संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१२

 

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१२

हामी यहाँ प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूका कामको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गर्नेछौं। अहिले यहाँ केही प्रमुख वैज्ञानिक र उनीहरूका आविष्कारको बारेमा उल्लेख गरिएको छ; बाँकीलाई क्रमशः राख्दै जानेछौं –

लेखन, संकलन, सम्पादन र अनुवाद – नारायण गिरी

संसारका धेरै वैज्ञानिकहरूले मानव जीवनलाई सहज र सरल बनाउनको लागि तथा अत्याधुनिक ढंगले जीवनलाई अगाडि बढाउनको लागि धेरै प्रकारका चमत्कारपूर्ण आविष्कार गरेका छन् र अझै गरिरहेका छन्। यी सबैले मानव जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्। वैज्ञानिकहरूले दैनिक जीवनयापनका सामग्री, स्वास्थ्य, शिक्षा, उद्योगधन्दा-कलकारखाना, विज्ञान-प्रविधि, सुरक्षासंयन्त्र, कृषि, यातायात, भौतिक पूर्वाधार, सूचना-संचार, आदि धेरै क्षेत्रमा धेरै आविष्कार गरेका छन्। वैज्ञानिकहरूले गरेका यी आविष्कारहरूबाट संसारले नयाँ रूप प्राप्त गर्दै गएको छ। वैज्ञानिकहरूमा संसार बदल्ने शक्ति हुन्छ। उनीहरू आफ्नो कल्पना र जिज्ञासालाई वास्तविकतामा बदल्ने हरप्रयत्न गरिरहेका हुन्छन्। वैज्ञानिकहरूले भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, जीव विज्ञान, चिकित्सा विज्ञान, गणितशास्त्र, आदि जस्ता अलग-अलग क्षेत्रहरूमा आफ्नो योगदान दिएका छन्। उनीहरूको रचनात्मकता र योग्यताले हामी सबैलाई एकखालको प्रेरणा प्रदान गरिरहन्छ। त्यसकारण यहाँ हामी केही प्रसिद्ध वैज्ञानिक र उनीहरूले गरेका आविष्कारहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी हासिल गरौं।

जेम्स वाट (James Watt) र उनको आविष्कार

जेम्स वाट आविष्कारक तथा मेकानिकल इन्जिनियरिङ क्षेत्रका एक क्षमतावान व्यक्तित्व थिए। उनले वाप्प इन्जिनको खोज गरे, जसबाट संसारमा ताप र ऊर्जाको क्षमताको जानकारी भयो। औद्योगिक क्रान्तिको लागि वाटको यो खोज नै महानतम् उपलब्धी सावित भएको थियो। उनको जन्म जनवरी १९, १७३६ मा संयुक्त अधिराज्यको ग्रीन्नोकमा भएको थियो। उनका पिता जहाजका मालिक र ठेकेदार थिए। जेम्स वाटका हुजुरबा गणितका शिक्षक थिए। वाटले शुरूको शिक्षा आमाबाट लिए भने पछि उनी ग्रीन्नोकको ग्रामर स्कूल गए। स्कूलमा पढ्दा उनले कुशलतापूर्वक इन्जिनियरिंग र गणितको अध्ययनमा ध्यान दिए।

१८ वर्षको उमेरमा उनकी आमाको मृत्यु भयो र बुबाको स्थिति पनि खराब हुँदै गयो। पछि उनी उपकरणहरूको अभ्यासको लागि लण्डन गए । केही समयपछि पुनः स्कटल्याण्ड आए। ठूलो आर्थिक शहर ग्लासगोको यात्रा गरेपछि उनले स्वयं उपकरण बनाउने व्यवसाय शुरू गर्ने विचार गरे । त्यसपछि त्यहाँ उनले पित्तलको सर्कुलर फुट, समानान्तर मापक, स्केल, टेलिस्कोपका केही अंग र ब्यारोमीटर बनाउने  र तिनीहरूको मर्मत गर्ने काम गर्नलागे। उनले सात वर्षसम्म विद्यार्थी बनेर सेवा नगरेकोले ग्लासगोबाट उनको एप्लीकेशनलाई ब्लक गरियो। स्कटल्याण्डमा उनीबाहेक अर्को कुनै पनि उपकरण बनाउने व्यक्ति थिएन।

जेम्स वाटलाई सानैदेखि वाफको क्षमता बुझ्ने जिज्ञासा हुन्थ्यो। उनी वाफमाथि प्रयोग गरिरहन्थे र वाफसँग सम्बन्धित आफ्ना मान्यताहरू स्थापित गरिरहन्थे। सन् १७६४ मा वाफ इन्जिनका पहिला आविष्कारक न्यूकोमेनले वाटलाई आफ्नो इन्जिनको नमूना बनाउनको लागि दिए। त्यो इन्जिनको मर्मत गर्दैगर्दा वाटको दिमागमा के कुरा आयो भने यो इन्जिनमा वाफ आवश्यकताभन्दा बढी खर्च हुन्छ। उनले के पनि विचार गरे भने वाफको यो बर्बादीको कारण इन्जिनको बोयलर अपेक्षाकृत सानो हुनु हो। त्यसपछि वाट वाफको खपत कम हुने र वाफ बर्बाद नहुने इन्जिन बनाउनतिर लागे। वाफ इन्जिनको यो समस्या समाधानको लागि उनले एक वर्षसम्म संघर्ष गरे र अन्ततः सन् १७६५ मा उनले यसको समाधान निकाले। यो समस्याको समाधान  एक फरक कन्डेसर (collector) को निर्माण गर्नु थियो। वाटले वोयलरबाट एक पृथक तथा त्यससँग जोडिने कन्डेसर हुनुपर्ने विचार लिए। यसरी न्यूकोमेनको वाफ इन्जिनमा सुधार गरी एक नयाँ वाफ इन्जिनको निर्माण गर्नु जेम्स वाटको पहिलो र महान आविष्कार थियो।

वाफमा कस्तो प्रकारको शक्ति हुन्छ र त्यो शक्ति अन्य चीजहरूलाई चलाउन र घुमाउनमा कसरी प्रयोग  गर्न सकिन्छ भनेर जेम्स वाटले विभिन्न प्रयोगहहरू गरिरहे। उनले कित्लीमा चर्खा बनाएर पनि घुमाए।  के भनिन्छ भने वाटले एकपटक आगो माथि राखिएको भाडाको ढक्कनलाई तलमाथि भइरहेको देखे। यसबाट उनले के अनुमान लगाए भने वाफमा शक्ति हुन्छ, जसको कारणले नै ढक्कन तलमाथि भइरहेको हो।  वाफको शक्तिलाई कसरी नियन्त्रणमा लिने भन्ने प्रश्नमा वाटले एकपछि अर्को गरी सयौं प्रयोगहरू गरे । उनी धेरै पटक असफल भए तर त्यसबाट आजित भएनन्। कठोर परिश्रम र लगनशिलताको परिणामस्वरूप उनले आफ्नो पहिलो स्टिम इन्जिन बनाए र त्यसबाट विभिन्न प्रकारका जटिल कार्यलाई सहज ढंगले गरेर देखाए। पछि त्यसको धेरै सुधार गरेपछि एकदिन रेलगाडीसमेत चल्न लागे।

सन् १७८२ मा वाटले दोहोरो कार्य गर्ने इन्जिनको पनि आविष्कार गरे। यो इन्जिनको लागि उनले विशेषाधिकार प्राप्त गरे। यो इन्जिनको पिस्टनले अगाडि धकेल्ने र पछाडि तान्ने दुवै काम गर्दथ्यो। यो इन्जिनबाट कार्य गर्नको लागि बीम यताउता नहिडोस् भनेर पिस्टनलाई बिमसँग जोड्नु आवश्यक थियो। उनलाई गोप्य तापको खोजको घटनापछि वाफ सम्बन्धी शक्तिको ख्याल आयो। त्यही बेला विश्वविद्यालयमा जेम्सले मर्मतको लागि आएका इन्जिनमा शून्य दबावयुक्त कन्डेन्सर लगाइदिए र जसले गर्दा पिस्टन सिलिन्डरको तलमाथि जानलायो र त्यसमा पानी हाल्ने आवश्यकता पनि  परेन। भ्याकुमको स्थिति कायम राख्नको लागि जेम्सले त्यसमा एक वायुपम्प लगाएर पिस्टनको प्याकिङलाई बलियो बनाए। घर्षण रोक्नको लागि तेल लगाए र एक स्टीम टाइट बक्स लगाए, जसबाट ऊर्जाको क्षति पनि रोकियो। यसरी वाफ इन्जिन निर्माण गर्ने जेम्स वाट पहिलो आविष्कारक बने। आफ्नो इन्जिनमा सुधार गर्दै उनले यसलाई खानीबाट पानी निकाल्नको लागि पनि काममा लगाए। उनले आफ्नो वाफ इन्जिनमा बेला-बेला धेरै सुधार गरे । उनले सेन्ट्रिपयूगल गभर्नर  लगाएर घुम्दै गरेको इन्जिनको गतिलाई नियन्त्रण गर्ने कुराको पनि विकास गरे। वाफको दबाव र आयतनको अनुपातलाई दर्ज गर्नको लागि उनले थर्मोडाइनामिक्स बनाए।

सन् १७९० सम्म वाट धेरै सम्पन्न व्यक्ति भए। वाटलाई उनको खोजहरूको लागि रोयल्टीको रूपमा ७६ हजार डलर प्राप्त भयो। सन् १८०० माउनले ग्लोरक विश्वविद्यालयबाट डक्टर अफ लौजको मानक उपाधि प्राप्त गरे। सन् १८१४ मा उनलाई विज्ञान एकेडेमीले सम्मानित गर्यो। वाटले आफ्नो प्रयोगशालामा पूरा आकारका पाषाण प्रतिमा बनाउने यन्त्रको पनि आविष्कार गरेका थिए। अन्तिम समयसम्म जेम्स वाट आफ्नो शोध कार्यमा लागिरहे। बुढेसकालमा भने उनले राजनीतिक विरोधसँगै धेरै पारिवारिक दुःखहरूको सामना गर्नुपरेको थियो।

जेम्स वाटले वाष्प इन्जिनको खोजबाट औद्योगिक संसारमा क्रान्ति ल्याइदिएका थिए। उनले ग्लासगो विश्वविद्यालयमा काम गर्ने कम्रमा समकालीन इन्जिन डिजाइनमा सिलिन्डरलाई पटक-पटक चीसो बनाउन र पुनः तातो बनाउँदा बढी ऊर्जा बर्बाद हुने कुरा पत्ता लगाएका थिए। उनले मिल, रोटरी इन्जिन, डबल एक्सन इन्जिन र  स्टिम इन्डिकेटरको पनि आविष्कार गरे । उनले हर्सपावरको संकल्पना र SI यूनिट अफ पावर, वाटको पनि विकास गरे, जसलाई जेम्स वाटको नामले नै जानिन्छ। जेम्स वाटले सूर्य र ग्रहको परिक्रमण गतिलाई बढाउने एक नयाँ विधि पनि बताएका थिए। उनले भट्टी निर्माणको नयाँ विधि बताएका थिए। २५ अगस्ट १८१९ मा उनको देहान्त भयो।

जेम्स ग्रेगोरी  (James Gregory) र उनको आविष्कार

जेम्स ग्रेगोरी प्रसिद्ध गणितशास्त्री र खगोलवैज्ञानिक थिए। उनले डिफरेन्सियल र इन्टीग्रलको विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका थिए । उनले प्रतिबिम्बित टेलिस्कोप, ग्रेगोरियन टेलिस्पकोप, को लागि प्रारम्भिक व्यवहारिक डिजाइनको वर्णन गरे र त्रिकोणमितिमा प्रगति गरे। उनले धेरै त्रिकोमितीय कार्यको लागि अनन्त श्रृंखला प्रस्तुतिहरूको खोज गरे।  उनको जन्म नोभेम्बर १६३८ मा स्कटल्याण्डको एबरडीनमा भएको थियो।  प्रारम्भिक शिक्षा उनले आमाबाट घरमै प्राप्त गरेका थिए। सन् १६५१ मा उनका पिताको देहान्त भयो र उनले १६५३ देखि १६५७ सम्म एबरडीन ग्रामर स्कूल र मार्शल कलेजमा उनले मार्शल कलेज एबरडीनबाट स्नातकको उपाधि प्राप्त गरेका थिए।

सन् १६६३ मा उनी गणितशास्त्री जोन कोलिन्स र रोयल सोसाइटीका एक संस्थापक साथी स्कट रोबर्ट मोरेसँग भेट्न लण्डन गए। सन् १६६३ मा प्रकाशित कृति ‘अप्टिका प्रोमोटा’ मा उनले एक प्रतिबिम्बित टेलिस्कोप, ग्रेगोरियन टेलिस्कोपको लागि आफ्नो डिजाइनको वर्णन गरेका थिए। उनले सूर्यबाट पृथ्वीको दूरी नाप्नको लागि शुक्रको पारगमनको उपयोग गर्ने विधिको पनि वर्णन गरे। यसको पछि एडमन्ड हेलीले वकालत गरे र खगोलीय इकाईको पहिलो प्रभावकारी मापनको आधारको रूपमा अपनाए। सन् १६६७ मा उनले Vera Circuli et Hyperbolae Quadratura पुस्तक प्रकाशित गराए। यसमा उनले अभिसरण (convergence) श्रृंखलासँगै घेरा र अतिशयोक्तिका क्षेत्रहरूको अनुमान लगाए। ग्रेगोरीले सर्कलको सम्बन्धमा आकृति उत्कीर्ण गरे र स्पर्शरेखा बहुभुजको सम्बन्ध र एक-अर्कोसँग तिनीहरूको सम्बन्धमा धेरै प्रमेयहरू लेखे। क्रश्चियन ह्यूगेन्सका उदाहरणहरूको अनुशरण गर्दै उनले वृत्तका चाप (ज्यामिति) को बराबर सीधा रेखाहरूको रचना पनि गरे। क्यालकुलसको मौलिक प्रमेयको पहिलो प्रमाण र टेलर श्रृंखलाको खोजको श्रेय पनि उनैलाई दिइन्छ। सन् १६६८ मा प्रकाशित उनको पुस्तक ‘जियोमेट्रिया पारस युनिभर्सलिस’ मा उनले क्यालकुलसका मौलिक प्रमेयको प्रमाण दिएका थिए।

सन् १६६८ मा लण्डन फर्किएपछि उनलाई रोयल सोसाइटीको फेलो चुनियो। उनले सूर्यबाट पृथ्वीको दूरीको गणना गर्न बुध र शुक्रका पथहरूको उपयोग गर्ने सुझाव दिएका थिए। सन् १६६४ देखि १६६८ सम्म उनी इटलीमै रहेर गणितीय कार्य गरे। सन् १६६८ मा उनी स्कटल्याण्डको एन्ड्र्यूज विश्वविद्यालयमा गणितका प्रोफेसर भए। इटालीमा बस्दा उनले गणित सम्बन्धी धेरै महत्त्वपूर्ण कार्य गरे। उनले ‘पाई’ को मानको गहिराइपूर्वक अध्ययन गरे र सर्कुलर तथा हाइपर बोलिक फंक्सनहरूको बीचमा सम्बन्धको अध्ययन गरे। उनले अनेकौं प्रमेयहरूको व्याख्या पनि गरे। उनले बायोनोमियल सिरिज, इन्टरपोलेशन फर्मुला, आदि क्षेत्रमा पनि काम गरे।

सन् १८७४ मा उनले एडिनबर्गमा गणितको अध्यक्षता सम्हालेका थिए। ग्रेगोरीले एक शक्ति श्रृंखलाको गणना गर्नको लागि उच्च डेरिभेटिव लिने विधिको खोज गरे। ग्रेगोरीले एक पक्षीको पखेटाको माध्यमबाट सूर्यको प्रकाशलाई पारित गरी उत्पादित विवर्तन प्याटर्नलाई हेरेर विवर्तन जालीको खोज गरे। विशेष रूपमा उनले सूर्यको प्रकाशलाई त्यसका घटक रंगहरूमा विभाजित भएको देखे। चन्द्रमामा क्रेटर ग्रेगरी (चन्द्र खाडल) को नाम उनकै नाममा राखिएको हो। सन् १६७५ मा आफ्ना विद्यार्थीसहित वृहस्पतिका चन्द्रमाहरूलाई हेर्दै गर्दा हृदयघात भयो र केही दिनपछि ३६ वर्षको उमेरमा उनको निधन भयो।

जन बाप्टिस्ट भान हेल्मोंट (Jan Baptist van Helmont) र उनको आविष्कार

हेल्मोंट प्रसिद्ध रसायनशास्त्री र चिकित्सक थिए। उनले पहिलो पटक ग्यास शब्दको प्रयोग गरेका थिए। उनको जन्म १२ जनवरी १५८० मा ब्रसेल्समा भएको थियो। उनी एक कुलिन परिवारमा जन्मिएका थिए र उनको शिक्षा लोभेन विश्वविद्यालयबाट पूरा भएको थियो। त्यहाँ उनले धर्म र दर्शनको शिक्षा प्राप्त गरेका थिए। यद्यपि पछि छिट्टै उनको रूचि चिकित्साशास्त्रमा गयो । र, उनले सन् १६०९ मा चिकित्साशासत्रमा एमडीको उपाधि हासिल गरे। उनले प्रकृति विज्ञानको पनि गहन अध्ययन गरे । यसको लागि उनले युरोपका विभिन्न भागहरूको लामो यात्रा गरे। उनले आफ्नो जीवनको धेरै समय ब्रसेल्स र भिल्वोर्डे स्थित आफ्नो स्थानमा एकान्तमा विताए। यही क्रममा नै उनले धेरै वैज्ञानिक कार्यहरू गरे। उनका विचार र अनुसन्धानका परिणाम क्रान्तिकारी थिए। त्यसकारण आफ्नो प्रारम्भिक प्रकाशन पछि नै उनको क्याथोलिक चर्चसँग विवाद भयो। त्यसैले यिनका बाँकी अनुसन्धान कार्य प्रकाशित हुन सकेनन्।

भोन हेल्मोंट खासगरी एक चिकित्सक थिए। पेरासेल्सकको अनुयायी बन्नुभन्दा पहिले उनले ग्यालेन नामका प्राचीन चिकित्सकका कार्यहरूको गहन अध्ययन गरेका थिए। चिकित्साशास्त्र सम्बन्धी आफ्नो अनुसन्धानको आधारमा उनले के बताएका थिए भने पेटमा स्थित अम्लले पाचन-क्रियामा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँदछ। यसैगरी उनले दम र अन्य सास सम्बन्धी रोगहरूलाई बुझ्ने प्रक्रियामा महत्त्वपूर्ण योगदान दिए। उनले मूत्रको भार सम्बन्धी विश्लेषण गरे। उनी तराजूको धेरै बढी प्रयोग गर्दथे। यसकै माध्यमबाट उनले के प्रमाणित गरे भने पदार्थलाई नष्ट गर्न सकिंदैन। उनले पहिले धातुलाई अम्लमा घोले र त्यसपछि फेरि शुरू रूपमा प्राप्त गरे। यो प्रक्रियामा उनले के प्रमाणित गरे भने त्यसको भारमा कुनै कमी आएको हुँदैन। त्यसबेलासम्म पश्चिममा केही पुराना मान्यताहरू चलिरहेका थिए। उदाहरणस्वरूप प्रकृतिमा माटो, हावा, पानी र आगो जस्ता चार तत्त्वहरू मात्र छन्। पेरासेल्ससले तीन सिद्धान्तहरूलाई अगाडि राखेका थिए । यी सबैको विपरीत हेल्मोंटले एउटा नयाँ परिकल्पना अगाडि ल्याए, जसका अनुसार प्रकृतिका सबै चीजहरू पानी र हावाबाट बनेका हुन्। यस सम्बन्धमा उनले धेरै प्रयोगहरू पनि गरे। उनको मान्यता के थियो भने वनस्पति पानी तथा हावाको संगमबाट उब्जिन्छ। वनस्पतिलाई जलाएपछि खरानी बन्छ र माटो जस्तै हुन्छ। त्यसकारण माटो मौलिक तत्व होइन। आफ्ना अवधारणाहरूलाई प्रमाणित गर्नको लागि उनले धेरै प्रयोग गरे। उनले ६२ पाउण्ड काठको कोइला जलाए, जसबाट केवल १ पाउण्ड मात्र खरानी प्राप्त भयो। बाँकी हावामा मिल्यो र यसरी उनले ग्यास शब्दको पहिलो पटक प्रयोग गरे। यो ग्यास शब्द उनले ग्रीक शब्द चाओसबाट लिएका थिए।

ग्यासको विशिष्टताको खोज गरेर उनले के बताए भने यो अल्कोहल वा कार्बनिक पदार्थ जलाएपछि, बियर वा मदिरालाई फर्मेन्टेशन गरेपछि, चुन वा चट्टानमा अम्लको प्रतिक्रियाबाट तथा केही झरनाहरूको पानीबाट पनि निक्लिन्छ। उनले अलग-अलग ग्यासहरूलाई पहिचान गर्ने प्रयास गरेका थिए। र, केही ग्यास दहनशील हुन्छन् भन्ने कुरा बुझेका थिए। तर उनीसँग यी सबै गुणहरूलाई दर्शाउने उपकरण थिएनन् र पछि जोसेफ प्रिस्टलेले यो कार्य गरेर देखाए। यदि कुनै ममबत्तीलाई कुनै बन्द भाँडोमा बालियो भने वरिपरिको हावाको एक भाग त्यो प्रक्रियाको काममा आउँछ भन्ने कुरा पनि उनले जानेका थिए।

हेल्मोंट जीवनभरी अध्ययन, चिन्तन र प्रयोगमा लागिरहे। यसको परिणामस्वरूप उनले धेरै विचार र परिकल्पना दिए। उनका कार्य समयभन्दा धेरै अगाडि थिए । उनका समकालीन र पछिका वैज्ञानिकहरूलाई उनीबाट कार्य गर्ने आधार प्राप्त भयो। रोबर्ट बोयलले उनका कार्यहरूलाई अगाडि बढाए। चर्चका धार्मिक अधिकारीहरूको प्रताडनाबाट बच्दै उनले एकांगी जीवनको सदुपयोग गरे  र आफ्नो ज्ञानलाई कलमबद्ध गरिरहे। मृत्युशैय्यामा रहेको बेला उनले आफ्ना सम्पूर्ण पाण्डुलिपि बिना परिवर्तन छाप्नु भन्दै आफ्ना छोरा मर्क्यूरिसयलाई जिम्मा लगाए। ३० डिसेम्बर १६४४ मा हेलमोंटको ब्रसेल्समा मृत्यु भयो र यसको चार वर्षपछि उनका सम्पूर्ण कृति प्रकाशित भए। त्यसको सन् १६६२ मा अंग्रेजी र १६७० मा फ्रेन्च भाषामा अनुवाद भयो।

जोहान रूडोल्फ ग्लोबर (Johan Rudolf Glauber) र उनको आविष्कार

जोहान ग्लोबर एक रसायनशास्त्री थिए। केही विज्ञानका इतिहासकारहरूले त उनलाई पहिलो रासाइनिक इन्जिनियहरूमध्ये एक मानेका छन्। उनको जन्म १० मार्च १६०४ मा जर्मनीको कार्लस्टाड नामक स्थानमा भएको थियो। उनी एक नाइका छोरा थिए। उनले हाइस्कूलको पढाई पूरा गरेनन् तर के मानिन्छ भने उनले फार्मेसी पढे र प्रयोगशालामा अध्ययन गरे। यसकारण उनले हाइस्कूल नपढे पनि अनुभवबाट ज्ञान हासिल गरे। २१ वर्षको उमेरमा उनी बिरामी भए तर एउटा प्राकृतिक झरनाको लवणयुक्त पानी पिएपछि आश्चर्यजनक रूपले रोगमुक्त भए। त्यसपछि उनले रसायनशास्त्री बन्ने कुरा सोचे र प्यारासेल्ससलाई आफ्नो आदर्श बनाए। उनी सन् १६२५ देखि मृत्युपर्यन्त भियना, साल्जबर्ग, गिएसेन, वर्थाइम, किटजिंगन, बेसल, पेरिस, फ्रैंकफर्ट, कोलन र एमस्टर्डम जस्ता विभिन्न भागमा बसे। उनले शुरूमा ऐना बनाउने काम गरे  र पछि पहिलो पटक गिएसेनको दरवारमा औषधि विक्रेताको रूपमा काम गरे, त्यसपछि दोस्रो पटक मुख्य औषधि विक्रेताको रूपमा काम गरे। तीस वर्षको युद्धको कारणले उनले जागिर छोड्नुपरेको थियो।

सन् १६२५ मा उनले सोडियम सल्फेटको खोज गरेकाले त्यसको नाम ‘ग्लोबर्स साल्ट’ राखिएको थियो। उनले सल्फ्यूरिक एसिड र टेबल साल्टलाई मिलाएर पहिलो पटक संकेन्द्रित हाइड्रोक्लोरिक एसिड बनाएका थिए। सन् १६४८ मा उनले संकेन्द्रित सल्फ्यूरिक एसिडसँगै पोटाशियम नाइट्रेटलाई गरम गरेर नाइट्रिक एसिडको निर्माणको लागि एक उत्कृष्ट प्रक्रिया पनि बनाए। सोडियम सल्फेटको उनको उत्पादन (जसलाई उनले साल मिराबिलिस वा अद्भूत नून भने) बाट उनले प्रसिद्धि प्राप्त गरे र उनलाई ग्लोबर्स साल्ट नामले सम्मानित गरियो। यो त्यसबेलाको प्रभावकारी  तर अपेक्षाकृत सुरक्षित रेचक औषधि थियो। यो शुद्धीकरण (पाचन प्रणालीलाई खाली गर्ने) धेरै रोगहरूको लागि लोकप्रिय उपचार थियो।  एम्स्टर्डममा उनले फार्मास्यूटिकल्स (ग्लोबर्स साल्ट जस्ता रसायनहरूसहित) को निर्माण-व्यवसाय शुरू गरे। यसबाट उनलाई ठूलो वित्तीय सफलता प्राप्त भयो। सन् १६४९ मा एम्स्टर्डमबाट वर्टहममा उनको स्थानान्तरणको कारण उनी टाट पल्टेका थिए।

रासाइनिक उद्यान वा सिलिका उद्यानलाई पहिलो पटक ग्लोबरले देखेका थिए र सन् १६४६ मा उनले यसको वर्णन गरेका थिए। आफ्नो मूल रूपमा यो रासाइनिक उद्यानमा पोटाशियम सिलिकेटको घोलमा फेरस क्लोराइडको क्रिस्टलको शुरूवात सामेल थियो। उनी एन्टीमनी ट्राइक्लोराइड, आर्सेनिक ट्राइक्लोराइड,  टिन टेट्राक्लोराइड र जिंक क्लोराइडलाई संश्लेषित र अलग गर्ने पहिलो व्यक्ति थिए। ग्लोबरले वाइन उत्पादनको रसायन विज्ञानमा अध्ययन गरे र लाइसेन्सिङ  सुधारहरूको माध्यमबाट व्यावसायिक सफलता प्राप्त गरे। उनी एक औषधि विक्रेता पनि थिए। उनी औषधिहरूको आपूर्ति गर्थे । उनी गरीबहरूलाई निशुल्क चिकित्सा उपचार प्रदान गर्ने गर्थे। उनले अकार्बनिक रसायन विज्ञानमा योगदान दिएका थिए। उनी आफ्ना खोजहरूको आधारमा रासायनिक उत्पादनको आयबाट जीवनयापन गर्नमा सक्षम थिए। यसकारण उनलाई एक औद्योगिक रसायनविद पनि भनिन्छ। रासाइनिक प्रक्रिया र उपकरण (विशेषगरी भट्टी र डिस्टिलेसन उपकरण) मा उनको सुधारले उनलाई एक प्रारम्भिक रासाइनिक इन्जिनियर बनाएको देखिन्छ।

सन् १६५५ मा ग्लोबर एम्सटर्डममा बसे। उनले आफ्नो समयको रसायनशास्त्रको पूरा अध्ययन गरेका थिए। उनी अनेकौं प्रकारका रसायन तयार गर्थे। उनले धेरै लवणहरूको पहिचान पनि गरे। ग्लोबर कुशल लेखक पनि थिए। उनले जर्मनमा लगभग ४० पुस्तकहरूको रचना गरे । उनका सबभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिने रचना सात खण्डमा छन्। त्यसको प्रकाशन सन् १६५८ मा भएको थियो र पछि तिनीहरूको पटक-पटक प्रकाशन भइरह्यो। उनले रासाइनिक भट्टी र रासाइनिक प्रक्रियामाथि पनि धेरै उपयोगी पुस्तकहरू लेखे। उनको एक दूरदर्शी पुस्तक Dess Teutschlands Wohlfahrt अर्थात् जर्मनीको समृद्धि हो। यसमा उनले तीस वर्षको युद्धपछि जर्मनीको आर्थिक सुधारको लागि रासाइनिक उद्योगहरूलाई एक साधनको रूपमा प्रस्तावित गरेका थिए।

यसरी ग्लोबरले आजीवन रासाइनिक प्रयोग गरिरहे । यस क्रममा नै उनले पारो, आर्सेनिक र एन्टिमनी सम्बन्धी प्रयोग गरे । त्यसपछि तिनीहरूको औषधीय गुणहरूलाई खोज्ने प्रयास गरिरहे। यही क्रममा तिनीहरूका यौगिक उनको शरीरमा प्रवेश गरिरहे। सन् १६६० मा उनी गम्भीर बिरामी भए। त्यसको कारण उनको काममा प्रयोग गरिने विभिन्न धातुहरूको विषाक्तता थियो। सन् १६६६ मा एक गाडीबाट लडेकोले उनी अपाङ्ग भए र जीवनभरी ओच्छ्यानमा परे। १६ मार्च १६७० मा एम्स्टर्डममा उनको मृत्यु भयो।

प्यारासेल्सस (paracelsus) र उनको आविष्कार

प्यारासेल्सस सोह्रौं शताब्दीका एक प्रतिष्ठित रसायनविद थिए। उनको जन्म १७ डिसेम्बर १४९३ मा स्वीट्जरल्याण्डको ज्यूरिख नजिकै आइजेनसेडनमा भएको थियो। उनका पिता विल्हेल्म भोन होहेनहाइम एक चिकित्सक थिए। उनले रासाइनिक प्रक्रियाहरूद्वारा रयानहरूको फेरबदल गर्ने अनुभव प्राप्त गरेका थिए। प्यारासेल्ससको वास्तविक नाम थियोफ्रेस्टस बोमबास्टक भोन होहेनहाइम थियो। सन् १५१४ मा यिनले टाइरोलका धातुकार्यशालाहरू र खानीमा धातुसँग सम्बन्ध राख्ने रसायन शिक्षा प्राप्त गरेका थिए। प्यारासेल्ससलाई आफ्ना पिताबाट चिकित्सा पद्धति सिक्ने र औषधि बनाउनमा सहायता मिल्यो।  आफ्ना पितासँगै उनले विभिन्न ठाउँको यात्रा गरे र रसायनशास्त्रको ज्ञान प्राप्त गरे। यसपछि उनले युरोपका टाढा-टाढाका ठाउँहरूको यात्रा गरे र त्यस क्रममा रूस तथा अन्य पूर्वी भागसम्म गए। उनले सेनाको सर्जनको रूपमा पनि काम गरे। धेरै युद्धमा यिनले चिकित्सकको कार्य गरे।  उनले जर्मनी, फ्रान्स, बेल्जियम, इंग्ल्याण्ड, स्केन्डिनिभिया, इटली, रूस र केही पूर्वीय देशहरू घुमी-घुमीकन रसायनशास्त्रको अनुभव प्राप्त गरिरहे। इटलीको फरारा विश्वविद्यालयबाट उनले एमडीको उपाधि पनि प्राप्त गरे।

अन्ततः उनी सन् १५२६ मा स्ट्रोसबर्गमा बसे। उनले धेरै पटक असाध्य रोगीहरूको सफल चिकित्सा गरे, जसबट उनको प्रसिद्धि बढ्दै गयो। त्यही बेलामा उनले आफ्नो उपचारबाट फ्रोबेनसलाई ठीक गरे, जसले बेसलमा एक छापाखाना चलाउँथे र श्रेष्ठ विद्वानका मित्र थिए। यसकारणले गर्दा उनलाई अब ठूला चिकित्सकहरूमा गणना गर्न लागियो। अब उनी प्राचीन पद्धतिको ठाउँमा रसायनहरूको प्रयोगबाट उपचार गर्न लागे। तर छिट्टै एउटा विवादमा फसेको कारणले उनले दुई वर्षमै बेसल शहर छोडेर जानुपर्यो। यसपछि उनी युरोपमा यताउता भड्किरहे र साल्जबर्गमा उनलाई शरण मिल्यो। यहाँ उनलाई बावरियाको ड्यूकको संरक्षण प्राप्त भयो। उनी स्वयं पनि रसायनशास्त्रमा रूचि लिन्थे। यद्यपि आफ्नो खराब बानी, अनावश्यक बोल्ने,  मदिरा पिउने, आदिको कारण प्यारासेल्ससलाई समाजमा उचित स्थान मिलेन। मानिसहरूले पनि उनलाई सही परिप्रेक्ष्यमा बुझेनन्। तर उनको वास्तविक योगदान भने कम थिएन।

उनीभन्दा पहिलेसम्म रसायनशास्त्रको उद्देश्य अन्य धातुहरूलाई सुनमा बदल्ने प्रयास थियो, जुन निरर्थक थियो। प्यारासेल्ससले रसायनशास्त्रलाई एक नयाँ मार्ग दिए र त्यसको माध्यमबाट औषधीय उत्पादन तयार गर्न शुरू गरे। यसको अतिरिक्त पहिले मानिस अज्ञात मिश्रणहरूहरूको प्रयोग गरी अध्यारामा तीर चलाउने कोशिस गर्थे। तर प्यारासेल्ससले शुद्ध यौगिकहरूको प्रयोग शुरू गरे र रासाइनिक यौगिकहरूको संरचनालाई बुझ्ने प्रक्रियाको मार्ग प्रशस्त गरे।

प्यारासेल्सस एक उत्कृष्ट लेखक पनि थिए र उनले ३०० भन्दा बढी रचनाहरू तयार गरेका थिए। यिनीहरूमध्ये एक तिहाई रसायनशास्त्रसँग सम्बन्धित थिए। यिनीहरू बेसलमा सन् १५८९-९१ प्रकाशित भएका थिए। उनका लेखहरूको संग्रह १० खण्डमा प्रकाशित भए। यी ग्रन्थहरूको दोस्रो संस्करण १६०३-१६१६ मा स्ट्रेसबर्गमा प्रकाशित भए।

प्यारासेल्सस रासाइनिक तत्वहरूको परिवर्तनमा विश्वास राख्थे। तर यिनको विश्वास के थियो भने रसायनशास्त्रको उद्देश्य निकम्मा धातुलाई उत्तम धातुमा परिवर्तन गर्नु होइन, जसबाट रोग र मृत्युमाथि विजय प्राप्त होस्। चिकित्साशास्त्रमा प्यारासेल्ससभन्दा पहिले वनस्पति र जंगलका औषधिहरूको उपयोग हुन्थ्यो । प्यारासेल्ससले धातुबाट बनेका यौगिकहरूको उपयोगको पद्धति चलाए। उनी रोग र स्वास्थ्यमा ग्रहहरूको प्रभावलाई पनि मान्थे। विश्वका समस्त पदार्थहरूमा उनी जीवनको अस्तित्व मान्थे – लवण (शरीर), गन्धक (आत्मा) र पारो (प्राण) । उनी धातुहरूलाई गन्धक र पारोबाट मिलेको पनि मान्थे। उनको भनाइ के थियो भने धातुहरूका विभिन्न रंग र तिनीहरूका आभाहरू गन्धक, पारो र लवणका सापेक्ष मात्राहरूमा निर्भर हुन्छन्। गन्धक ज्वलनशीलताको  तत्व, लवण अज्वनलशीलता र स्थिरताको तत्व र पारो वाष्पशीलता र गलनीयताको तत्व मानिन्थ्यो।

प्यारासेल्ससलाई नयाँ पारिभाषिक शब्द रचना गर्नमा धेरै खुशी लाग्दथ्यो। औषधिहरूभित्र विद्यमान रोगनाशक तत्वको नाम उनले arcanum राखेका थिए। उनका अनुसार एरकानम एकप्रकारको औषधीय पदार्थ हो, जुन माथि उठेर  ग्रह र नक्षत्रसम्म पुग्न सक्छ र स्वास्थ्यको सस्थापक हुन्छ। रसायनशास्त्रको उद्देश्य यो एरकानमलाई नै प्राप्त गर्नु हो र रोग निवारणार्थ  यो एरकानमलाई कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने कुरा सिक्नु हो। प्यारासेल्ससले पदार्थलाई शुद्धावस्थामा प्राप्त गर्नमा जोड दिए। उनले पदार्थको संशोधनका विधिहरू पनि बताए र यसरी उनले आधुनिक रसायनशास्त्रको आधार तयार गरे। चिकित्सा सम्बन्धी रसायनशास्त्रका पिता मानिने प्यारासेल्ससको अस्ट्रियाको साल्जबर्गमा २४ सेम्टेम्बर १५४१ मा मृत्यु भएको थियो।

फ्रान्सिस ग्लिसन (Francis Glisson) र उनको आविष्कार

फ्रान्सिस ग्लिसन एक प्रसिद्ध चिकित्साशास्त्री थिए। उनी चिकित्सक र शरीरचनाशास्त्री थिए । चिकित्सा विषयका लेखक पनि थिए। उनको जन्म सन् १५९७ मा इंग्ल्याण्डको डोरसेट नजिकै रेन्फीशायरमा भएको थियो। उनले कलेजको शारीरिक रचनामा महत्त्वपूर्ण कार्य गरे र उनले रिकेट्समाथि अनुसन्धान कार्य गरे। सन् १६२१ मा ग्लिसनले क्याम्ब्रिजमा कला विषयमा स्नातक गरे र १६२४ मा स्नातकोत्तर गरे। त्यसपछि उनी त्यही फेलो र डीन नियुक्त भएका थिए। त्यसपछि उनले चिकित्साशास्त्रको अध्ययन शुरू गरे। उनले सन् १६३४ मा ‘डाक्टर अफ मेडिसिन’ को उपाधि हासिल गरे। अर्को वर्ष नै उनी ‘रोयल कलेज अफ फिजिशियन’ को फेलो चयन भए। त्यसपछि उनले शरीर-रचनाशास्त्र पनि पढाए।

सन् १६३६ मा उनी क्याम्ब्रिजमा प्रोफेसर नियुक्त भए। उनको जीवनमा अनेकौं उतारचढाव र विचित्रताहरू देखा परेका थिए। गृहयुद्धमा उनको जागिर गयो। शान्ति भएपछि उनी लण्डनमा अभ्यासमा लागे। उनी रोयल सोसाइटीका संस्थापकहरूमध्ये एक थिए। पछि उनी क्याम्ब्रिज कहिल्यै गएनन् तर उनको त्यहाँको प्रोफेसरशिप चलिरह्यो। त्यसबेला रिकेट्सको बिरामी चर्चाको विषय थियो। त्यसकारण ग्लिसन पनि त्यसको अनुसन्धान कार्यमा जुटे। उनले यो रोगमाथि गहन अनुसन्धान गरे र त्यसलाई लिखित रूप दिने काम पनि गरे। यो पुस्तकको रूपमा सन् १६५० मा प्रकाशित भयो। यो पुस्तकलाई १९औं शताब्दीसम्म यो विषयको श्रेष्ठ पुस्तक मानियो। उनले कलेजोमाथि पनि गहन अनुसन्धान गरे । उनले सामान्य कलेजो र रोगयुक्त कलेजका विशेषताहरूको वर्णन गरे। उनले कलेजोमा प्रवेश गर्ने र त्यसबाट निक्लिने रक्तनलीहरूको पनि वर्णन गरे। उनले चिलाउने रोग (itching) माथि पनि अनुसन्धान गरे र के बताए भने मांशपेशीका रेशा यसबाट प्रभावित हुन्छन्। यस सम्बन्धमा उनको पुस्तक सन् १६७७ मा प्रकाशित भयो। १६ अक्टुबर १६७७ मा लण्डनमा उनको मृत्यु भयो।

क्रमशः

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-२

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-३

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-४

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-५

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-६

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-७

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-८

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-९

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-१०

संसारका केही प्रख्यात वैज्ञानिक र तिनीहरूका आविष्कारको संक्षिप्त अध्ययन-११