ट्राक्टाटस् र यसका लेखक -गोकुल भण्डारी

नेपाल टच ग्राफिक्स

लुडविग विट्गेन्स्टाइनद्वारा लेखिएको तर्क-दर्शन ग्रन्थ अर्थात् Tractatus Logico-Philosophicus बीसौँ शताब्दीको एउटा महत्त्वपूर्ण कृति हो। सन् १९२१ मा पहिलोपल्ट प्रकाशित भएको यो कृतिले एक शताब्दी पूरा गरेको उपलक्ष्यमा अचेल धेरैतिर यसको छलफल चलिरहेको छ। यो लेखमा ट्राक्टाटस् र विट्गेन्स्टाइनका बारेमा संक्षिप्त परिचय दिने प्रयास गरिन्छ।

ट्राक्टाटस् यौटा असाध्यै गाह्रो, संक्षिप्त, गहिरो, सूत्रात्मक दर्शन शास्त्रको पुस्तक हो। लेखिसकेपछि यो कृति प्रकाशित गर्न विट्गेन्स्टाइनलाई धेरै हम्मे पर्‍यो। जम्मै जसो प्रकाशकले छाप्न अस्वीकार गरेपछि बर्ट्राण्ड रसेललाई चिठी लेख्दै उनले चित्त बुझाए- ‘मेरो यो रचना कि त उच्च कोटीको छ कि त उच्च कोटीको छैन। दोस्रो अवस्थामा (जुन बढी सम्भाव्य छ) म आफैँ यो प्रकाशित नहोस् भन्ने चाहन्छु। अनि पहिलो अवस्थामा चाहिँ  बीस वा सय वर्ष छिटो अथवा ढिलो जहिले प्रकाशित भए पनि के फरक पर्छ? 'विशुद्ध तर्कको विवेचना' १७x कि १७y मा कहिले लेखियो भनेर कसैले सोध्छ र?’

लुडविग विट्गेन्स्टाइनको जन्म अस्ट्रिया, भियनाको अति सम्पन्न परिवारमा सन् १८८९ मा भएको थियो। उनका पिता स्टिलको ठुला व्यापारी थिए र व्यापार कौशलले गर्दा उनले अथाह सम्पत्ति आर्जन गरेका थिए। सन् १९०८ मा विट्गेन्स्टाइन् एरोनटिकल इन्जिनियरिङ अध्ययन गर्न म्यानचेस्टर विश्वविद्यालय गए। इन्जिनियरिङमा प्रयुक्त हुने गणितले उनलाई आकर्षित गरेपछि उनी तत्काल इन्जिनियरिङ छाडेर गणितको अध्ययनमा गहिरिए। अध्ययनको क्रममा उनले प्रष्टसँग यो महसुस गरे कि गणित भनेको तर्क र विवेचना हो। अझै गहिरिँदै जाँदा उनी भाषा, गणित र दर्शनको त्रिवेणीमा डुब्न पुगे र यही क्षेत्रमा अद्वितीय दार्शनिकको रूपमा विश्वमा उनी स्थापित भए। गट्लव् फ्रेग (Gottlob Frege) को सल्लाह मुताबिक सन् १९११ मा विट्गेन्स्टाइन् बर्ट्राण्ड रसेलसँग अध्ययन गर्न क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय गए। तर छिटै नै गुरु चेला र चेला चाहिँ गुरु बन्न पुगे।

यही बेला प्रथम विश्वयुद्ध शुरु भयो र पढाइ छाडेर उनी अस्ट्रियाली सेनाको तर्फबाट लड्न गए। यो बेला उनमा मृत्युसँग साक्षात्कार गर्ने तीव्र अभिलाषा जागृत भयो र सबैभन्दा खतरा ठाउँमा पठाइन उनले अनुरोध गरे। दिनभरि कठोर युद्ध लड्दै राती उनी तर्कको दार्शनिक पक्ष र गणितको आधारशिलामाथि गहिरो चिन्तन गर्ने गर्थे। फलस्वरूप लडाइको अन्त्यसम्ममा ट्राक्टाटस् लजिको-फिलोसोफिकसको खेस्रा जर्मन भाषामा लेखिसके, जुन सन् १९२१ मा प्रकाशित भयो। स्मरणीय छ कि लडाइको दौरान उनी समातिए र युद्ध बन्दी बनाइए। जेलबाट उनले आफ्नो पाण्डुलिपि लुकाएर बर्ट्राण्ड रसेललाई पठाए। सन् १९२२ मा यो पुस्तकको अङ्ग्रेजीमा अनुवाद भयो। स्नातक-पूर्व उनले लेखेको यही पुस्तकको खेस्रालाई आधार बनाएर क्याम्ब्रिजले उनलाई विद्यावारिधि दिने निर्णय गर्‍यो जसको परीक्षण समितिमा रसेल र मूर दुवै जना थिए। जब मौखिक जाँचको ‘नाटक’ सकियो, तब विट्गेन्स्टाइनले दुवै जनालाई धाप दिँदै भने- ‘धन्दा नमान, तिमीहरूले यो किताब बुझेका छैनौ।’

उनी दार्शनिक जगतमा एउटा सशक्त विवाद र विस्मय बनेर आए। उनको प्रभाव र आकर्षणबाट अझै पनि धेरै मानिसहरू मुक्त हुन सकेका छैनन्। धेरैका निम्ति उनी ईश्वर नै हुन्। प्रसिद्ध अर्थशास्त्री जोन मेनार्ड किंस सन् १९२९ मा आफ्नी श्रीमतीलाई एउटा चिठीमा लेख्छन्- ‘आज भगवान् आइपुगेका छन्, मैले उनलाई ५:१५ बजेको रेलमा भेटेँ।’    

ट्राक्टाटस् लेखिसकेपछि विट्गेन्स्टाइनलाई लाग्यो उनले दर्शन शास्त्रका सबै प्रश्नहरूको समाधान गरिसकेका छन् र फेरि दर्शनमा फर्किनु र घोरिनुको अब कुनै अर्थ छैन। त्यसैले उनी कहिले बगैँचे, कहिले गाउँको प्राथमिक शिक्षक र कहिले सिकारु भवन शिल्पकार हुँदै भौँतारिन थाले। यो समयमा भियना-वृत्तको नामले चिनिने तार्किक विश्वस्तवादीहरु (logical positivists) सँग भने विट्गेन्स्टाइनको सम्पर्क कायम नै थियो।

तार्किक विश्वस्तवादीहरु ट्राक्टाटसबाट धेरै प्रभावित भएका थिए र यसलाई उनीहरू आफ्नो मेनिफेस्टो जस्तै ठान्दथे। तर विडम्बना यो छ कि उनीहरूले यसलाई रसेलको तार्किक अनुभववाद (logical empiricism) को प्रकाशमा बुझ्ने प्रयास गरे जुन सर्वथा गलत थियो। त्यसपछि मन नलागी नलागी विट्गेन्स्टाइनले क्याम्ब्रिजमा शिक्षण गर्न सहमति जनाए। तर पनि उनको मन भने दर्शन-शास्त्रबाट निक्कै बिरक्तिएको थियो। त्यसैले उनले आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई दर्शन-शास्त्रको सट्टा औषधि-विज्ञान वा अरू कुनै व्यावहारिक शिक्षा लिन सल्लाह दिन थाले। एकपल्ट फ्र्याङ्क राम्से भन्ने साथीसँग वार्तालाप हुँदा उनले ट्राक्टाटसमा केही गम्भीर त्रुटि भएको महसुस गरे।

तीस र चालीसको दशकमा उनले केही प्रकाशित नगरे पनि ‘दार्शनिक अन्वेषणाहरु’ (Philosophical Investigations) भन्ने पुस्तकको तयारीमा उनी जुटिरहेका थिए, जसको प्रकाशन आफ्नो मृत्यु पश्चात् मात्र गर्न उनले आदेश दिएका थिए। प्रोस्टेट क्यान्सरको रोगबाट १९५१ मा उनको मृत्यु भएपछि १९५३ मा ‘दार्शनिक अन्वेषणाहरु’ प्रकाशित भयो।  उनले पढाएका विद्यार्थीहरूको टिप्पणी, आफ्नो डायरी र पत्राचारमा व्यक्त गरिएका विचार र लेखाइहरूलाई समेटेर उनको नाममा अन्ततः विभिन्न पुस्तकहरू प्रकाशित भए।  

ट्राक्टाटसलाई ठिक अर्थमा बुझ्न गट्लव् फ्रेग र बर्ट्राण्ड रसेलका दार्शनिक विचारधाराहरूसँग परिचित हुन आवश्यक छ। फ्रेगलाई विश्लेषणात्मक दर्शन (analytic philosophy) का पिता भनिन्छ किनभने उनले गणितीय सत्यलाई केवल तर्कको प्रयोगबाट प्रमाणित गर्न सकिन्छ र यसका निम्ति इमानुएल् कान्टले भने जस्तो कुनै विशुद्ध आत्मज्ञान (intuition) मा भर पर्न जरुरी छैन भनेर देखाए। यसका निम्ति फ्रेगले आधुनिक तर्क शास्त्रको निर्माण गरे।  फ्रेगको पालासम्म २,४०० वर्ष पुरानो अरस्तुको तर्क शास्त्र कायम नै थियो जुन कर्ता-विधेय (Subject-Predicate) स्वरूपको व्याकरणमा आधारित थियो।  

उदाहरणको निम्ति यो वाक्य हेरौँ- सबै नेपालीहरू एसियाली हुन्। (सबै S जति P हुन्।) सबै एसियाली पुड्का हुन्छन्। (सबै P जति M हुन्) तसर्थ, सबै नेपालीहरू पुड्का हुन्छन्।  (तसर्थ, सबै S जति M हुन्)। ‘सबै नेपालीहरू एसियाली हुन्’ यो वाक्यमा ‘सबै नेपालीहरू’=कर्ता र “एसियाली”=विधेय हुन आउँछ। अरस्तुको तर्क शास्त्रले यस्तो वाक्यको मात्रै विश्लेषण गर्न सक्छ। अरस्तुको तर्क शास्त्रबाट निम्न निष्कर्ष निकाल्न सकिँदैन र यसका निम्ति फ्रेगको साङ्केतिक पद्धति (symbolic system) नै जरुरत पर्दछ। उदाहरणको निम्ति यो वाक्य हेरौँ- यदि भोलि पानी पर्छ, तब कार्यक्रम सञ्चालन हुँदैन। भोलि पानी पर्छ, तसर्थ कार्यक्रम सञ्चालन हुँदैन।

फ्रेगको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण योगदान भनेको वाक्यको विश्लेषण र तर्कबाट मनोविज्ञानलाई गलहत्त्याउनु हो। इमानुएल् कान्टका अनुसार संश्लेषणात्मक (synthetic) र विश्लेषणात्मक (analytic) विवेचनामा हुने फरक हाम्रो मस्तिष्क र मनोविज्ञानको उपज हो। तर फ्रेग यसलाई नकार्दछन् र भन्दछन्- विशुद्ध तर्कबाट जानिने विश्लेषणात्मक अनि जगत एवं अनुभवको सहायताबाट जानिने संश्लेषणात्मक तथ्य हुन्। तसर्थ फ्रेगका अनुसार कुनै पनि वाक्यको अर्थ बुझ्न त्यो वाक्यको तार्किक संरचना (logical structure) बुझ्न जरुरी छ न कि हाम्रो टाउकाभित्र के हुन्छ भनेर जान्न। फ्रेगको साङ्केतिक तर्क विधिको संक्षिप्त परिचय तल दिइएको छ।

फ्रेगका साथै विट्गेन्स्टाइनमाथि बर्ट्राण्ड रसेलको पनि ठूलो प्रभाव परेको थियो। रसेल स्वयम् फ्रेगद्वारा प्रणीत तार्किक दर्शन शास्त्रबाट प्रभावित थिए। उनको मुख्य कृति ‘प्रिन्सिपिया म्याथेम्याटिका’ मा रसेलले केही आधारभूत तार्किक स्वयंसिद्ध तथ्यहरूको (axioms) सहायताबाट सम्पूर्ण गणित नै विकसित गर्ने प्रयास गरेका थिए। रसेलको फ्रेगसँग पहिलो जम्काभेट सन् १९०२ तिर भएको थियो जब रसेलले फ्रेगको तर्कमा अन्तर्निहित विरोधाभास पत्ता लगाएका थिए। त्यो रसेल विरोधाभास (Russell’s Paradox) को नामले प्रख्यात छ।

यो विरोधाभास सुल्झाउनको निम्ति रसेलले प्रारूप-सिद्धान्त (Theory of Types) प्रतिपादन गरे। कालान्तरमा रसेल विशुद्ध तर्कवादी दर्शनबाट टाढिँदै अनुभवजन्य (empirical) दर्शनतिर नजिक हुन पुगे।  यो सिद्धान्त अनुसार हाम्रो ज्ञानको वास्तविक श्रोत भनेको इन्द्रिय प्रदत्त तथ्य (sense data) मात्रै हो। फ्रेग र रसेल दुवै तर्कको विश्वव्यापी धारणमा विश्वास गर्दथे र तर्कलाई सबैभन्दा आधारभूत नियमको रूपमा स्विकार्दथे।

भौतिक शास्त्रका नियमहरू भौतिक घटनामा र व्याकरणको नियम भाषामा मात्रै लागु हुन्छन्, तर तर्कका नियमहरू भने सर्वव्यापी छन्। तर्कसम्बन्धी नियमहरूलाई केही आधारभूत तार्किक स्वयंसिद्ध तथ्यहरू (axioms) र निष्कर्ष विधिहरू (inference processes) को उपयुक्त समायोजनबाट क्रमशः विकसित गर्न सकिन्छ। त्यस्ता नियमहरू नै विवेकशील चिन्तन (rational thought) का आधार स्तम्भ हुन्।

विट्गेन्स्टाइनमाथि जर्मन दार्शनिक अर्थर शोपेनहावरको पनि ठुलो प्रभाव परेको थियो। शोपेनहावरको मुख्य पुस्तक ‘इच्छा एवं विचारका रूपमा जगत’ (The World as a Will and Idea) ले संसारलाई दुई कोटिमा विभक्त गर्दछ- इन्द्रिय र अनुभवका आधारमा जानिएको र भोगिएको संसार वैचारिक जगत (world as an idea) हो। आत्म चेतले प्रकाशित हुँदै आफ्नो इच्छाअनुसार जगतलाई परिभाषित गर्नु र बुझ्नु चाहिँ ऐच्छिक जगत (world as a will) हो। अनि यो नै वास्तविकताको प्रकृतिको बोध गर्ने माध्यम हो। शोपेनहावरको प्रभाव ट्राक्टाटसको अन्त्यतिर रहस्यवादी धारामा देखा पर्छ, जसले गर्दा विट्गेन्स्टाइनको लेखाइ फ्रेग र रसेलको भन्दा नितान्त फरक हुन जान्छ।

एकपल्ट फ्रेगको आधुनिक तर्क शास्त्रको संक्षिप्त परिचय लिऊँ। उनको सबैभन्दा क्रान्तिकारी चिन्तन भनेको प्रस्तावना (Proposition) लाई तिनको धारणा (concept) र कर्म (object) का आधारमा विश्लेषण गरी गणितीय फलन (mathematical function) को रूपमा चित्रण गर्नु हो, जसले गर्दा तर्कमा सामान्यीकरण (generalization) सम्भव हुन जान्छ। प्रस्तावना भनेको सत्य या असत्य निर्क्योल गर्न सकिने वाक्य हो। जस्तै- राम असल केटो हो; आज जाडो छ इत्यादि। तर यी निम्न वाक्यहरू भने प्रस्तावना हैनन्- तिमी यता आऊ (आदेशात्मक); मृत्युदण्ड अमानवीय हो (मूल्यात्मक); प्रेम रातो हुन्छ (अनर्थक) इत्यादि।  फ्रेगको चिन्तन बुझ्न अब यो प्रस्तावना हेरौँ- ‘सबै गाईहरू स्तनधारी हुन्।’

अरस्तु लगायतका पुरातन तर्क शास्त्रले ‘सबै गाईहरू’ लाई कर्ता र ‘स्तनधारी हुन्’ लाई विधेयको रूपमा विश्लेषण गर्छ जबकि फ्रेग चाहिँ ‘गाई’ लाई कर्म र ‘स्तनधारी’ लाई धारणामा व्यक्त गर्छन्। तत्पश्चात् फ्रेगको वाक्य विश्लेषण यस्तो हुन जान्छ- ‘सबै x का निम्ति, यदि x गाई हो भने, x एउटा स्तनधारी हो।’ फलनको रूपमा व्याख्या गर्दा भने यस्तो हुन्छ- ‘x एउटा स्तनधारी हो’ जहाँ x को सट्टामा कुनै पनि वस्तु राख्न सकिन्छ।  यो फलनको सत्यता मूल्य x मा भर पर्दछ। जस्तै, यदि x ‘एउटा चमेरो’ हो भने यो सत्य हुन्छ; जबकि x ‘सगरमाथा’  भएको खण्डमा भने यो असत्य हुन्छ।

यस्तै प्रकारले ‘हिन्दुहरूको सबैभन्दा ठूलो चाड दसैँ हो’  लाई फलनमा यसरी व्यक्त गर्न सकिन्छ-  ’x को सबैभन्दा ठुलो चाड y हो’ यदि x= ‘हिन्दुहरू’ र y = ‘दसैँ’ हो  भने यो फलनको मूल्य सत्य हुन्छ। अब निम्नलिखित उदाहरणलाई फ्रेगको साङ्केतिक पद्धति (symbolic system) अनुसार विवेचना गरौँ। यदि भोलि पानी पर्छ, तब कार्यक्रम सञ्चालन हुँदैन। भोलि पानी पर्छ, तसर्थ कार्यक्रम सञ्चालन हुँदैन। मानौँ कि p= भोलि पानी पर्छ; q= कार्यक्रम सञ्चालन हुँदैन। यसलाई साङ्केतिक पद्धति अनुसार लेख्ता यस्तो हुन जान्छ-  यदि p तब q; अनि p; तसर्थ q । अझै छोटकरीमा भन्दा  p ⊃ q; p; ∴ q (यहाँ ⊃ को अर्थ यदि ... तब हो) । सबैभन्दा विचारणीय कुरा यो छ कि किन p⊃ q; p; ∴ q सत्य हुनै पर्छ? यो तार्किक सत्य कसरी स्थापित हुन्छ? के यो विशुद्ध सत्य हो? कि यो पनि अनुभवजन्य छ? ट्राक्टाटसको मूल घोत्ल्याँइको विषय यही हो- अर्थात् तर्क शास्त्रको सत्यतामाथि गरिएको दार्शनिक चिन्तन।  फ्रेग p र q जस्ता केही आधारभूत तार्किक स्वयंसिद्ध तथ्यहरू (axioms) बाट शुरु गरी, तिनीहरूलाई यथोचित तरीकाले सम्मिश्रण गर्दै अनगिन्ती तार्किक सत्यहरूको सिर्जना गर्छन्।

रसेल र वाइटहेड़ (Whitehead) आफ्नो प्रिन्सिपिया म्याथेम्याटिका भन्ने पुस्तकमा यस्तै  फ्रेगीय पद्धतिबाट गणितको तार्किक आधारशिला (Logical Foundation of Mathematics) खडा गर्ने प्रयास गर्छन्। तर फ्रेगको तर्क विधि अध्ययन गर्दै जाँदा रसेल यस्ता प्रस्तावनाहरूसँग साक्षात्कार गर्न पुग्छन् कि तिनीहरूले वैचारिक भूकम्प नै सिर्जना गर्छन् र फ्रेगको सम्पूर्ण प्रयासलाई नष्ट गर्ने त्रास सिर्जना गर्छन्।

एकपल्ट यो ढँटुवाको विरोधाभास (Liar Paradox) हेरौँ। क्रेटहरू ग्रिसको क्रिट भन्ने टापुका बासिन्दा हुन्। यौटा क्रेटन भन्दैछ- ‘सबै क्रेटनहरु झूटो बोल्छन्।’ अब प्रश्न उठ्छ- यो प्रस्तावना सत्य हो कि असत्य हो? यदि यो सत्य हो (अर्थात् वास्तवमै सबै क्रेटनहरु झूटो बोल्छन्) भने  यो वाक्य बोल्ने क्रेटनले पनि झूटो बोल्दैछ। त्यसैले उसले भनेको कुराको विपरीत चाहिँ सत्य हो- जसअनुसार ‘सबै क्रेटनहरु साँचो बोल्छन्’ भन्ने निष्कर्ष निस्कन्छ। जुन चाहिँ पहिलेको मान्यतासँग विपरीत छ। त्यसरी नै यदि यो असत्य हो (अर्थात् वास्तवमा सबै  क्रेटनहरु साँचो बोल्छन्) भने यो वाक्य बोल्ने क्रेटनले साँचो बोल्दैछ, त्यसैले उसले भनेको कुरा निश्चय नै सत्य हो- जसअनुसार ‘सबै क्रेटनहरु झूटो बोल्छन्’ भन्ने निष्कर्ष निस्कन्छ जुन फेरि पहिलेको मान्यतासँग विपरीत छ। यौटा अर्को उदाहरण हेरौँ- ‘यो वाक्य झुटो छ।’ अब भन्नुहोस् यसबाट के निर्णय निस्कन्छ? रसेल विरोधाभास यस्तै किसिमको विरोधाभास हो जसलाई बुझ्न ‘प्रिन्सिपिया म्याथेम्याटिकामा’ रसेलको लक्ष्य के हो जान्न जरुरी हुन्छ।

गणितलाई पूर्णरुपेण तर्कको बलमा स्थापना गर्दा यो जरुरी हुन जान्छ कि सम्पूर्ण अङ्कहरू (०,१,२,३ आदि) पनि अनुभवको सहारा बिना विशुद्ध तर्कको माध्यमबाट नै सिर्जना हुन सक्नुपर्छ किनभने अनुभवजन्य ज्ञान (empirical knowledge) तार्किक (logical) हुन सक्दैन। यसका निम्ति रसेलले संग्रहण (class or set) को धारणालाई प्रयोग गरे जसअनुसार अङ्कहरूलाई संग्रहणको संग्रहण (class of class) रूपमा चित्रण गरिन्छ। पूर्णरुपमा यो पद्धतिको व्याख्या गर्न यहाँ सम्भव छैन तर मूलभूत कुरा के हो भने यसरी चित्रण गर्दा रसेलले ढँटुवाको विरोधाभास जस्तै अर्को विरोधाभासको साक्षात्कार गर्नु पर्‍यो। संग्रहण भनेको कुनै पनि बस्तुको सङ्कलन हो- बाकसमा सामान भएजस्तै संग्रहणमा यसका तत्त्व वा सदस्य हुन्छन्। जस्तै: नेपाली महिनाहरूको संग्रहण भनेको {वैशाख, जेठ, असार, ..., चैत्र} हो। नेपाली साहित्यको त्रिमूर्तिको संग्रहण भनेको {देवकोटा, लेखनाथ, सम} हो; भारतीय साहित्यको त्रिमूर्तिको संग्रहण भनेको शायद {प्रसाद, पन्त, निराला} हुन जाला  र विश्व साहित्यको त्रिमूर्तिको संग्रहण {नेपाली त्रिमूर्ति}, {भारतीय त्रिमूर्ति}, {फ्रान्सेली त्रिमूर्ति}, ...} यस्तो हुन जाला। यसबाट  यो स्वतः स्पष्ट हुन्छ कि संग्रहणहरु दुई किसिमका हुन सक्छन्- एक किसिमका संग्रहण यस्ता हुन्छन् कि तिनीहरूभित्र भएका तत्त्व वा सदस्यहरू पनि संग्रहणहरु नै हुन्- जस्तै विश्व साहित्यको त्रिमूर्तिको संग्रहण र रसेलद्वारा प्रतिपादित अङ्कहरू (बाकसभित्र बाकस भएजस्तै)। अर्को किसिमका संग्रहण भने सरल हुन्छन्, जसभित्र अरू संग्रहण हुन सक्दैनन्- माथि देखाइएको नेपाली महिनाहरूको संग्रहण वा नेपाली साहित्यको त्रिमूर्तिको संग्रहण जस्तै।

अब हामी एउटा यस्तो संग्रहणको परिकल्पना गरौँ जसभित्र सबै यस्ता संग्रहणहरु छन् जुन आफ्नै सदस्य हैनन् अर्थात्  यो परिभाषा अनुसार : संग्रहण-क = { आफ्नो सदस्य आफैँ नभएका सम्पूर्ण संग्रहणहरु } । अब प्रश्न उठ्छ – के संग्रहण-क आफ्नो सदस्य आफैँ भएको संग्रहण हो? माथिको परिभाषा अनुसार संग्रहण-क आफ्नो सदस्य आफैँ भएको संग्रहण हैन; तर यदि त्यसो हो भने यो पनि आफ्नो सदस्य हुनै पर्छ यसको आफ्नै परिभाषा अनुसार।  तर यदि यो आफ्नो सदस्य आफैँ हुन जान्छ भने यसको मूल परिभाषा नै फेरि गलत साबित हुन जान्छ। यो विरोधाभासलाई नै रसेल विरोधाभास भनिन्छ। अनौपचारिक रूपमा यसरी विकसित गरिएको संग्रहण सिद्धान्तलाई अबोध संग्रहण सिद्धान्त (Naïve Set Theory) भनिन्छ। रसेलले यसलाई धेरै गम्भीरतापूर्वक लिए किनभने अङ्कहरूलाई संग्रहणको रूपमा व्याख्या गर्ने बित्तिकै यो विरोधाभास उत्पन्न हुन जान्छ, जसले उनीद्वारा प्रणीत गणितको तार्किक जग बेस्सरी हल्लाइदिन्छ। फलस्वरूप यो विरोधाभासबाट मुक्ति पाउन उनले प्रारूप सिद्धान्त (Theory of Types) को प्रतिपादन गरे जसअनुसार भाषीय प्रयोगमा स्तरगत भेद गरिन्छ। जस्तै मानौँ कि कुनै वाक्य ‘क’ छ जसले केही प्रस्तावना गर्छ। अब यो वाक्य ‘क’ माथि प्रस्तावना गरिएको अर्को वाक्यको स्तर ‘क१’ हुन्छ। ‘क१’ माथि प्रस्तावना गरिएको वाक्यको स्तर ‘क२’ हुन्छ इत्यादि। ‘क’, ‘क१’, ‘क२’ का प्रारूपहरू (types) आपसमा फरक हुन्छन्। त्यसैले तिनीहरूलाई एकसाथमा मिसाएर विश्लेषण गर्न उपयुक्त हुँदैन।

अब माथि उल्लेखित क्रेटन सम्बन्धी प्रस्तावना हेरौँ- क्रेटनहरुले गर्ने गर्ने झुटा कुराहरू (जस्तै २ मा २ जोड्दा ५ हुन्छ; आगो चिसो हुन्छ इत्यादि) को प्रारूप समान हुन्छ।  मानौँ तिनीहरूको स्तर ‘क’ छ। अब कुनै क्रेटनले सबै क्रेटनहरु झुटो बोल्छन् भन्नु अर्को स्तर ‘क१’ को प्रस्तावना हो। त्यसैले ‘क’ र ‘क१’ दुवै प्रस्तावनाहरूलाई एकै साथ विचार गर्नुहुँदैन। यसरी प्रारूप सिद्धान्तले विरोधाभास उत्पन्न हुन दिँदैन। आत्मज्ञानवादी गणितज्ञहरु (Intuitionists) का अनुसार विरोधाभासको मूल कारण भनेको वर्जित मध्यावस्थाको नियम (Law of Excluded Middle) p वा ~p (p निषेध) मध्ये एक अवस्था आवश्यक हुनुपर्ने हाम्रो भ्रामक दृष्टिकोण नै हो। विट्गेन्स्टाइन जस्ता आत्मज्ञानवादीहरु नागार्जुनको चतुष्कोटि तर्क सिद्धान्त (जस अनुसार हुनु, नहुनु, दुवै हुनु र नहुनु, हुनु र नहुनुमा कुनै पनि नहुनु सबै सम्भव हुन्छ) सँग आफूलाई नजिक पाउँछन्।

तर्कको स्वरूपमाथि विचार गरेर भाषाको क्षमता र सीमितता विश्लेषण गर्दै जाँदा ट्राक्टाटसको अन्तिम सूत्रमा पुगेपछि विट्गेन्स्टाइन भन्दछन्- ‘जब केही भन्न सकिन्न, तब मौन हुनै पर्दछ’। तर्कशास्त्र, भाषा-विज्ञान, मनोविज्ञान, दर्शनशास्त्र र अध्यात्ममा गहिरो प्रभाव छोड्न सफल अविवाहित विट्गेन्स्टाइनको जीवन नितान्त एक्लो र वैराग्यपूर्ण थियो।

आफ्नो भागमा परेको अथाह पैतृक सम्पत्ति आफ्ना दिदी बहिनीलाई जम्मै भाग लगाई दिएर आफैँले कमाएको अति निम्न आम्दानीमा जोगी जसरी उनले आफ्नो जीवन यापन गरे। उनी मर्ने बेलामा उनको साथमा घरवाला बुढी (जसको घरमा उनी अन्तिम अवस्थामा बस्न आइपुगेका थिए) बाहेक कोही थिएन। तिनै बुढीलाई आफ्नो जीवनको अन्तिम वाक्य फुस्फुसाउँदै विट्गेन्स्टाइन यो संसारबाट बिदा भए- ‘उनीहरूलाई भनिदेऊ कि मैले गज्जबले यो जिन्दगी बिताएँ।’ पाणिनिको अष्टाध्यायी जस्तै सूत्रमा व्यक्त गरिएका ट्राक्टाटस र ‘दार्शनिक अन्वेषणाहरु’ जस्ता गूढ पुस्तकका लेखक अनि नागार्जुन र शंकराचार्य जस्ता आध्यात्मिक चिन्तकहरूको झझल्को दिलाउने बीसौँ शताब्दीका यी मनीषीमा श्रद्धाञ्जली व्यक्त गर्दै यो लेख टुङ्ग्याउँछु।