाकथित विद्यायल र जीवनको बीचमा अब एक छलाङ्गको आवश्यकता हुन्छ, जुन निरन्तरतामा एक वास्तविक विच्छेद हो र परिमाण (उमेर) बाट गुण (बौद्धिक तथा नैतिक परिपक्वता) को दिशामा युक्तिसंगत प्रगति होइन। मताग्रही शिक्षामा सुगारटाइ परिपाटीबाट ज्ञान सिक्ने भूमिकाको अंश मुख्य हुन्छ। विद्यार्थी लगभग विशुद्ध रूपले रचनात्मक चरणतर्फ, स्वायत्त र स्वतन्त्रत कर्मतिर अग्रसर हुन्छ। स्कूलमा विद्यार्थीको अध्ययन अनुशासनको अधिनमा हुन्छ, यसमाथि अधिकारीहरूको नियन्त्रण र आरोपण हुन्छ। स्कूलबाट विद्यार्थीले अध्ययन वा पेशेवर कामको चरणमा प्रवेश गर्दछ। यो चरणमा बौद्धिक आत्मानुशासन र नैतिक स्वतन्त्रता सिद्धान्ततः असीमित हुन्छन्। र, यो किशोरावस्थाको संकटको तुरून्त पछि हुन्छ :  जब प्रवृत्तिजन्य र प्रारम्भिक आवेगको जोशलाई चरित्र र नैतिक अन्तश्चेतनाका ती बन्धनहरूले संघर्षद्वारा नियन्त्रण गरेका छन्; जसको निर्माणको प्रक्रिया शुरू भइसकेको छ। यसको अतिरिक्त इटलीमा यो परिवर्तन अझ बढी आकस्मिक र विल्कुल यन्त्रवत हुन्छ। त्यहाँ ‘सेमिनार’ कार्यको सिद्धान्तको विश्वविद्यालयहरूमा व्यापक प्रसार भएको छैन।

त्यसकारण यसको विपरीत सामान्य विद्यालयको अन्तिम चरणको अवधारणा र संरचना एक निर्णायक चरणको रूपमा हुनुपर्दछ। यसको लक्ष्य ‘मानवतावाद’ का आधारभूत मूल्य, बौद्धिक आत्मानुशासन र नैतिक स्वतन्त्रताको सृजना गर्नु हुन्छ। यो अगाडि बढेर विशेषज्ञता हासिल गर्नको लागि आवश्यक हुन्छ। चाहे यो वैज्ञानिक चरित्रको (विश्वविद्यालयीय अध्ययन)  होस् वा तात्कालिक, व्यहावरिक-उत्पादक चरित्रको (उद्योग, प्रशासनिक सेवा, वाणिज्य संगठन, इत्यादि) होस्। विज्ञानमा र जीवनमा रचनात्मक पद्धतिको अध्ययन र शिक्षण स्कूली शिक्षाको अन्तिम चरणमा शुरू हुनुपर्दछ। यसलाई केवल विश्विविद्यालयमाथि छोड्नु हुँदैन। न त्यसलाई व्यावहारिक जीवनको आकस्मिक मौकामाथि नै छोड्नु हुन्छ। हरेक व्यक्तिमा स्वतन्त्र उत्तरदायित्वको तत्वलाई विकसित गर्नमा स्कूली शिक्षाको अन्तिम चरणले योगदान गर्नुपर्दछ अर्थात् यसले  रचनात्मक विद्यालयको हैशियतले काम गर्नुपर्दछ। रचनात्मक विद्यालय र सक्रिय विद्यालय (जसलाई चाहे डाल्टन पद्धति^७ द्वारा नै निर्मित गरिएको होस्) को बीचमा फरक अवश्य छुट्ट्याउनुपर्दछ। सामान्य विद्यालय पूर्ण रूपले सक्रिय विद्यालय हुन्। के आवश्यक छ भने यो क्षेत्रमा स्वतन्त्रतावादी विचारधारामाथि केही अंकुश लगाइयोस् र वयस्क पुस्ताको कर्तव्यमाथि  केही गम्भीरतापूर्वक जोड दिइयोस्। अर्थात्,  राज्यसत्ताको सही ‘निर्माण’ मा योगदान गरियोस्। सक्रिय विद्यालय अहिले आफ्नो रूमानी चरणमा छ। यसमा यन्त्रवत र जेसुइटवादी विद्यालयको विरूद्धमा संघर्षका तत्वहरूको रूग्ण अतिरंजना गरिएको छ। यसको कारण के हो भने त्यसका समर्थक आफ्ना विरोधीहरूसँग तीखो मतभेद प्रकट गर्न इच्छुक हुन्छन्। उनीहरू तिनीहरूको व्यङ्ग्यपूर्ण आलोचना गर्न चाहन्छन्। त्यसकारण के आवश्यक छ भने हामी यसको ‘शास्त्रीय’, बौद्धिक चरणमा सूक्ष्म रूपले हेरौं र त्यसको लागि गरिने लक्ष्यहरूमा उपयुक्त पद्धति तथा स्वरूपको विकासको स्वाभाविक स्रोतलाई खोजौं।

सक्रिय विद्यालयकै चरम उत्कर्ष हो रचनात्मक विद्यालय। पहिलो चरणमा लक्ष्य हो अनुशासन कायम गर्नु। त्यसकारण सबैलाई एक स्तरमा ल्याउने आवश्यकता पर्दछ। यसको उद्देश्य एकप्रकारको ‘एकरूपता’ ल्याउनु हो। यसलाई ‘गत्यात्मक’ भन्न सकिन्छ। रचनात्मक चरणमा सामाजिक श्रेणीको ‘सामूहिकीकरण’ को उपलब्धिको आधारमा लक्ष्य व्यक्तित्वको विस्तार हुन्छ। यो व्यक्तित्व अब स्वायत्त र उत्तरदायी हुन्छ। तर यसको साथै त्यसमा एक ठोस र समरस नैतिक र सामाजिक अन्तर्आत्मा पनि हुन्छ। यसप्रकार रचनात्मक विद्यालयको अर्थ ‘आविष्कारक र अनुसन्धानकर्ताहरू’ को विद्यालय होइन। यो शोध र ज्ञानको एक अवस्था र एक पद्धतिको सूचक हो न कि कुनै पूर्व-निश्चित कार्यक्रमको, जुन हरेक मूल्यमा मौलिकता र नवीकरण ल्याउनको लागि उत्सुक होस्। यसले के संकेत दिन्छ भने ज्ञानको प्राप्ति विशेषतः विद्यार्थी स्वयंको  स्वप्रेरित स्वायत्त प्रयासबाट हुन्छ। अध्यापकले एक मार्गदर्शक मित्रको रूपमा मात्र काम गर्दछन्। विश्वविद्यालयमा यस्तै हुन्छ वा हुनुपर्दछ। बाहिरी सुझाव वा सहायता बिना सत्यको खोज स्वयं गर्नु सिर्जना हो, चाहे यो सत्य पुरानो नै किन नहोस्। यसले पद्धतिको पूर्ण ज्ञानलाई सिद्ध गर्दछ। यसले के संकेत दिन्छ भने जेसुकै होस् व्यक्तिले बौद्धिक परिपक्वताको चरणमा प्रवेश गरिसकेको छ। यसमा पुगेर अब उसले नयाँ सत्यको खोज गर्न सक्दछ। त्यसकारण यस चरणमा मौलिक विद्याध्ययनको काम विचार-विमर्शका गोष्ठीहरू, पुस्तकालय र प्रायोगिक वेधशालाहरूमा नै सम्पन्न हुनेछ। यसको क्रममा जैविक शोध-सामग्रीको संग्रह कुनै पेशातिर उन्मुखतामा नै गरिनेछ।

सामान्य विद्यालयको आगमनको अर्थ बौद्धिक र औद्योगिक कर्मको बीचमा नयाँ सम्बन्धको शुरूवात हो; केवल विद्यालयमा मात्र होइन, बरू सम्पूर्ण सामाजिक जीवनमा पनि। त्यसकारण यो व्यापक सिद्धान्त संस्कृतिका सबै जैविक संगठनहरूमा परिलक्षित हुनेछ। तिनीहरूलाई रूपान्तरित गर्नेछ र नयाँ तत्व प्रदान गर्नेछ।

शैक्षिक सिद्धान्तको खोज

पुराना प्राथमिक विद्यालयमा किशोरहरूको शैक्षिक निर्माणमा दुई तत्व हुन्थे।^८ किशोरहरूलाई प्राकृतिक  विज्ञानका मूल सिद्धान्त तथा नागरिक अधिकार र कर्तव्यको शिक्षा दिइन्थ्यो। वैज्ञानिक विचारको उद्देश्य बालकहरूलाई भौतिक समाज र वस्तुजगतको जानकारी दिनु थियो। अधिकार र कर्तव्यका पाठहरूको उद्देश्य उनीहरूलाई राज्य र नागरिक समाजमा आफ्नो भूमिकालाई बुझाउनु थियो। बालकहरूद्वारा सिकिएका वैज्ञानिक विचारले विश्व र प्रकृतिको त्यो जादू-आधारित संकल्पनसँग मेल खाँदैनथे, जसलाई उनीहरू लोकस्मृति^९ मा डुबेको माहौलबाट ग्रहण गर्थे। तर नागरिक अधिकार र कर्तव्यको विचार ती प्रवृत्तिहरूको विरुद्ध लड्थ्यो, जसले लोकस्मृतिका अन्य आयामहरू अर्थात् व्यक्तिवादी र क्षेत्रवादी बर्बरतातर्फ लिएर जान्थ्यो। विद्यालयले लोकसंस्कृतिको विरुद्ध, वस्तुतः विश्वको पारंपरिक संकल्पनाको हरेक अवशेषको विरूद्ध संघर्ष गर्दथ्यो। त्यसले बढी आधुनिक दृष्टिकोणलाई ग्रहण गर्ने शिक्षा दिन्थ्यो। यसको आधार यो सरल र आधारभूत तथ्यको चेतनासँग सार रूपमा जोडिएको थियो कि वस्तुपरक, अपरिवर्तनीय प्राकृतिक नियमहरूको अस्तित्व छ र मानिसले तिनीहरूको अनुकूल रहने कोशिस गर्नुपर्दछ। त्यसपछि ऊ अन्तमा तिनीहरूको मालिक बन्न सक्छ। यसको साथै समाज र राज्यका पनि केही कानून विद्यमान हुन्छन्। यी मानवीय क्रियाका उपज हुन्। तिनीहरूलाई मानिसले नै स्थापित गरेका हुन् र आफ्नो सामूहिक विकासको हितमा तिनीहरूलाई मानिसले नै बदल्न सक्छन्। राज्य र समाजका यी नियमले त्यो मानवीय व्यवस्थाको रचना गर्दछन्, जसले ऐतिहासिक दृष्टिले मानिसहरूलाई प्राकृतिक नियममा प्रभुत्व कायम गर्नको लागि सर्वोत्तम रूपले सक्षम बनाउँदछ। भन्नुको तात्पर्य के हो भने यसले उनीहरूको कामलाई सर्वाधिक सुविधाजनक बनाउँदछ। काम नै त्यो विशिष्ट पद्धति हो, जसद्वारा मानिस सक्रिय रूपले प्राकृतिक जीवनमा सहभागी हुन्छ, ताकि त्यसको बढीभन्दा बढी गहिराई र विस्तारपूर्वक रूपान्तरण र सामाजीकीकरण गर्न सकियोस्।

यसप्रकार हामी के भन्न सक्छौं भने शिक्षाको जुन सिद्धान्त पुरानो प्राथमिक विद्यालयको आधार थियो त्यो कामकै विचार थियो। मानिसहरूको सामूहिक जीवनलाई जैविक रूपले विनियमित गर्ने वैधानिक व्यवस्था बिना र साथै प्राकृतिक नियमहरूको बिल्कुल सही र यथार्थ जानकारी बिना मानिसले विस्तार उत्पादकताको आफ्नो समग्र शक्तिलाई साकार बनाउन सक्दैन। मानिसहरूले यो वैधानिक व्यवस्थाको आदर स्वतःप्रेरित सम्मतिको आधारमा गर्नुपर्दछ, त्यसकारणले होइन कि त्यसले उनीहरूमाथि बाहिरबाट लादेको छ। यसको साथै यो वैधानिक व्यवस्था एक यस्तो आवश्यकता हुनुपर्दछ, जसलाई मानिसहरूले आफ्नो स्वतन्त्रताको रूपमा पहिचान गरून् र प्रस्तावित गरून्, न कि त्यसलाई बलप्रयोगको परिणामको रूपमा स्वीकार गरून्। कर्मको (सैद्धान्तिक र व्यावहारिक क्रियाको) विचार र तथ्य प्राथमिक विद्यालयमा अप्रकट शैक्षिक सिद्धान्तको रूपमा मान्य थियो। यसको कारण के थियो भने कर्म नै त्यो साधन हो, जसद्वारा सामाजिक र राजकीय व्यवस्था (अधिकार कर्तव्य) लाई प्रस्तावित गरिन्छ र तिनीहरूलाई प्राकृतिक व्यवस्था अन्तर्गत पहिचान गरिन्छ। सामाजिक र प्राकृतिक व्यवस्थाको मध्यस्थता कर्मद्वारा अर्थात् मानिसका सैद्धान्तिक व्यावहारिक क्रियाद्वारा हुन्छ। यो कुराको खोजले विश्वको अन्तश्चेतनाका प्रथम तत्वहरूको सिर्जना गर्दछ, जसले त्यसलाई सबै प्रकारका जादूटुना र अन्धविश्वासबाट मुक्त गरिदिन्छन्। यसले विश्वको त्यो ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक अवधारणाको भावी विकासको आधार प्रदान गर्दछ, जुन गति र परिवर्तनलाई बुझ्दै कुन कुराको मूल्यांकन गर्नमा सक्षम छ भने वर्तमानको लागि अतीतले कति प्रयास र बलिदान गर्नुपरेको छ र भविष्यको लागि वर्तमानले कति मूल्य चुकाउनुपर्नेछ। ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक अवधारणाको सामाजिक संसारको अवधारणा अतीतको अर्थात् सम्पूर्ण भूतकालिक पुस्ताहरूको संयोजन हो र यसको परियोजनाको दिशा भविष्यतिर उन्मुख हुन्छ। प्राथमिक विद्यालयको यो असली आधार थियो। यसका के परिणाम निस्किए वा के शिक्षक आफ्नो कार्यको प्रकृति र दार्शनिक तत्वलाई वास्तवमा बुझ्थे, यो एउटा अर्को प्रश्न हो। यसको लागि सम्पूर्ण राष्ट्रका नागरिक चेतनाको मात्राको विश्लेषण जरूरी हुन्छ। यो चेतनाको अभिव्यक्ति शिक्षक वर्गले गर्दथ्यो। यो एक दरिद्र अभिव्यक्ति थियो तर पूर्वगामी कतै थिएन।

यो पूर्ण रूपले साँच होइन कि ‘शिक्षण’ यस्तो चीज हो, जुन ‘शिक्षा’ बाट बिल्कुल भिन्न छ।^१० यो भिन्नतामाथि अति धेरै जोड दिनु आदर्शवादी शिक्षाविदहरूको एक गम्भीर गल्ती रहेको छ। यसको दोष उनीहरूद्वारा पुनर्गठित स्कूल व्यवस्थामा अब स्पष्ट रूपले देखिन लागेको छ। अध्यापन यदि शिक्षणबाट पूर्ण रूपले भिन्न छ भने विद्यार्थीलाई शुद्ध निस्क्रियताको पुतला अर्थात् अमूर्त धारणाहरूको ‘यन्त्रवत स्रोता’ मान्नु पर्दछ। यो बिल्कुल वेतुकी कुरा हो र यसलाई कम्तीमा ‘अमूर्त रूपमा’ शुद्ध शिक्षणीयताका समर्थकले पनि अस्वीकार गर्दछन्। विशुद्ध रूपले यो केवल उनीहरूद्वारा यन्त्रवत अध्यापनको विरोधबाट प्रकट हुन्छ। निश्चय नै बालकको चेतनामा पुगेर यो ‘सत्य’ बन्छ।^११ तर  बालकको चेतना कुनै ‘व्यक्तिगत’ वस्तु होइन ( र त्यसभन्दा पनि कम वैयक्तीकृत हो) । यो नागरिक समाजको त्यो क्षेत्रको प्रतिबिम्ब हो, जसमा बालकले भाग लिन्छ। यसको साथै यो ती सामाजिक सम्बन्धहरूको प्रतिबिम्ब हो, जुन उसका परिवार, छिमेकी, गाउँ, इत्यदिमा बन्दछन्। बालकहरूको अधिकतम् वर्गको व्यक्तिगत चेतनाले ती सामाजिक र सांस्कृतिक सम्बन्धलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ, जुन स्कूली पाठ्यक्रमा परिलक्षित सम्बन्धबाट भिन्न र परस्पर विरोधी हुन्छन् : यसप्रकार समुन्नत संस्कृतिको ‘निश्चय नै’ जड र पुरातन ढाँचाको संस्कृतिमा ‘सत्य’ बन्दछ। विद्यालय र जीवनको बीचमा कुनै एकता छैन र त्यसकारण अध्यापन र शिक्षाको बीचमा पनि कुनै स्वतःस्फूर्त एकता हुँदैन। स्कूलमा, अध्यापन र शिक्षणको सम्बन्धलाई शिक्षकले आफ्नो जीवन्त कर्मद्वारा नै साकार गर्न सक्छ। यसको लागि उसले आफ्नो संस्कृति र समाज तथा आफ्ना विद्यार्थीहरूको संस्कृति र समाजको बीचको अन्तरप्रति सचेत रहनुपर्दछ। उसले आफ्नो त्यो कर्तव्यप्रति जागरूक हुनुपर्दछ, जसको आशय बालकको निर्माणको गतिलाई आफ्ना आदर्श अनुकूल र विद्यार्थीहरूको बोध प्रतिकूल तीव्र र विनियमित गर्नु हो। के हुन सक्छ भने अध्यापक वर्ग अध्यापनको समस्यालाई जादूगरको खेल मानेर शिक्षणीयताको प्रशंसा गरोस् र ‘कार्डबोर्ड स्कीम’ लागू गरोस्, तब यसको परिणामस्वरूप अध्यापकको कार्यको गुण अझ कम हुनेछ। हामीले फेरि शब्दजाली विद्यालय पाउनेछौं। त्यहाँ गम्भीरताको अभाव हुन्छ, किनभने त्यहाँ जे कुरा ‘निश्चय नै’ छ, त्यसको ठोस भौतिक आधार लोप हुनेछ। यसको साथै जे कुरा ‘साँचो’ छ, त्यो केवल शब्दाडम्बरको सत्य हुनेछ, विशुद्ध रूपले शब्दहरूको खेल।

माध्यमिक विद्यालयमा यो अधोपतन, साहित्य र दर्शनको पाठ्यक्रममा अझ बढी स्पष्ट भएको छ। पूर्व कालमा विद्यार्थीहरूलाई कम्तीमा (आफ्नो रूचि अनुसार)  यस्ता केही निश्चित ‘सामग्री’ वा ‘साज-समान’ उपलब्ध हुन्थे, जुन मूर्त तथ्यमा आधारित हुन्थे। अब शिक्षकले स्वयं दार्शनिक र खासगरी सौन्दर्यप्रेमी हुनुपर्दछ। विद्यार्थीले मूर्त तथ्यहरूको परवाह गर्दैन। ऊ आफ्नो दिमागलाई फर्मुला र शब्दहरूले ठसाठस भर्दछ। प्रायः तिनीहरूको अर्थ उसको लागि केही हुँदैन र छिट्टै उसले तिनीहरूलाई भुल्दछ। पुराना विद्यालयको विरूद्ध संघर्ष गर्नु उचित थियो। तर त्यसलाई सुधार्नु त्यति सजिलो थिएन, जति देखिन्थ्यो। प्रश्न केवल पाठ्यक्रमको आदर्श प्रतिमानको मात्र होइन। प्रश्न मानिसहरूको थियो र केवल ती मानिसहरूको होइन, जो वास्तवमा स्वयं शिक्षक थिए, बरू त्यो सम्पूर्ण, जटिलतायुक्त, सामाजिक समुच्चयको थियो, जसलाई उनीहरू अभिव्यक्त गर्थे। वास्तवमा मध्यम स्तरको एउटा अध्यापकले आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई यसरी पढाउन सक्छ कि उनीहरू बढी सूचनाहरूलाई जानून्। तर ऊ उनीहरूलाई उत्तम ढंगले शिक्षित बनाउनमा सफल हुनेछैन। उसले अध्यापनको यन्त्रवत भूमिकामा सतर्कतापूर्ण नोकरशाही निष्ठाको समावेश गर्न सक्छ। यदि विद्यार्थीमा सक्रिय बुद्धिमत्ता छ भने ऊ स्वयं आफ्नो सामाजिक पृष्ठभूमिको सहायताबाट आफूद्वारा संकलित ‘सामग्री’ लाई आफ्नो रूचि अनुसार व्यवस्थित गर्नेछ। नयाँ पाठ्यक्रममा परीक्षाहरूलाई पूर्ण रूपले अन्त्य गरिदिनुपर्दछ । किनभने अब परीक्षा दिनु पहिलेको तुलनामा धेरै डरलाग्दो मौकाको खेल वा जुवा बनेको छ। मिति हमेशा मिति नै रहन्छ। चाहे परीक्षक जोसुकै होस् र परिभाषा पनि हमेशा परिभाषा नै रहन्छ। तर सौन्दर्यबोधमा आधारित निर्णय वा दार्शनिक विश्लेषण ?

कासाती अधिनियम^१२ को आधारमा गठित पुरानो इटालियन प्राथमिक विद्यालयको शैक्षणिक निपुणतालाई ‘शैक्षिक’ व्यवस्थाको रूपमा त्यसको प्रकट उद्देश्यलाई देखेर स्वीकार (वा अस्वीकार) गरिएन। यस्तो कुन तथ्यको आधारमा गरियो भने त्यसको ढाँचा र पाठ्यक्रम, बौद्धिक र नैतिक जीवनको परम्परागत पद्धतिको र सम्पूर्ण इटाली समाजमा प्राचीन परम्पराद्वारा प्रसारित सांस्कृतिक परिवेशलाई बयान गर्थे। कुरा के थियो भने यो परिवेश र जीवनशैली मृत्युशैय्यामा परेको थियो र विद्यालय, जीवनबाट कटेर बिल्कुल अलग भएको थियो। यसको कारणले शिक्षाको क्षेत्रमा संकट आएको थियो। पुरानो प्रणालीका पाठ्यक्रम र अनुशासनात्मक ढाँचाको आलोचनाको अर्थ केही पनि छैन, यदि यो परिस्थितिलाई ध्यानमा राखिएन भने। यसरी हामी विद्यालयका विद्यार्थीको वास्तविक सक्रिय सहभागिताको कुरा फेरि गर्दछौं। यो तब संभव हुन्छ, जब विद्यालयको जीवनसँग सम्बन्ध हुन्छ। नयाँ पाठ्यक्रमहरूले नाममात्रको लागि जति बढी विद्यार्थीको काम र शिक्षकसँग उसको क्रियात्मक सहयोगको समर्थन र सैद्धान्तीकरण गर्दछन्, त्यति नै बढी तिनीहरूको वास्तविक स्वरूप यस्तो निर्मित हुन्छ, मानौं विद्यार्थी बिल्कुल निस्क्रिय होस्।

पुराना विद्यालयमा ल्याटिन र ग्रीक व्याकरणको अध्ययन र त्यसको साथै तिनीहरूका आफ्नै साहित्य र राजनीतिक इतिहासको अध्ययन, एक शैक्षिक सिद्धान्त थियो। यसको कारण के थियो भने तब सम्पूर्ण समाजमा मानवतावादी आदर्श व्याप्त थियो र  त्यो राष्ट्रिय जीवन तथा संस्कृतिको आधारभूत तत्व थियो। यसका प्रतीक एथेन्स र रोम थिए। व्याकरणको अध्ययनको यो यन्त्रवत चरित्रलाई यो सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यद्वारा जीवन्त बनाइन्थ्यो। वैयक्तिक तथ्यहरूको ज्ञान तत्कालिक व्यावहारिक वा व्यावसायिक उद्देश्यबाट प्रेरित हुँदैनथ्यो। उद्देश्य हित-निरपेक्ष प्रतीत हुन्थ्यो। यसको कारण के थियो भने वास्तविक लक्ष्य व्यक्तित्वको आन्तरिक विकास अर्थात् आधुनिक युरोपीय सभ्यताको सम्पूर्ण सांस्कृतिक अतीतलाई आत्सात र अंगीकार गर्नु तथा चरित्रको निर्माण गर्नु थियो। विद्यार्थी बोल्ने उद्देश्यले ल्याटिन र ग्रिक सिक्दैनथे कि त्यसलाई सिकेर होटेलका वेटर, अनुवादक वा व्यापारिक पत्रलेखक बन्न सक्नेछन्। उनीहरू यी भाषालाई त्यसकारण सिक्थे ताकि उनीहरू युनान र रोमको सभ्यताको बारेमा सीधा जानकारी लिन सकून्। त्यो सभ्यताको बारेमा जुन हाम्रो आधुनिक सभ्यताको आवश्यक पूर्व अवस्था हो। अर्को शब्दमा, उनीहरू त्यसकारण सिक्थे ताकि उनीहरू स्वयं आफूलाई जान्न सकून् र सचेतन भएर आफूलाई बुझ्न सकून्। ल्याटिन र ग्रिकलाई उनीहरूको व्याकरणद्वारा यन्त्रवत सिकिन्थ्यो। तर औपचारिकता र नीरसताको दोषारोपण यहाँ धेरै  अन्यायपूर्ण र अनुपयुक्त छ। शिक्षामा हामीले बालकहरूसँग व्यवहार गर्नुपर्दछ। उनीहरूमा हामीले परिश्रम, परिशुद्धता, शालीनता (शारीरिक शालीनता पनि) र विशेष विषयहरूमाथि ध्यान केन्द्रित गर्ने योग्यता जस्ता आदतहरूको विकास गर्नुपर्दछ। यो अनुशासित र विधिवत कार्यहरूको यन्त्रवत अभ्यास बिना संभव छैन। के कुनै विद्वान चालीस वर्षको उमेरमा आफ्नो काम गर्ने मेचमा लगातार सोह्र घण्टा बस्न सक्छ, यदि उसले किशोरावस्थामा जबर्जस्ती र अनिवार्य रूपले उपयुक्त मानसिक-शारीरिक आदतलाई यन्त्रवत नसिकेको होस् ? यदि कसैले महान विद्वानको सिर्जना गर्न चाहन्छ भने उसले अझै पनि त्यही बिन्दुबाट प्रारम्भ गर्नुपर्दछ। उसले सम्पूर्ण शिक्षा प्रणाली अन्तर्गत दबावको प्रयोग गर्नुपर्दछ, मानौं ऊ ती हजारौं वा सयौं वा केवल दर्जनौं उच्चतम् गुणात्मक विद्वानहरूको निर्माणमा सफल हुन चाहोस्, जसको आवश्यकता हरेक सभ्यताको लागि हुने गर्दछ (निश्चित रूपमा हामी शोधको लागि पर्याप्त सम्पत्तिको प्रावधानद्वारा र जेसुइटहरूको  शिक्षा सम्बन्धी तौरतरीकातर्फ नफर्किकन यो क्षेत्रमा व्यापक सुधार गर्न सक्छौं) ।

ल्याटिनलाई त्यसका लघुतम अंशहरूको विश्लेषणद्वारा सिकिन्छ (वा त्यसको अध्ययन गरिन्छ)। के साँचो हो भने यो विश्लेषण एक मृत वस्तुको हो। तर किशोरहरूद्वारा गरिएका सबै विश्लेषण मरेका चीजहरूकै हुन सक्दछन्। यसको अतिरिक्त हामीले के भुल्नुहुँदैन भने रोमनहरूको जीवनको मिथकमा केही सीमासम्म बालकको रूचि पहिलेदेखि नै भइसकेको छ। यो रूचि पछि पनि जारी रहन्छ। त्यसकारण मृत वस्तुमा हमेशा एक जीवित प्राणी विद्यमान हुन्छ। यसप्रकार भाषा मृत हुन्छ। त्यसको विश्लेषण एक अचल वस्तुको रूपमा चिरफारको मेचमा राखिएको लाशको रूपमा गरिन्छ। तर कथा र उदाहरणहरूद्वारा त्यसमा पटक-पटक जीवनको संचार हुन्छ। के कसैले इटाली भाषाको अध्ययन यसरी गर्न सक्दछ ?  असंभव । कुनै पनि जीवित भाषाको ल्याटिन जसरी अध्ययन  हुनसक्दैन : यो बिल्कुल असंगत हुन्छ र असंगत नै लाग्दछ। कुनै पनि बालक त्यसबेला ल्याटिन जान्दैन, जब उसले विश्लेषणको पद्धतिबाट त्यसलाई सिक्न शुरू गर्दैन। तर जीवित भाषा उसलाई ज्ञात हुन सक्दछ र यदि एउटाले पनि बालकले त्यसलाई जान्दछ भने जादू हुन्छ : तुरून्त हरेक व्यक्ति बर्लिज स्कूलतिर दौडिनेछ। ल्याटिन (ग्रीक जस्तै) कल्पनाको लागि एक मिथक प्रतीत हुन्छ, अध्यापकको लागि पनि । कुनै पनि व्यक्ति भाषा सिक्नको लागि ल्याटिन पढ्दैन। धेरै समयदेखि सांस्कृतिकर  विद्याध्ययनको परम्परा चल्दै आइरहेको छ। यो परम्पराको उद्गम र विकासको अन्वेषण गर्न सकिन्छ। ल्याटिनको अध्ययन एक आदर्श पाठ्यक्रमको तत्वको रूपमा हुँदै आएको छ। एक यस्तो तत्वको रूपमा, जसले अनेक शिक्षाशास्त्रीय र मनोवैज्ञानिक आवश्यकताहरूको सन्तुष्टि र संयोजन गर्दै आएको छ। यसको अध्ययन बालकहरूमा एक विशेष पद्धतिबाट पठनपाठनको बानी बसाल्नको लागि र इतिहासरूपी शरीरको विश्लेषणको लागि गरिन्छ, जुन यस्तो शव हो, जसमा पटक-पटक प्राण फुकिन्छ। ल्याटिनको अध्ययन तिनीहरूमा तर्क गर्ने बानी बसाल्नको लागि गरिन्छ। अमूर्त र योजनाबद्ध चिन्तनको लागि गरिन्छ। हरेक तथ्य वा आँकडामा यो देख्नको लागि गरिन्छ कि सामान्य के हो र विशेष के हो । साथै यसको अध्ययन अवधारणाको विशिष्ट घटनाबाट फरक छुट्ट्याउनको लागि गरिन्छ, मानौं अमूर्तताबाट वास्तविक र तात्कालिक जिन्दगीमा फर्किने क्षमता कायम रहोस्।

अन्ततः ल्याटिन र हाम्रो आफ्नो भाषाको बीचमा जसलाई हामी बोल्छौं,  निरन्तर तुलना गर्ने शैक्षिक महत्त्व वा सार्थकता के हो ?  यस अन्तर्गत शब्द र अवधारणाहरूको विभेदीकरण र पहिचान-बोध सामेल छ। यसमा विरोधीहरूमा अन्तर्विरोधदेखि लिएर विभिन्न विश्लेषणसम्म औपचारिक तर्कशास्त्रका सबै अंगका सुझाव छन्।^१३ यसले सम्पूर्ण भाषाको ऐतिहासिक गतिलाई प्रकट गर्दछ। यो समयानुसार बदलिन्छ र विकसित हुन्छ। त्यो स्थिर रहँदैन। जिनसि र लितिं^१४ का आठ वर्षमा, वास्तविक भाषाको पठनपाठन हुन्छ। तर त्यसभन्दा पहिले व्याकरणको स्वरूपमा, एक अमूर्त क्षणमा, त्यसको फोटोचित्र खिचिन्छ। यसको अध्ययन एन्युस (बाह्र सूत्रका खण्डहरूको शब्दमा) बाट शुरू हुन्छ र पाइद्रुस तथा ल्याटिनका इसाई लेखकहरूसम्म जारी रहन्छ :  एक ऐतिहासिक प्रक्रियाको त्यसको स्रोतबाट मृत्युकालसम्म वा तथाकथित मृत्युसम्म विश्लेषण गरिन्छ। यसको कारण हामीलाई के थाहा छ भने स्कूलमा इटाली र ल्याटिनको बीचमा निरन्तर फरक छुट्याइन्छ। यो इटाली आधुनिक ल्याटिन नै हो। केवल कुनै युगको व्याकरणको (जुन अमूर्त छ) वा त्यसको शब्दावलीको मात्र होइन,बरू तुलनाको लागि हरेक लेखकको वैयक्तिक शब्दावली र व्यापकरणको र हरेक विशिष्ट शैलीगत ‘युग’ को हरेक  शब्दको अर्थको पनि अध्ययन गरिन्छ। यसरी बालकलाई के थाहा हुन्छ भने फाइद्रुसको शब्दावली र व्याकरण न त सिसेरोका हुन् न प्लोतुसका, न लाक्तान्त्युस वा तेर्तुलियानका। उसलाई के पनि थाहा हुन्छ भने समान ध्वनिको संयोगको भिन्न कालमा र भिन्न लेखकहरूको लागि समान अर्थ हुँदैन। ल्याटिन र इटालीको निरन्तर तुलना गरिन्छ। तर हरेक शब्द एक अवधारणा हो, एक प्रतीक हो। तुलनागत  दुवै भाषाहरूमा युग र लेखकका अनुसार यी शब्दहरूको भावार्थ बदलिन्छन्। बालक त्यो भाषामा लेखिएका पुस्तकहरूको साहित्यिक इतिहासको, राजनीतिक इतिहासको, र त्यो भाषा बोल्ने मानिसहरूका उपलब्धिहरूको अध्ययन  गर्दछ। उसको शिक्षा यो सम्पूर्ण जैविक समुच्चय र यो तथ्यबाट निर्धारित हुन्छ कि उसले यो मार्गमा यात्रा गरेको छ, चाहे उसले ती विभिन्न चरणहरूबाट सम्पर्क केवल शब्दहरूको माध्यमबाट नै गरेको होस्, इत्यादि। उसले इतिहासमा डुबुल्की मारेको छ र जगत तथा जीवनको ऐतिहासिक बोधलाई प्राप्त गरेको छ, जुन उसको प्रकृतिको लगभग स्वाभाविक आदत बन्छ। कारण के हो भने यसलाई खुला शैक्षिक उद्देश्यले र पण्डित्याई ढंगले त्यसमा ठोसिएको छैन। यी अध्ययनहरूले स्पष्ट रूपबाट तत्सम्बन्धी घोषित उद्देश्य बिना र अध्यापकको न्यूनतम् ‘शैक्षिक’ हस्तक्षेपद्वारा शिक्षा प्रदान गरेको छ : तिनीहरूलाई निर्देशन दिएर शिक्षित गरेको छ। तार्किक, कलात्मक, मनोवैज्ञानिक अनुभव अनजानमा निरन्तर आत्मचेतना बिना प्राप्त भयो। सबभन्दा पहिले  एक गहिरो ‘संयोजनात्मक’ र मनोवैज्ञानिक अनुभूति एक वास्तविक ऐतिहासिक विकासको बोधको रूपमा उपलब्ध भयो। यसको यो अर्थ होइन र यस्तो सोच्नु बेवकुफी हो कि ल्याटिन र ग्रिकमा अन्तर्निहित रूपले शिक्षाको क्षेत्रमा चमत्कार गर्ने गुण छ। त्यो एक सम्पूर्ण सांस्कृतिक परम्परा हो, जुन स्कूल  बाहिर पनि र खासगरी स्कूल बाहिर नै जीवन्त हुन्छ। त्यसले एक खास माहौलमा यस्ता परिणामहरूलाई जन्म दिन्छ। जे भए पनि हामी आज के देख्छौं भने संस्कृतिको पारम्परिक धारणामा परिवर्तन भएको छ। यसकारणले स्कूलमा र त्यसको साथै ल्याटिन र ग्रिकको पठनपाठनमा संकट छाएको छ।

ल्याटिन र ग्रिकलाई आधारभूत स्कूलको मापदण्डको रूपमा तिनीहरूको ठाउँबाट हटाउनु आवश्यक हुन्छ र तिनीहरूलाई हटाइनेछ। तर नयाँ विषय र विषयहरूको उपयोग त्यो नैतिक स्वरूपमा गर्नु सरल हुँदैन, जसले शैशव कालदेखि लिएर जीविकाको चयनको ढोकासम्म शिक्षा र सामान्य व्यक्तित्व-निर्माणको सन्दर्भमा त्यति नै मूल्यवान योगदान गर्न सकोस्। कारण के हो भने यो कालमा जे कुरा पनि सिकिन्छ, त्यसको अधिकांश हित-निरपेक्ष हुनुपर्दछ वा विद्यार्थीलाई यस्तो आभास हुनुपर्दछ। अर्थात् यसले तात्कालिक वा अतितात्कालिक व्यावहारिक उद्देश्यबाट प्रेरित हुनुहुँदैन। यो निर्माणकारी हुनुपर्दछ र साथमा ‘सूचनात्मक’ पनि अर्थात् अर्को शब्दमा मूर्त तथ्यहरूबाट समृद्ध हुनुपर्दछ।  वर्तमान विद्यालयमा, पारंपरिक संस्कृति र जीवन तथा मानिसको उसको अवधारणमा गहिरो संकटको परिणामस्वरूप क्रमिक तर निरन्तर अधोपतन भएको छ। तात्कालिक ‘हितबाट’ असम्बद्ध निर्माणात्मक विद्यालयको तुलनामा व्यावसायिक शैलीका विद्यालय बढी प्रभावकारी हुँदै गइरहेका छन्। अर्थात् त्यस्ता विद्यालय, जसको उद्देश्य तात्कालिक व्यावहारिक हित साधना हो। यी सबैको सर्वाधिक विरोधाभाषी पक्ष के हो भने नयाँ प्रकारको विद्यालय बढी जनतान्त्रित प्रतीत हुन्छ र यही युक्तिद्वारा त्यसको समर्थन पनि गरिन्छ। तथ्य के हो भने यसको नियति केवल सामाजिक भेदलाई स्थायित्व प्रदान गर्ने मात्र होइन, बरू चिनी जटिलताहरूमा त्यसको स्फटीकीकरण गर्नुको हुन्छ।

पारम्परिक विद्यालय कुलिनतान्त्रिक थियो। त्यो शासक वर्गको नयाँ पुस्ताको लागि बनाइएको थियो, जसको नियति अब सत्ताको बागडोर सम्हाल्ने थियो तर यो शिक्षण पद्धतिमा कुलीनतान्त्रिक थिएन। के साँचो हो भने त्यहाँ विद्यार्थी शासन गर्ने तरीका सिक्दछन्। न यो कुरा नै साँचो हो कि त्यसको प्रवृत्ति विशेष प्रतिभावान मानिसहरूको रचना गर्ने हो, जसले एक खास प्रकारको स्कूललाई त्यसको सामाजिक चरित्र प्रदान गर्दछ। यो सामाजिक चरित्रको निर्धारण कुन तथ्यबाट हुन्छ भने हरेक सामाजिक समूहको लागि आफ्नो विशेष शैलीको स्कूल हुन्छ। यसको उद्देश्य एक विशिष्ट पारम्परिक शासकीय वा अधीनस्थ क्रियाको स्थानीयकरण हुन्छ। यदि कसैले यो परिपाटीलाई तोड्न चाहन्छ भने विभिन्न प्रकारका व्यावसायिक विद्यालयहरूको संख्या बढाउने र तिनीहरूलाई श्रेणीमा बाँड्नुको सट्टा एकैप्रकारको निर्माणकारी विद्यालय (प्राथमिक माध्यमिक)  कायम गर्नु आवश्यक हन्छ। यस्ता विद्यालय, जसले बालकलाई उसको कामको छनौटको ढोकासम्म पुर्याउन सकोस् र साथै उसलाई यस्तो व्यक्ति बनाउन सकोस्, जसले सोच्न सकोस, पढ्न-लेख्न सकोस र शासन गर्न सकोस् वा शासन गर्नेमाथि नियन्त्रण राख्न सकोस्।

यसरी व्यावसायिक विद्यालयका स्वरूपको विस्तारको प्रवृत्ति पारम्परिक सामाजिक भेदलाई स्थायित्व प्रदान गर्नु हो। तर यी भेद अन्तर्गत यसको प्रवृत्ति आन्तरिक विविधतालाई प्रोत्साहन दिने पनि हो। त्यसकारण यसको असर हाम्रो मनमा के हुन्छ भने शायद यसको मूल प्रवृत्ति जनतान्त्रिक नै हुन्छ। उदाहरणको लागि मजदूर एक कुशल श्रमिक बन्न सक्दछ; किसान, पटवारी वा सानोठूलो कृषिशास्त्री बन्न सक्दछ। तर जनतन्त्रको पारिभाषिक रूपले अर्थ केवल के होइन भने अकुशल मजदूर कुशल बन्न सकून्। यसको अर्थ के हुनुपर्दछ भने हरेक ‘नागरिक’ ‘शासन’ गर्न सक्दछ र समाजलाई अमूर्त रूपले नै सही तर यस्तो सामान्य अवस्थामा राख्नुपर्दछ कि त्यो यसो गर्नमा समर्थ हुनसकोस्। राजनीतिक जनतन्त्रको कुन प्रवृत्ति हुन्छ भने त्यसले शासक र शासितहरूलाई समान स्थितिमा ल्याउँछ (यस अर्थमा कि शासितको सम्पत्तिबाट शासन चलाइन्छ)। यसको साथै त्यसको प्रवृत्ति हरेक अ-शासकलाई यो उद्देश्य हासिल गर्नको लागि आवश्यक कुशलता र सामान्य प्राविधिक तयारीको लागि निशुल्क प्रशिक्षणको प्रबन्ध गर्नु पनि हो। तर जसरी विद्यालय आज जनविद्यालयको रूपमा विकसित भइरहेका छन्, त्यसले यो भ्रमलाई पनि कायम राख्न चाहँदैन। कारण के हो भने यसको गठन अझ बढी सम्पूर्ण रूपले यसरी गरिएको छ कि त्यसले प्राविधिक रूपमा योग्यता-प्राप्त शासकीय तप्कामा भर्तीलाई संकुचित राख्न सक्दछ। यस्तो सामाजिक र राजनीतिक सन्दर्भमा गरिन्छ। यसले यस्ता कुशलता र प्राविधिक-राजनीतिक तयारीलाई पूरा गर्नको लागि ‘व्यक्तिगत पहल’ लाई अझ बढी मुश्किल बनाइरहेको छ। त्यसकारण हामी वास्तवमा कानूनद्वारा निश्चित र स्फटिकीकृत वर्ग विभाजनतिर फर्किरहेका छौं न कि वर्ग विभाजनको अतिक्रमणको दिशामा कदम बढाइरहेका छौं। व्यावसायिक विद्यालयले बालकको शैक्षिक ‘क्यारियर’ को बिल्कुल शुरूवातदेखि विशेषीकरणमाथि लगातार बढी जोड दिन्छन्। यी विद्यालयहरूको विस्तार यो प्रवृत्तिको सर्वाधिक उल्लेखनीय अभिव्यक्ति हो। के स्पष्ट छ भने नयाँ शिक्षाशास्त्रले आफ्नो क्रोधलाई मूर्त तथ्यहरूको अध्यापन र सिक्ने क्षेत्रमा ‘मतवाद’ माथि संकेन्द्रित गरेको छ। अर्थात् त्यस क्षेत्रमा जहाँ व्यावहारिक रूपले केही मतवाद अनिवार्य छ र त्यसलाई शैक्षिक प्रक्रियाको सम्पूर्ण चक्रमा नै पुनः शोषण र खत्तम गर्न सकिन्छ (इतिहासको व्याकरणलाई लिसिओका कक्षाहरूमा पढाउन सकिंदैन।)। अर्कोतिर त्यसलाई विवश बनाइन्छ कि उसले धार्मिक चिन्तनमा सुचारू रूपले मतवादको उपयोगलाई स्वीकार गरोस्। यसको परिणामस्वरूप दर्शनको सम्पूर्ण इतिहास निहित रूपले पागलहरूको प्रलाप र दिवासपनाहरूको श्रृंखला जस्तो प्रतीत हुन्छ।^१५ दर्शनको पाठ्यक्रममा नयाँ प्रस्तावले शिक्षणलाई दरिद्र बनाउँदछन्। तिनीहरूले व्यवहारमा त्यसको स्तरलाई तल झार्दछन् (कम्तीमा विद्यार्थीका विशाल बहुसंख्यक वर्गलाई, जसलाई स्कूल बाहिर उनीहरूको परिवार वा घरेलु वातावरणबाट कुनै बौद्धिक सहायता मिल्दैन र जसले व्यक्तित्व-निर्माणको लागि कक्षामा प्राप्त ज्ञानमाथि नै निर्भर रहनुपर्दछ) । यो पाठ्यक्रम कुनै कल्पनालोक जस्तो सुन्दर र युक्तिसंगत प्रतीत हुन्छ। दर्शनको इतिहासको पाठ्यक्रमबाट अरू केही दार्शनिकहरूका कृतिका अंशहरूको अध्ययनबाट संयोजित पारम्परिक वर्णन व्यवहारमा सर्वोत्तम प्रतीत हुन्छ। वर्णनात्मक र पारिभाषिक दर्शन मतवादी अमूर्तता हुन सक्दछ। त्यसरी नै जसरी व्याकरण र गणित हुन्छन्। तर यो शैक्षणिक र नैतिक-बौद्धिक आवश्यकता हो। यो एक अमूर्त कुरा हो कि ‘एक र एक बराबर’ छ। यसको आधारमा कसैले के सोच्दैन भने एउटा झिंगा एउटा हात्ती बराबर छ। औपचारिक तर्कशास्त्रको नियम पनि त्यही श्रेणीका अमूर्तताहरू हुन्। तिनीहरू सामान्य चिन्तनका व्याकरण जस्तै हुन्। तर तिनीहरूको अध्ययनको आवश्यकता फेरि पनि हुन्छ किनभने तिनीहरूको ज्ञान जन्मजात हुँदैन । त्यसलाई कर्म र चिन्तनद्वारा प्राप्त गर्नुपर्दछ । नयाँ पाठ्यक्रमले के मानेर अगाढि बढ्दछ भने तपाईं औपचारिक तर्कशास्त्रलाई सोच्नुभन्दा पहिले नै जान्नुहुन्छ। तर त्यसले  यसको जानकारी कसरी हुन्छ भन्ने कुराको व्याख्या गर्दैन। त्यसकारण व्यावहारमा यसले त्यसलाई जन्मजात नै मान्दछ। औपचारिक तर्कशास्त्र व्याकरण जस्तै हो। यसलाई ‘जीवन’ पद्धतिद्वारा आत्मसात गर्न सकिन्छ, चाहे सिक्ने वास्तविक प्रक्रिया अनिवार्य रूपले संकुचित र अमूर्त रहेको होस्। यसको कारण के हो भने शिक्षार्थी निस्क्रिय र यन्त्रवत ग्रहणकर्ता होइन। ऊ एक ग्रामोफन रेकर्ड पनि होइन। अर्को कुरा के हो भने परीक्षाको कर्मकाण्डीय एकरूपताले उसलाई यस्तै हुने आभास दिन्छ। यी शैक्षणिक स्वरूप र वाल मनोविज्ञानको बीचमा सम्बन्ध सँधैं सक्रिय र रचनात्मक हुन्छन्। त्यसरी नै जसरी श्रमिकको आफ्ना उपकरणहरूसँग सम्बन्ध सक्रिय रचनात्मक हुन्छ। क्षमता पनि त्यसरी नै अमूर्तताहरूको समुच्चय हो तर क्षमताको प्रयोग बिना वास्तविक वस्तुहरूको उत्पादन गर्न सकिंदैन। ती वास्तविक वस्तुहरूको जुन सामाजिक सम्बन्ध छ र जुन अन्तर्निहित रूपले विचारहरूको मूर्त रूप हो।

बारबरा बारालिप्तोन^१६ रट्दा-रट्दा बच्चाहरूलाई पसिना छुट्दछ। यो निश्चित रूपमा एक थकाउने अभ्यास हो। र, के महत्त्वपूर्ण छ भने उसले त्यति नै काम गर्नुपर्दछ जति बिल्कुल आवश्यक हुन्छ। तर यो पनि साँचो हो कि शारीरिक आत्मानुशासन र आत्म-नियन्त्रण सिक्नु सँधैं एक प्रयास बनिरहनेछ। परिणामस्वरूप विद्यार्थीले मानसिक-शारीरिक प्रशिक्षण लिने आवश्यकता पनि सँधै रहनेछ। धेरै मानिसहरूले के बुझ्नुपर्दछ भने अध्ययन पनि एउटा काम हो र थकित बनाउने काम। विद्यार्थी हुनुका पनि उसका केही कर्तव्य छन्। यसमा मांशपेशी र नाडीहरूको पनि आवश्यकता हुन्छ र दिमागको पनि । यो अनुकूलनको एक प्रक्रिया हो।

यो एक यस्तो आदत हो, जसलाई प्रयास, नीरसता र कष्टद्वारा प्राप्त गर्न सकिन्छ। माध्यमिक शिक्षामा व्यापक सहभागिताले आफूसँगै एक प्रवृत्ति ल्याउँछ। यसले अध्ययनको अनुशासनलाई हल्का बनाउँदछ र ‘विश्राम’ को माग गर्छ। धेरै मानिस के सोच्छन् भने सिक्ने कठिनाइ बनावटी हो। उनीहरूलाई केवल शारीरिक काममा मात्र पसिना र श्रमको आवश्कयता पर्दछ भन्ने  कुरा सोच्ने आदत हुन्छ। यो प्रश्न अलि जटिल छ। यसमा कुनै शंका छैन कि परम्परागत बौद्धिक परिवारको किशोर यो मानसिक-शारीरिक अनुकूलनलाई शीघ्र र सहज रूपमा सम्पन्न गर्दछ। कक्षामा प्रवेश लिनुभन्दा पहिले उसलाई अन्य साथीहरूको तुलनामा धेरै प्रकारका लाभ प्राप्त हुन्छन्। उसले पहिलेदेखि नै ती दृष्टिकोणहरूलाई सिकिसकेको हुन्छ, जुन उसलाई आफ्नो पारिवारिक वातावरणमा प्राप्त भएका हुन्छन्  : ऊ बढी सरलतापूर्वक आफ्नो ध्यान केन्द्रित गर्न सक्छ किनभने उसलाई ‘चुपचाप’ बस्ने आदत हुन्छ, इत्यादि। त्यसरी नै जब शहरी मजदूरको छोरो कारखानामा काम गर्न जान्छ, तब उसले किसानको छोरो वा ग्रामीण जीवनमा पहिलेदेखि नै लिप्त युवा किसानभन्दा कम कष्ट महसुस गर्दछ (खानपानको पनि यहाँ महत्त्व हुन्छ, इत्यादि) । त्यसकारण धेरै मानिस के सोच्दछन् भने पढाईको कठिनाइमा केही ‘चलाखी’ लुकेको हुन्छ, जसले उनीहरूलाई विकलांग बनाइदिन्छ र सिक्न दिंदैन। अर्थात् उनीहरू कुन कुरामा सहजतापूर्वक विश्वास गर्दैनन् भने उनीहरू स्वभावैले वेवकुफ छन्। उनीहरू ‘भद्र पुरूष’^१७ लाई हेर्दछन् र धेरैको लागि खासगरी गाउँमा ‘भद्र पुरूष’ को अर्थ बुद्धिजीवी हुन्छ। गाउँमा मानिसहरू के देख्दछन् भने भद्र पुरूषले तीव्रतापूर्वक र धेरै सजिलोसँग त्यो कामलाई पूरा गर्दछ, जसको लागि उनीहरूका छोराले आँसु र रगतको मूल्य चुकाउँदछन्। त्यसकारण उनीहरू के सोच्छन् भने यसमा कुनै ‘चलाखी’ अवश्य छ। भविष्यमा यी प्रश्न धेरै विकराल बन्न सक्दछन् र के आवश्यकता हुन्छ भने हामीले त्यो चीजलाई सरल बनाउने कोशिस नगरौं, जसलाई विकृत नबनाइकन सरल बनाउन सकिंदैन। हाम्रो लक्ष्य बुद्धिजीवीहरूको नयाँ तप्काको रचना गर्नु हुनुपर्दछ। यिनीहरूमा ती पनि सामेल हुनुपर्दछ, जो उच्चतम् मात्रामा विशेषीकरणको क्षमता राख्दछन्, यिनीहरूको भर्ती यस्तो सामाजिक समूहबाट गरिनुपर्दछ, जसले परम्परागत रूपले उपयुक्त दृष्टिकोण विकसित गरेका छैनन्। यदि हाम्रो लक्ष्य यस्ता हुन्छन् भने हामीले अभूतपूर्व मुश्किलहरूबाट पार पाउनु पर्नेछ।

सन्दर्भ र टिप्पणीहरू

१. ‘विज्ञान’ को अर्थ यहाँ मानव ज्ञानका शाखाहरूसँग हो, न कि त्यसको बढी संकुचित अर्थसँग अर्थात् यो शब्दको त्यो अर्थसँग, जुन औद्योगिक क्रान्तिपछि बढी प्रचलित भएको छ।

२. क्लासी सबाल्टर्न यस्तो शब्द हो, जसको प्रयोग ग्राम्सी सबाल्टर्न वा क्लासी सबार्डिनेटको पर्यायको रूपमा गरिरहन्छन्। यसको शाब्दिक अनुवादको अतिरिक्त कुनै दोस्रो विकल्प छैन। त्यसकारण पाठक यी शब्दहरूको प्रसंग अनुसार आफ्नो रूचिबाट भावार्थ चुन्नको लागि स्वतन्त्र छन्। हेर्नुहोस् ‘निम्नस्तरका वर्गहरूको इतिहास’ को अन्तिम अनुच्छेद

३.प्रस्तावना

४.टेलरवादको विश्लेषणको लागि हेर्नुहोस् ‘अमेरिकीवाद र फोर्डवाद’, पृष्ठ ४०९र अगाडि ।

५.डी सेन्क्टिस आफ्नो स्मृतिमा के बताउँछन् भने जब उनी बालक थिए, तब उनलाई इटाली साहित्यको अध्ययनको लागि शहरको कुलीन वर्गको कारणले स्थापित स्कूलमा नेपल्स पठाइयो। यसलाई मार्क्विस प्योति आफ्नो घरमा चलाउँथे। प्योति ठूला विद्यार्थीहरूसँग यस्ता प्रश्न सोध्थे, जसको ‘उत्तर धेरै वजदार मानिन्थे। जब उनी फैसला सुनाउँथे, तब सबभन्दा पहिले मार्क्विस चुप लागेर प्रशंसा भावले सुन्थे’ जस्तो शान्ता जीताका मेजिस्ट्रेट बोलिरहेका हुन्,सन्दर्भ – दांते, इनफर्नो XXI, 38; ‘आंजियानी’ लूका शहरका मेजिस्ट्रेट थिए, जसको पूज्य सन्त जीता थिए।

६.संभवतः ‘जिनर्पसओ’ र ‘लीसिओ’ का निकटतम् अंग्रेजी पर्याय अमेरिकी जूनियर हाई स्कूल र हाई स्कूल हुन्। इटाली व्यवस्थामा उनीहरू चयनकर्ता विद्यालय (इंग्ल्याण्डका ग्रामर स्कूल जस्तै) हुन्, जसको आधारमा विश्वविद्यालयमा शिक्षाको लागि प्रवेश मिल्छ।

७.डाल्टन पद्धति मन्टेसरीका विचारको विकासको फल हो। यसको वर्णन ग्राम्सीले एउटा अर्को स्थानमा गरेका छन् : ‘विद्यार्थी कुनै पनि कक्षामा कुनै विषयलाई (चाहे त्यो सैद्धान्तिक वा प्रायोगिक) पढ्नको लागि स्वतन्त्र हुन्छन् र आफ्नो इच्छाले पाठको छनौट गर्दछन् तर महिनाको अन्तसम्म उनीहरूले सबै निश्चित पाठको अध्ययनलाई पूरा गर्नुपर्दछ। अनुशासन् स्वयं विद्यार्थीको दायित्व हुन्छ। यो व्यवस्थाको एक गम्भीर दोष हो : विद्यार्थी प्रायः आफ्नो कामलाई महिनाको अन्तिम दिनको लागि टालिरहन्छन्। यसले शिक्षाको गम्भीरतामा अवरोध पुर्याउँदछ र अध्यापकहरूको लागि भारी कठिनाइ पैदा गर्दछ किनभने उनीहरूबाट के आशा गरिन्छ भने उनीहरूले विद्यार्थीको मद्दत गरून्। तर यी दिनमा उनीहरू कामको बोझले हैरान हुन्छन्, जबकि महिनाको पहिलो हप्तामा धेरै कम काम हुन्छ वा केही पनि हुँदैन। (डाल्टन प्रणाली केवल इटाली विश्वविद्यालयहरूमा प्रचलित अध्ययन पद्धतिहरूलाई माध्यमक विद्यालयहरूमा लागू गर्नु हो। यी पद्धतिले विद्यार्थीलाई अध्ययनमा पूर्ण स्वतन्त्रता दिन्छन्। केही निकायहरूमा विद्यार्थी चौथो र अन्तिम वर्षमा बीस परिक्षा एकसाथ दिन्छन्। र,  शिक्षकले विद्यार्थीलाई प्रायः चिन्दैन पनि।)’

८.अर्थात् जेंटाइल सुधार पूर्व। हेर्नुहोस् यही खण्डको प्रस्तावना

९.ग्राम्सीद्वारा प्रयुक्त शब्द ‘फोकलोर’ को लागि माथि हेर्नुहोस्, पृ ३०, टिप्पणी संख्या ५, खण्ड तीन, अध्याय १ को अन्तमा।

१०.यो विभेद जेंटाइल र क्रोचेद्वारा प्रभावित शैक्षणिक विचारकहरूमा लोकप्रिय थियो, हेर्नुहोस् खण्ड ३ को प्रस्तावना

११.यो विभेदीकरण भिकोले आफ्नो साइंजा नुओवा, १९२५, प्यारा ३२१ मा गरेका थिए :  ‘कानूनमा निश्चय नै’ को स्थिति निर्णयको अस्पष्टाको सूचक हो। जसको पालन सत्ताको जोडको कारणले हुन्छ। तिनीहरूको व्यवहारमा सँधैं कठोरता हुन्छ। तर हामीले तिनीहरूलाई लागू गर्नै पर्दछ किनभने तिनीहरू निश्चय नै कानून हुन्। शुद्ध ल्याटिनमा सेर्टको अर्थ विशिष्टीकृत हो वा जस्तो केही विद्वान भन्छन् व्यक्तिनिष्ठ। त्यसकारण अलंकृत ल्याटीनमा सेर्टम कम्युन केही अरू सामान्य अर्थात् एक-अर्कोको विपरीत विपरीतार्थक बन्छन्, प्यारा ३२४। ‘कानूनमा सच्चाई एक निश्चित प्रकाश र ऐश्वर्य हो, जसबाट प्राकृतिक विवेकले उनीहरूलाई ज्योतिर्मय गर्दछ। त्यसकारण विधानशास्त्री प्रायः स्वभाववश भनिरहन्छन् कि यो साँचोहो। न कि यो निश्चय नै हो’, प्यारा १३७ : ‘जो वस्तुहरूको सत्यलाई जान्दैनन्, तिनीहरू ‘निश्चय नै’  सँग टाँसिइरहन्छन्। यदि उनीहरू ज्ञान (विज्ञान) बाट दिमागलाई सन्तुष्ट बनाउन सक्दैनन् भने उनीहरूको इच्छा कम्तीमा चेतना (अन्तस्करण) मा निर्भर हुनसक्छ।’ न्यू साइन्स, अनुवाद : बर्गिन एण्ड फिच, कार्नेल, १९६८।

१२.१८५९ मा पारित कासाती अधिनियम १९२३ को जेंटाइल सुधारसम्म इटाली शिक्षा प्रणालीको आधार बनिरह्यो।

१३.‘विभिन्नका विश्लेषण’ को क्रोचेको अवधारणाको लागि हेर्नुहोस् प्रस्तावना

१४.हेर्नुहोस् टिप्पणी छ

१५.जेंटाइल सुधारले इटाली विद्यालयहरूमा अनिवार्य धार्मिक शिक्षाको प्रावधान गरेको थियो र जेंटाइलद्वारा यसको पक्षमा प्रस्तुत तर्कहरूको आलोचना ग्राम्सीले प्रस्तावनमा गरेका छन्। ‘…..जेंटाइलको चिन्तन….यो विचारको व्याखयामा मात्र हो कि ‘धर्म मानिसहरूको लागि असल छ’ (मानिस बालक चिन्तनको आदिम चरण, जस अनुरूप धर्म छ, आदि), अर्थात् मानिस शिक्षाको लक्ष्यको (जानीबुझीकन) परित्याग…..जेंटाइलको इतिहासवाद धेरै निकृष्ट श्रेणीको छ। यो इतिहासवाद यस्ता विधिशास्त्रीहरूको हो, जो के मान्दछन् भने हंटर कोडा होइन, मानौं त्यो ‘ऐतिहासिक’ हंटर होस्। यसको अतिरिक्त तिनको विचार धेरै अस्पष्ट र भ्रम पैदा गर्नेखालोको छ। वैज्ञानिक विचारहरूको ‘मतवादी विवेचना’ र केही ‘मिथकहरूको चर्चा’ प्राथमिक विद्यालयमा आवश्यक छ। यो तथ्यको मतलब के होइन भने मतवाद र मिथक विशुद्ध रूपले धर्मकै होस्।’ इत्यादि। हेर्नुहोस् टिप्पणी १४।

१६.बारबरा, बाटालिप्तन शास्त्रीय/तर्कशास्त्रको निगमनिक तर्कलाई स्मरण गर्नको लागि प्रयोग गरिने शब्द थिए।

१७.सिग्नोरे शब्द, वस्तुतः ‘जेन्टलमेन’, वा भद्र पुरूषको पर्यायवाची होइन।