आदर्शवादी-द्वन्द्ववादी दार्शनिक हेगेल र उनका विचारहरूको अध्ययन

 

लेखन, संकलन, सम्पादन र अनुवाद – नारायण गिरी

हेगेल विश्व दर्शनको इतिहासमा सबभन्दा जटिल दार्शनिकहरूमध्ये एक हुन्। उनी आफ्नो शिक्षण, प्रणालीबाट त्यति जटिल छैनन्, जति उनको भाषाबाट छन्, जसमा उनी आफ्नो स्थितिको व्याख्या गर्दछन्। हेगेललाई पढ्न अत्यन्तै कठिन छ। हेगेलले दर्शनको एक प्रणाली बनाउने कोशिस गरे, जसमा सबै कुरा सामेल हुनेछ- विश्व ब्रम्हाण्ड, इतिहास, मानव समाज, आदि। हेगेलका अनुसार दर्शनले सबै कुरा बदलिदिन्छ – आत्माको संसार, प्रकृतिको संसार, मानव कृतिहरूको संसार – कला, विज्ञान र यहाँसम्म कि धर्म एक सामान्य निरपेक्ष विचारको एक विशेष मामिलाको रूपमा समेत। हेगेलको पूरा नाम जर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल हो। उनको जन्म जर्मनीमा भएको थियो। उनले वस्तुनिष्ट आधारमा द्वन्द्ववादको सिद्धान्तको निर्माण गरे। हेगेलको प्रणालीले नयाँ युगको दर्शनलाई पूरा गर्दछ। उनी धेरै भाषाका ज्ञाता थिए। ज्ञानको सन्दर्भमा उनी विश्वकोश नै थिए। उनका प्रमुख कृतिहरूमा फेनोमेनोलोजी अफ स्पिरिट (१८०७), साइन्स अफ लजिक (१८१२-१८१५), इन्साइक्लोपेडिया अफ फिलोसोफिकल साइन्सेज (१८१७, १८३०),  फन्डामेन्टल अफ द फिलोसफी अफ ल (१८२१),  दर्शनमाथि व्याख्यान,  इतिहास, सौन्दर्यशास्त्र, धर्मको दर्शन,  दर्शनको इतिहास, आदि धेरै रहेका छन्।

हेगेलको जन्म २७ अगस्ट १७७० मा  दक्षिण पश्चिमी जर्मनीको स्टुटगार्ट अन्तर्गत पर्ने बुर्टेम्बर्गको एक प्रमुख अधिकारी जर्ज लुडविग र मेरी म्याग्डलिनको एक धनी परिवारमा भएको थियो। हेगेलका पिता शुरूमा लेखा कक्षका सचिव र पछि सल्लाहकार थिए। हेगेल १३ वर्षको भएको बेलामा उनकी आमाको मृत्यु भएको थियो। हेगेलकी एक बहिनी क्रिश्चियन लुइस र एक भाइ जर्ज लुडविग थिए। उनका भाइ नेपोलियनको १८१२ को रुसी अभियानको क्रममा एक अधिकारीको रूपमा मारिएका थिए।  सन् १७७७ देखि १७८७ सम्म हेगेलले स्टुटगार्डको एक ल्याटिन स्कूल र व्यायामशालामा भाग लिएका थिए। हेगेलले शुरुदेखि नै डायरी, वैज्ञानिक पत्रिका, साहित्य, इतिहास, गणित, दर्शनशास्त्र, शिक्षाशास्त्र, आदिको गहिरो अध्ययन अत्यन्तै रूचिपूर्वक गर्दथे। उनले मुख्यगरी प्राचीन यूनानी लेखकहरूका कृतिहरू अध्ययन गरे। व्यायामशालामा स्नातक गरेपछि हेगेले २७ अक्टुवर १७८८ मा तुङविगन थियोलोजिकल इन्स्टिच्यूडमा प्रवेश गरे। र, त्यहाँ उनले दुई वर्षको दार्शनिक र तीन वर्षको धार्मिक पाठ्यक्रममा भाग लिए। सन् १७९३ मा आवश्यक परीक्षा पास गरे।

हेगेलको मुख्यगरी स्वतन्त्र अध्ययन  र साथीहरूसँग ज्ञान संचारको लागि आफ्नो विकासको श्रेय होल्डरिनलाई जान्छ, पछि उनी उत्कृष्ट कवि र दार्शनिक समेत बनेका थिए। उनको शेलिंग र होल्डरिनसँगको संगतले बौद्धिक विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएको थियो।  हेगेलका अधिकांश साथीहरू दर्शनशासत्रमा रूचि राख्दथे । उनले प्लेटोको र कान्टको अत्यन्तै ध्यानपूर्वक अध्ययनका साथै बहस र छलफल पनि गरे। विश्वविद्यालयमा दर्शनको अध्यन गर्दा नै उनले इमानुयल कान्टका कृतिहरूको विशेष रूपले अध्ययन गरे, जुन त्यस बेला व्यापक चर्चमा थिए। यसको साथै उनले शिलरका काव्य र सौन्दर्शशास्त्रका कार्यहरूको पनि गहिरो अध्ययन गरे।  त्यतिबेला युवाहरू वैज्ञानिक मात्र होइन, बरु राजनीतिक हितसँग पनि जोडिएका थिए। युवाहरू फ्रान्सेली बुर्जुवा क्रान्तिका विचारहरूबाट प्रेरित थिए, जसको उनीहरूले उत्साहपूर्वक स्वागत गरे। त्यसबेला जीन ज्याक रूसो उनीहरूका भविष्यवक्ता थिए। हेगेलका साथै उनका साथीहरूले राजनीतिक क्लवमा प्रवेश गरे। त्यहाँ उनीहरूले फ्रान्सेली अखबारको अध्ययन गर्नथाले र फ्रान्सेली क्रान्तिका घटनाहरूमा विहंगम ढंगले बहस गर्न थाले। हेगेलले आफ्नो  विद्यार्थी कालमा फ्रान्सका प्रमुख राजनीतिक घटनाहरूको उत्साहपूर्वक स्वागत गरेका थिए। शेलिंग र होल्डरिनसँगै हेगेलले सन् १७९१ मा स्वतन्त्रता वृक्षको प्रतीकात्मक रोपणमा भाग लिए। फ्रान्सेली क्रान्तिको बारेमा हेगेलले पछि लेखेका थिए – “यो एक भव्य सूर्योदय थियो।सबै विचारयुक्त प्राणीहरूले यो युगको उत्सव मनाए। त्यसबेला एक उदात्त मार्मिक भावना प्रबल थियो। संसार उत्साहले भरिएको थियो।” फ्रान्सेली क्रान्तिको लागि हेगेलको उत्साह उनको युवा लेख पिपुल्स रिलिजन एण्ड क्रिश्चियानिटीमा धेरै स्पष्ट रूपमा प्रकट भएको देखिन्छ। धार्मिक संस्थानबाट स्नातक गरेपछि हेगेल एक पादरीको रूपमा आफ्नो जीवनयात्रा शुरु गर्दछन् र वर्न जान्छन्। त्यहाँ उनी कार्ल लुडविग स्टीगरको पितृसत्तात्मक परिवारमा गृह शिक्षकको रूपमा कार्य गर्दछन्। यहाँ हेगेल आफ्ना सबै समयको उपयोग फिख्टे, शेलिङ, आदिका दार्शनिक साहित्यहरूको अध्ययनमा गर्दछन्। त्यसैगरी उनले यहाँ स्वीट्जरल्याण्डको आर्थिक र राजनीतिक जीवनको पनि अध्ययन गर्दछन् र फ्रान्समा विकासको सूक्ष्मतापूर्वक पालन गर्ने कुरालाई पनि जारी राख्दछन्। जेकोबिनको तानाशाहीको पतन, थर्मिडोरमा प्रतिक्रान्तिकारी परिवर्तन, डाइरेक्टरीको सरकारको गठन, नेपोलिनको उदय, आदि फ्रान्सका राजनीतिक इतिहासका मुख्य घटनाहरूले मुख्यगरी जर्मन विचारधारा र हेगेलको विचारको विकासमा प्रभाव पारेको देखिन्छ।

सन् १७९३-१७९६ मा हेगेलले बर्नमा एक स्वीस परिवारमा र सन् १७०७-१७९९ फ्रेंकफर्टको एम मेनमा एक गृह शिक्षकको रूपमा कार्य गरेका थिए। यी सबै वर्षहरूमा उनी धर्मशास्त्र र राजनितिक विचारहरूको अध्ययनमा लागेका थिए। र, सन् १८०० मा उनले पहिलो पटक भविष्यको राजनीतिक प्रणालीको पहिलो स्केच बनाएका थिए।  सन् १७९३ देखि १७९६ का वर्षहरूमा हेगेलले सरकारको गणतान्त्रिक समर्थकको रूपमा कार्य गरेका थिए। उनी जर्मनी र क्याथोलिक ईसाई धर्ममा तत्कालीन सामन्ती निरंकुश आदेशहरूप्रति नकारात्मक मनोभाव राख्दथे। प्राचीन लोकतन्त्रको समर्थन गर्दथे र सार्वजनिक जीवनमा यसलाई बदल्नको लागि सक्रिय मानवीय हस्तक्षेपको वकालत गर्दथे। त्यस बेला उनी वास्तविकतासँग मेलमिलापको नीतिको विरोधी थिए। यसप्रकारका भावना उनका दुई पाण्डुलिपिहरू, द लाइफ अफ जिसस (१७९५), द पोजेटिभनेस अफ द रिलिजन (१७९५-९६) मा परिलक्षित भएको देखिन्छ ।  सन् १७९७ मा हेगेल आफ्नो मातृभूमि  फर्किए र फ्र्याङ्फर्टका एक व्यापारीको परिवारमा एक गृह शिक्षकको रूपमा काम गरे। उनी राजनीतिक, ऐतिहासिक र दार्शनिक समस्याहरूको समाधान गर्ने काममा निरन्तर लागिरहे। उनले यही बेला वुर्टेमबर्गको नवीनतम् आन्तरिक सम्बन्धमा, विशेष रूपले मेजिस्ट्रेटको संरचनमाथि (१७९८)  लेखे,जहाँ उनले वुर्टेम्बर्गमा संवैधानिकसुधारहरूको आवश्यकतामा प्रश्न उठाएका छन्।  सन् १७९९ मा उनले आफ्नो ग्रन्थ  द स्पिरिट अफ क्रिश्चियानिटी एण्ड इट्स डेस्टिनी  पूरा गरे। अंग्रेजी राजनीतिक अर्थव्यवस्थाप्रति हेगेलको आकर्षण पनि यही बेला देखिन्छ। यसैबेला उनले स्टीवर्टको एन इन्क्वायरी इनटू द प्रिन्सिपल अफ इकोनोमीमाथि एक टिप्पणी लेखेका थिए। तर त्यो टिप्पणी हराउन पुग्यो। अंग्रेजी अर्थशास्त्रीहरूको हेगेलमाथि गहिरो प्रभाव भएको कुरा उनको एक महत्वपूर्ण कृति फिलोसोफी अफ राइटबाट स्पष्ट हुन्छ, जहाँ उनी पुनः अंग्रेजी राजनीतिक अर्थव्यवस्थाको शास्त्रीय चरणमा फर्किन्छन्।

फ्रेन्कफर्टमा रहँदा हेगेल विस्तारै प्राचीन नीतिको भावनामा गणतन्त्रको आफ्नो सपनालाई छोडिदिन्छन्। गणतान्त्रिक आदर्शको हेगेलको अस्वीकृतिको कारण के देखिन्छ भने फ्रान्समा क्रान्तिकारी उत्थानलाई मन्दीले बदलिदिएको थियो। अर्को एउटा कारण के पनि देखिन्छ भने हेगेल अब सार्वजनिक जीवनमा सक्रिय हस्तक्षेपको सिद्धान्तको प्रचार गर्नबाट पछि हटेका थिए, जुन उनले पहिले राखेका थिए। ऐतिहासिक प्रारब्धको अपरिहार्य कानूनसँग सामन्जस्यको आवश्यकताको विचारतिर हेगेलको झुकाव अति धेरै बढेको थियो। पहिले उनले निस्क्रियताको प्रचार गर्नको लागि ईसाई धर्मको तीव्र आलोचना गरेका थिए। तर अब उनी यसको सराहना गर्न लागे र सबभन्दा धेरै दार्शनिक, धार्मिक र नैतिक मुद्दाहरूमा कब्जा गर्न शुरु गरे। फ्रेन्कफर्टको बसाइको क्रममा विभिन्न दार्शनिक समस्याहरूको समाधानको लागि हेगेलले शैक्षेणिक क्षेत्रमा आफ्नो शक्तिको परीक्षण गर्ने कामका रूचि देखाए। रेनहोल्ड, फिख्टे र शेलिंगका गतिविधिहरूको लागि जेना विश्वविद्यालय यसको लागि सबभन्दा उपयुक्त स्थान थियो। जेना  त्यस युगको प्रगतिशील जर्मन विचारको केन्द्र बन्नगयो। रींगोल्डले सन् १७८७ भन्दा पहिले नै यहाँ कान्टको शिक्षालाई लोकप्रिय बनाएका थिए। कोनिग्सबर्ग विचारकका अनुयायीको रूपमा फिख्टेले जेनामा सक्रिय कार्य विकसित गरेका थिए। शेलिंगले असाधारण प्रोफेसरको रूपमा आफ्नो व्याख्यान दिएका थिए। सन् १८०० मा हेगेल फ्रेन्कफर्टबाट जेना गएका थिए। जेनामा ६ वर्षसम्म बस्दा उनले एक जोडदार शिक्षण र साहित्यिक गतिविधि विकसित गरे। यहाँ उनले तर्कशास्त्र, तत्वमीमांसा, दर्शनको इतिहास, गणित, आदि विषयहरूमा व्याख्यान दिए । धेरै संख्यामा लेखरचनाहरू पनि लेखे। उनले यहाँ वस्तुनिष्ट आदर्शवादी दर्शनको प्रणालीलाई प्रमाणित गर्ने भरपुर प्रयास गरे। सन् १८०१ मा हेगेलले ग्रहहरूको क्रान्ति विषयमाथि आफ्नो शोध प्रबन्धको रचना गरे। हेगेलका विरोधीहरूले यसको उपहास गरे। हेगेलले तर्क दिए –  मंगल र वृहस्पतिको बीचमा आकाशीय पिण्डको खोजी गर्नु व्यर्थ थियो।

सन् १७९९ मा हेगेलका पिताको मृत्यु भएको थियो। त्यसपछि उनी अध्यापन छोडेर एकेडेमिक गतिविधिको क्षेत्रमा लागे। हेगेलले आफ्नो साहित्यिक-दार्शनिक गतिविधिको शुरुवात फिख्टेको व्यक्तिपरक-आदर्शवादी दर्शनको विरुद्ध निर्देशित “फिख्टे र शेलिङको दर्शनका प्रणालीहरूको बीचमा अन्तर” (१८०१) शीर्षक लेखसँगै गरे। कान्ट, फिख्टे, श्लेइरमाकर, जेकोबी, आदि हेगेलको दर्शनको आलोचना क्रिटिकल फिलोसोफिकल जर्नलमा प्रकाशित भए। उनले ती रचनाहरू शेलिङगसँगै संयुक्त रूपमा पनि प्रकाशित गराए। फिख्टेको दर्शनको फ्रेडरिख शेलिङले पनि आलोचना गरेका थिए। सबभन्दा पहिले उनी स्वयं फिचटेनको दृष्टिकोणमा उभिएका थिए। तर उनी आदर्श र वास्तविक पहिचानको स्थितितर्फ अगाडि बढे अर्थात् वस्तुनिष्ठ आदर्शवादको स्थितितिर। पहिचानको दर्शनको यो स्थितिलाई शुरूमा हेगेलले स्वीकार गरेका थिए। यद्यपि छिट्टै तिनीहरूको बीचमा मतभेद पैदा भए। यस क्रममा शेलिङले धार्मिक र रहस्यमय विचारहरूलाई विकसित गरे। तर हेगेल यी विचारहरूसँग सहमत थिएनन्। शेलिङ र हेगेलको बीचको अन्तर धेरैभन्दा धेरै बढ्दै गयो र  द फेनोमेनोलोजी अफ स्पिरिट (१८०७) को प्रकाशनपछि एक अन्तिम विराम हुनपुग्यो। द फेनोमेनोलोजी अफ स्पिरिट लेखेपछि हेगेल एक मूल दार्शनिकको रूपमा प्रकट हुन्छन् र अन्ततः शेलिङका विचारहरूबाट अलग हुन्छन्।

हेगेलले जेना विश्वविद्यालयमा आफ्नो पहिलो शोध प्रबन्ध ग्रहहरूको कक्ष सन् १८०१ मा तयार गरेका थिए। १८०१ देखि १८०५ सम्म हेगेल प्राइभेट सहायक थिए र १८०५ देखि १८०७ सम्म सामान्य तलबमा एक असाधारण प्रोफेसर थिए। उनी जेनामा व्याख्यान विषहरूको एक विस्तृत श्रृंखला – तर्क र तत्वमीमांसा, प्राकृतिक कानून र शुद्ध गणित – को लागि समर्पित थिए। तर उनलाई त्यहाँ ठूलो सफलता प्राप्त भएन तर जेनामा रहँदा उनी एक दार्शनिकको जीवनको सुखद समयमध्येमा एक थिए। शेलिंगसँगै उनी जुन विश्वविद्यालयमा पढाउँथे, उनले क्रिटिकल जर्नल अफ फिलोसोफी प्रकाशित गरे, उनी त्यसको सम्पादक मात्र थिएन, बरु धेरै राम्रा लेखक पनि थिए। यही क्रममा हेगेलको आफ्ना प्रमुख कृतिहरूमध्ये पहिलो फेनोमेनोलोजी अफ स्पिरिट,१८०७ प्रकाशित भएको र यसपछि नै शेलिंगसँग उनको सम्बन्ध टुटेको थियो। यो पुस्तकलाई हेगेलका दार्शनिक विचारहरूको निचोडको रूपमा पनि लिने गरेको पाइन्छ। यसमा हेगेलले सार्वभौमिक सत्य खोजी गर्ने प्रयास गरेका छन्। यो पुस्तकमा उनले विश्वात्मा (geist) को विचार प्रस्तुत गरेका छन्। यो कृतिमा हेगेलले आफ्नो दार्शनिक प्रणालीको पहिलो रूपरेखा प्रस्तुत गरेका छन्। यसले चेतनाको प्रत्यक्ष कामुक निश्चितताको धारणाको माध्यमबाट तर्कसंगत वास्तविकताको ज्ञानसम्म चेतनाको प्रगतिशील समूहको प्रतिनिधित्व गर्दछ, जुन एक्लैले पूर्ण ज्ञानतिर लैजान्छ। यसमा उनले चेतना, बोध र ज्ञान जस्ता पक्षहरूलाई उजागर गरेका छन्। यसले मानव चेतनाको विकासलाई रेखाङ्कित गरेको छ। यो कृति हेगेलको सम्पूर्ण विशाल तन्त्रको जग बनेको थियो।  

नेपोलियनका सैनिकहरूले जेनामा कब्जा गरेपछि विश्वविद्यालय बन्द भयो। त्यसपछि हेगेल नयाँ क्षेत्र खोज्न विवश भए। उनले स्वयंलाई कठिन  व्यक्तिगत र वित्तीय परिस्थितिहरूमा पाएर विश्वविद्यालयबाट आफ्नो पद छोडिदिएका थिए।  आफ्नो साथी निथममेरको सहयोगमा उनलाई बामबर्ग गजटको सम्पादकको पद प्राप्त भयो। हेगेललाई के लागेको थियो भने समाचारपत्रको सम्पादनबाट उनलाई राजनीतिक जीवनमा भाग लिने अवसर मिल्नेछ। तर शेन्सरशिपको कारणले छिट्टै उनका सम्पूर्ण भ्रम हटे। निथममेरलाई लेखिएको पत्रमा हेगेलले के बताएका थिए भने उनी आफ्नो कामबाट थाकिसकेका छन् र यसलाई अब उनी समयको बर्बादी मान्दछन्। त्यसपछि निथममेर पुनः हेगेलको सहायताको लागि आए र उनको संरक्षणमा हेगेलले नूर्नबर्गमा व्यायामशालाको रेक्टरको रूपमा काम गरे। हेगेलले यो काम सन् १८०८ देखि सन् १८१६ सम्म निर्देशकको पदमा रहेर गरेका थिए। यहाँ काम गर्दा हेगेलको समयावधि सबैभन्दा बढी उत्पादक थियो। उनले यहाँ बस्दा शिक्षण, नेतृत्व र मानिसहरूसँग व्यवहार गर्ने भरपुर अनुभव प्राप्त गरे। यहाँ उनले कानून, नैतिकता, तर्कशास्त्र, आत्माको घटनाको विज्ञान  र दार्शनिक विज्ञानमा एक सिंहावलोकन पाठ्यक्रमसहित पढाए। उनले साहित्य, ग्रिक, ल्याटिन, गणित र धर्मको इतिहास पनि पढाए।

सन् १८११ मा हेगेलले मारिया भोन ट्यूचरसँग विवाह गरे। मारियाको परिवार बवेरियन कुलीन वर्गको थियो। हेगेलको जीवनमा यो अपेक्षाकृत शान्त अवधिले उनका सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कार्यहरूको उपस्थितिमा योगदान दिएको थियो। उनले आफ्नी श्रीमतीलाई धेरै प्रेम गर्थे। उनका अनुसार जससँग जीवनमा एक लक्ष्य हुन्छ र एक असल पत्नी हुन्छे – ऊसँग सबै कुरा हुन्छ। यसपछि हेगेल दम्पत्तिले एउटा सानो तर सभ्य अपार्टमेन्ट लिए। अब उनीहरूको जीवन व्यवस्थित भएको थियो। उनकी पत्नि विशेषगरी हाउसकिपिङमा लाग्थिन् र हेगेललाई अन्य क्षेत्रमा पनि विशेष सहयोग गर्थिन्। हेगेलकी पत्नी मारियाबाट दुई छोरा र अन्य एक निषिद्ध छोरा भएका थिए। हेगेलको सानो छोरो इम्यानुयल चर्चको अधिकारी बन्यो, माइलो छोरो कार्ल इतिहासकार बन्यो भने सबभन्दा ठूलो निषिद्ध छोरो लुडविग फौजी बनेको थियो तर ऊ आफ्नो पिताभन्दा पहिले नै मरेको थियो।

हेगेलको दर्शनको पहिलो भागको रूपमा  Science of Locic (तर्क विज्ञान) थियो। यसमा उनका मुख्य विचारहरू रहेका छन्। यसलाई पछि उनले दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोश (हीडलबर्ग विश्वविद्यालयमा दिइएका व्याख्यानसहित, १८१७) मा विकसित गरे। यसलाई उनको दर्शनको सबभन्दा असल परिचय मानिन्छ। यसबाट हेगेलको व्यापक प्रसिद्धि बढेको देखिन्छ। दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोशमा तीन भाग रहेका छन् –  तर्कको विज्ञान, प्रकृतिको दर्शन र आत्माको दर्शन। यस पुस्तकमा हेगेलका व्याख्यानहरूको सार रहेको छ। यसमा हेगेलले अधिकार र स्वतन्त्रताको विस्तृत विवेचना गरेका छन्।  हेगेलको सक्रियता नूरेमबर्ग प्रशियामा (१८०७-१८१३) उदारवादी सुधारहरूसँगै अगाडि बढ्यो। सैन्य पराजयले प्रशियाको कुलीन राजतन्त्रलाई सुधारमार्गमा चल्नको लागि प्रेरित गर्यो, जसले आफ्नो आन्तरिक स्थितिलाई बलियो बनाउन र सैन्य शक्तिलाई बहाल गर्न लागेको थियो। नूरेमबर्ग जिम्नेजियममा हेगेलले स्वयंलाई पूर्ण रूपले शैक्षणिक र वैज्ञानिक गतिविधिहरूको लागि समर्पित गरेका थिए। यस बेला नै उनले आफ्नो मुख्य कृति द साइन्स अफ लजिक (१८१२-१८१६) लेखेका थिए। यो कृतिले आदर्शवादी द्वन्द्वात्मकताको एक व्यवस्थित प्रस्तुति दिएको छ। यो पुस्तकमा हेगेलले द्वन्द्ववादको क्रमबद्ध विश्लेषण गरेका छन्। यसमा दुर्बोधता र जटिलताको गुण भएको कारणले यसबाट हेगेलको प्रसिद्धि व्यापक रूपमा बढेको थियो। व्यायामशालाको प्रशासनिक गतिविधि हेगेललाई जटिल भयो। उनी के पनि चाहन्थे भने दर्शकहरूलाई व्यायामशालाको विद्यार्थीको तुलनामा दार्शनिक ज्ञानमा बढी रूचि होस्। त्यसकारण हेगेलले लगातार शिक्षण र शोध कार्यमा फर्किने अवसर माँग गरे। त्यसपछि उनले हिडलबर्ग विश्वविद्यालयमा स्थान पाए। त्यसबेलासम्म जर्मनीमा राजनीतिक स्थिति नाटकीय रूपले बदलिएको थियो। स्वतन्त्रता आन्दोलनसँग लड्नको लागि यूरोपीय सम्राटहरूको गठबन्धनको निर्माणसँगै नेपोलियनको साम्राज्यको पतन भयो। यही क्रममा २८ अक्टुवर १८१६ को हीडलबर्ग विश्वविद्यालयमा दिइएको एक परिचयात्मक भाषणमा हेगेलले महत्त्वपूर्ण शब्दहरूको उच्चारण गरेका थिए – “प्रशिया राज्य विशेष रूपले उचित सिद्धान्तहरूमा बनेको छ।” प्रशिया सरकारले हेगेलको हीडलबर्ग भाषणको प्रशंसा गर्यो। त्यसपछि सन् १८१७ मा फ्रेडरिक विल्हेम तृतीयका मन्त्री बेरन एलटेनस्टीनले हेगेललाई बर्लिन विश्वविद्यालयमा भाषणको लागि आमन्तित्र गरे। सन् १८१८ को शरदमा जर्मनी बाहिर पहिले प्रसिद्ध भएका हेगेल बर्लिन विश्वविद्यालयमा दर्शनशास्त्रको प्रोफेसर भए। बर्लिनमा शुरुमा हेगेललाई त्यति महत्त्व दिइएको थिएन तर विस्तारै पाठ्यक्रमले धेरै दर्शकहरूलाई आकर्षित गर्दै लग्यो। जर्मनीका विभिन्न क्षेत्रका विद्यार्थी मात्र होइन, बरु पोल्याण्ड, ग्रीस, स्केन्डिनेभियन र अन्य यूरोपीय देशहरूबाट पनि बर्लिन आउँथे। कानून र सरकारको हेगेलीयन दर्शन बढीभन्दा बढी प्रशिया राज्यको अधिकारको दर्शन बन्यो र शिक्षक तथा अधिकारीहरू एवं राजनेताहरूका पूरै पुस्ताहरूले हेगेलका सिद्धान्तहरूबाट राज्य र समाजमाथि आफ्नो विचार सापटी लिए, जुन बौद्धिक समाजमा एक वास्तविकता बन्नपुग्यो।  हेगेलको दर्शनको रूढीवादी पक्ष यस बेला विशेष रूपले तीव्र रूपमा प्रकट भएको थियो। यो कुरा सन् १८२१ मा प्रकाशित उनको कृति “फिलोसोफी अफ राइट” र धर्मको दर्शनसँगसँगै इतिहासको दर्शनमाथि व्याख्यानबाट स्पष्ट हुन्छ, जसलाई उनले पहिलो पटक बर्लिनमा लेख्न शुरु गरेका थिए र जुन उनको मृत्युपछि प्रकाशित भएको थियो। फिलोसोफी अफ राइटको प्रकाशनपछि हेगेलको प्रसिद्धि राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरसम्म फैलिएको थियो। यस पुस्तकमा हेगेलले आफ्नो राजनीतिक सिद्धान्तको व्यवस्थित रूप निरुपण गरेका छन्। यसमा हेगेलले स्वतन्त्रताको अवधारणमाथि विस्तृत रूपले चर्चा गरेका छन्। हेगेलले तत्कालीन प्रशिया सरकारको विचारधारालाई बदलिदिएकोले उनलाई सरकारी दार्शनिकको संज्ञा प्राप्त भएको थियो। हेगेलको रूढीवादको छाप सौन्दर्यशासत्रको व्याख्यानमा पनि टिकेको देखिन्छ, जसलाई उनले पहिलो पटक हीडलबर्गमा दिएका थिए। इतिहासको दर्शनशास्त्रमाथि आफ्नो अन्तिम व्याख्यानमा बहालीको अवधिलाई पन्ध्र वर्षीय प्रहसनको रूपमा चित्रण गरेका थिए।  हेगेलले फ्रान्समा भएको सन् १८३० को जुलाई क्रान्तिको अर्थ बुझ्न पाएनन् तर कुन तथ्यको सराहना गरे भने यसले बहालीको अध्यारो युगलाई समाप्त गरिदियो। उनको  द फिलोसोफी अफ ल कृतिमासबभन्दा रूढीवादी काम, एकै समयमा केही उदार विचार, एक संविधानको माग, अदालतको प्रचार, आदि सामेल छ। त्यसैगरी उनको मृत्युपछि प्रकाशित उनका दुई महत्त्वपूर्ण पुस्तक हुन् – फिलोसोफी अफ हिस्ट्री र कन्स्टिच्यूसन अफ जर्मनी हुन्।  फिलोसोफी अफ हिस्ट्री उनका व्याख्यानहरूको संग्रह हो, जुन उनले बर्लिन विश्वविद्यालयमा प्राध्यापकको रूपमा दिएका थिए। यी व्याख्यानहरू अधिकांशतः धर्म दर्शन तथा सौन्दर्धशास्त्रमाथि छन्। यो पुस्तकमा हेगेलले इतिहासको द्वन्द्वात्मक व्याख्या प्रस्तुत गरेका छन्। कन्स्टिच्यूसन अफ जर्मनीमा हेगेलले टुक्रा-टुक्रामा विभाजित जर्मनीको अवस्थामाथि प्रकाश पार्दै एक नीति, एक शासन र एक विधानबाट युक्त केन्द्रीकृत जर्मन राज्यलाई पुनर्जीवित गर्ने आवश्यकतालाई प्रमाणित गरेका छन्। यसकारण यो पुस्तकले जर्मनीको एकीकरणका उपायहरूमाथि गहिरो प्रकाश पारेको छ।

सन् १८१८ देखि १८३१ सम्म हेगेलले आफ्नो दार्शनिक प्रणालीलाई विकसित गर्ने र सुधार्ने काम गरेका थिए। त्यसकारण धर्मको दर्शन र इतिहासको दर्शनमा माथि वर्णित पाठ्यक्रमसँगै हेगेलले तर्क, प्राकृतिक दर्शन, मानवजाति विज्ञान, दर्शनको इतिहास, मनोविज्ञान, कानूनको दर्शन, सौन्दर्यशास्त्र, आदिमा व्याख्यान दिएका थिए। वर्लिनमा रहेको बेलामा हेगेलियन प्रणाली आफ्नो पूर्ण शिखरमा पुग्यो। वर्लिन विश्वविद्यालयमा आफ्नो कामका वर्षको क्रममा हेगेलको दर्शनमा रूढीवादी प्रवृत्तिहरूलाई बलियो बनाउने कुरा कुन तथ्यमा पनि परिलक्षित थियो भने उनले धर्मका सवालहरूमाथि धेरै ध्यान दिन शुरु गरे र सीधैँ यससँगै उनको दार्शनिक शिक्षाहरूको सम्बन्धतिर इशारा गरे। यस अवधिमा उनी सक्रिय रूपले प्रकाशनका गतिविधिहरूमा लागेका देखिन्छन्। उनको पहलमा साइन्टिफिक क्रिटिकल जर्नल वर्लिनमा प्रकाशित भयो, जुन सन् १८४६ सम्म अस्तित्वमा रहेको थियो। हेगेलको लोकप्रियताको प्रमाण कुन तथ्यबाट प्राप्त हुन्छ भने सन् १८२९-३० को शैक्षेणिक वर्षमा उनलाई विश्वविद्यालयको रेक्टर चुनिएको थियो। हेगेल आफ्नो जीवनको अन्तसम्म फ्रान्सेली क्रान्तिका आदर्शप्रति दृढ रहेका देखिन्छन्।

हेगेलमाथि फ्रान्सेली क्रान्ति, सोक्रेटस, प्लेटो, एरिस्टोटल, म्याकियावेली, रूसो, कान्ट, आदिको प्रभाव परेको देखिन्छ।   हेगेलको सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कार्य द्वन्द्वात्मकताको उत्पत्तिको लागि समर्पित छ। उनले विश्व मनको प्रभुत्वको लागि पूर्ण आदर्शवादको सिद्धान्तको खुलासा गर्नको लागि निरपेक्ष विचार जन्माए,  जसले तत्कालीन आसपासको वास्तविकतालाई जन्म दिन्छ। हेगेल आफ्नो वैचारिक आन्दोलनमा चेतना विषयको विरोधबाट पूर्ण ज्ञानसम्म अर्थात् विज्ञानका अवधारणाहरूको विकास गर्दछन्। यसरी हेगेलले दार्शनिक ज्ञानको उत्पत्तिलाई प्रकट गर्ने प्रयास गरे, जुन संवेदात्मक निश्चितताबाट हुन्छ। सबभन्दा पहिले चेतनाले एक यस्तो वस्तुको सामना गर्दछ, जुन त्यसमाथि निर्भर हुँदैन र आफ्नो प्रकृति वा वस्तुको सारलाई जान्दछ। दोस्रो चरणमा चेतनाले स्वयंको सामाजिक स्वरूपमाथि अधिकार प्राप्त गर्दछ र स्वयंलाई एक सहभागीको रूपमा सचेत गर्दछ। जब चेतनाले आफ्नो मार्गमा पछाडि फर्किएर हेर्दछ, तब त्यो आफ्नो विकासको तेस्रो चरणमा पुग्दछ र पूर्ण ज्ञान प्राप्त गर्दछ। आत्माको घटनामा हेगेल ऐतिहासिक रूपले चेतनाको सम्पूर्ण मार्गमाथि विचार गर्दै ऐतिहासिकताको सिद्धान्तलाई लागू गर्दछन् र चेतनाको सामाजिक प्रकृतिको व्याख्या गर्दछन्। र, यसको गठनमा श्रमको भूमिकाको कुरा गर्दछन्। यसले चेतनाको विकासको ऐतिहासिक आवश्यकतालाई दर्शाउँदछ, जुन यसमा अलग-अलग रूपमा व्यक्त गरिएको छ। यद्यपि पूर्ण ज्ञानको स्तरमा चेतनाको विकास रोकिन्छ।

हेगेलीयन दार्शनिक प्रणालीको मुख्य खण्ड तर्कशास्त्र, प्रकृतिको दर्शन र आत्माको दर्शन, कानूनको दर्शन, इतिहासको दर्शन, सौन्दर्यशास्त्र, धर्मको दर्शन र दर्शनको इतिहास उत्तरार्धबाट जोडिएको पाइन्छ। हेगेलका अनुसार धर्म र दर्शनका सामग्री समान छन्। तिनीहरू  केवल धर्म-प्रतिनिधित्व, दर्शन – अवधारणामा रूपमा भिन्न छन्। हेगेल धर्मलाई ज्ञानको एक विशिष्ट रूपमा मान्दछन्। हेगेलका अनुसार धर्मलाई ज्ञानको एक उच्च रूपले हटाइन्छ। दर्शन तार्किक श्रेणीहरूलाई विकसित गर्ने कार्य हो र विज्ञानको विज्ञान हो। हेगेल दर्शनलाई त्यसको अस्तित्वको ऐतिहासिक स्थितिहरूसँग जोड्दछन् र प्रत्येक दार्शनिक प्रणालीलाई एक बोधको रूमपा मान्दछन्। दर्शनको इतिहास केवल मतहरूको सूची मात्र होइन, बरु पूर्ण सत्यलाई प्राप्त गर्नको लागि एक स्वाभाविक प्रक्रिया पनि हो। हेगेलले आफ्नो दार्शनिक प्रणालीलाई दर्शनको विकासको पूर्णता माने। हेगेलको योग्यता कुन तथ्यमा निहित छ भने उनले संसारलाई बुझ्ने द्वन्द्वात्मक पद्धतिको विकास गरे। उनले आन्दोलन, विकास र मात्रात्मक परिवर्तनको गुणात्मक परिवर्तनसँग सम्बन्धमाथि प्रश्नहरूमा काम गरे। उनले सैद्धान्तिक सोचको प्रकृतिको बारेमा प्रश्न, तार्किक रूपहरू र श्रेणीहरूको बारेमा काम गरे। हेगेलले विज्ञानको पद्धतिलाई बुझ्नमा धेरै ठूलो योगदान दिए। हेगेलका अनुसार विधि मानिसद्वारा अस्वीकृत कृत्रिम तरीकाहरूको एक समूह होइन र यो अनुसन्धानको विषयमा निर्भर छैन। विधि वास्तविक सम्बन्ध, गति, वस्तुगत, संसारका घटनाहरूको विकासको प्रतिबिम्ब हो। हेगेलले के देखाए भने ज्ञान एक ऐतिहासिक प्रक्रिया हो। त्यसकारण सत्य अनुभूतिको बनिबनाउ परिणाम होइन। यो हमेशा दिइन्छ, यो लगातार विकसित भइरहेको छ। तार्किक रूप, जसमा सत्य विकसित हुन्छ, एक प्राकृतिक हुन्छ।

हेगेलको जीवन अप्रत्यासित रूपले छोटो थियो। सन् १८३१ को गर्मी महिनामा जर्मनीमा एक भयंकर महामारी फैलिएको थियो । त्यो महामारीको एक पीडितमा हेगेल पनि परे र १४ नोभेम्बर १८३१ मा उनको मृत्यु भयो। त्यसपछि हेगेलकै इच्छा अनुसार उनलाई फिख्टेको चिहानमा गाडियो।

हेगेलको अन्तिम प्रकाशित कृति कानूनको दर्शन थियो।  हेगेलको मृत्युको केही समयपछि नै उनका केही साथीहरू र विद्यार्थीहरूले उनका कार्यहरूको एक पूर्ण संस्करण तयार गर्न शुरु गरे, जुन सन् १८३२ देखि १८४५ सम्म गरिएको थियो। यसमा दार्शनिकको जीवनको प्रकाशित कार्यहरू मात्र सामेल थिएनन्, बरू व्यापक र जटिल पाण्डुलिपिहरूसँगै विद्यार्थी नोट्सका आधारमा तयार पारिएका व्याख्या पनि सामेल थिए। परिणामस्वरूप इतिहासको दर्शनसँगै धर्मको दर्शन, सौन्दर्यशास्त्र र दर्शनको इतिहासमाथि प्रसिद्ध व्याख्यान प्रकाशित भए। हेगेलका कार्यहरूको एक नयाँ संस्करण, आंशिक रूपले नयाँ सामग्रीहरूसहित “फिलोसोफिकल लाइब्रेरी” को हिस्साको रूपमा जर्ज लेसनको निर्देशनमा प्रथम विश्वयुद्धपछि शुरु भयो र पछि होफमिस्टरद्वारा यसलाई जारी राखियो। पुरानो संस्करणलाई जी. ग्लोकनरद्वारा पुनः सम्पादित गरियो र २० खण्डहरूमा प्रकाशित गरियो। सन् १९५८ देखि बोनमा हेगेल अर्काइभको स्थापनापछि जर्मन रिसर्च सोसाइटीको ढाँचाभित्र हेगेल कमिशन बनाइएको थियो, जसले कार्यहरूका नयाँ ऐतिहासिक महत्त्वपूर्ण संग्रहरूका सामान्य सम्पादकीयलाई सम्हाल्यो। सन् १८६८ देखि १९९४ सम्म यो अर्काइभको कामको निर्देशन ओ. पोग्गेलरले गरेका थिए।

हेगेलका कृति तथा  दार्शनिक विचारहरूको अध्ययन

हेगेल एक विशिष्ट विद्वान दार्शनिक हुन्। उनले जीवनभरी दार्शनिक सिद्धान्तहरू पढाए र लेखे। आफ्नो युवाअवस्थामा हेगेल पुरातन विचरका शौखिन थिए र उनले स्वयंलाई धार्मिक कार्यहरूमा समर्पित गर्ने योजना बनाएका थिए। युवाहरूका यी विचारहरूले उनका केही शुरुवाती कार्यहरूलाई प्रभावित गरेको थियो, जुन पछि जर्मनीमा हेगेलका युवा पाण्डुलिपिहरू शीर्षकमा प्रकाशित भएका थिए। तिनीहरूमध्ये प्रमुख – यीशुको जीवन, ईसाई धर्मको सकारात्मकता, र जनधर्म र ईसाई धर्म –  थिए। यी कार्यहरू हेगेलको फेनोमेनोलोजी अफ स्पिरिट र इन्साइक्लोपेडिया अप फिलोसोफिकल साइन्सेज जस्ता कृतिहरूभन्दा बिल्कुलै भिन्न देखिन्छन्। यसरी हेगेलका शुरुवाती कार्यहरूमा उनले मानिस, व्यक्तित्व, मानव आत्मा, जीवनका समस्याहरू, आदिमा रूचि राखेको देखिन्छ, जसबाट उनी यूरोपको इतिहासमा एक महत्त्वपूर्ण मोडको उदाहरणमाथि विचार गर्दछन् अर्थात् मूर्तिपूजाबाट ईसाई धर्मको संक्रमणको क्षणमा। हेगेलले कुन कारणमा रूचि लिएको देखिन्छ भने यूरोपमा पुनः ईसाई धर्म किन बन्यो र मूर्तिपूजाले ईसाई धर्मसँग किन हार्यो। यी कार्यहरूमा प्रस्तुत उनका विचारले वास्तवमा रूढीवादी धर्मशास्त्रको दृष्टिकोणबाट कुनै पनि आलोचनाको सामना गर्दैनन्। उदाहरणको लागि उनको द लाइफ अफ जीससले यस्ता प्रसिद्ध घटनाहरूको बारेमा बताउँदैन, जस्तो कि यसुको जन्म र क्रूसमा उनको मृत्यु तथा पुनरुत्थान। उनी केवल यशुका उपदेशहरूको बारेमा लेख्दछन् र सबै चमत्कारहरूलाई छोडिदन्छन्, जसमा जन्म र पुनरूत्थानसँग सम्बन्धित घटनाहरू सामेल थिए। ईसाई धर्मको सकारात्मकता तथा जनधर्म र ईसाई कर्म कृतिहरूमा हेगेल मूर्तिपूजाको खोज गर्दछन्। यिनीहरूमा उनी ती विशेषताहरू खोज्ने कोशिस गर्दछन्, जुन यूरोपमा मूर्तिपूजालाई खोज्न सकिएको थिएन। हेगेलका अनुसार मूर्तिपूजा वा प्रतिमापूजा प्राचीन यूरोपको भावना अनुरूप थियो र यो मुक्त सोचको भावना थियो। यो वास्तवमा एक जनधर्म थियो। मूर्तिपूजामा मानिसहरूका हित सबभन्दा धेरै सांसारिक थिए। मानिस अर्को संसारको बारेमा सोच्दैनथे। उनीहरूलाई शाश्वत अमरत्वको कुनै इच्छा थिएन। त्यसबेला मध्यपूर्वमा उदाहइरहेको ईसाई धर्म पूर्ण रूपले अलग धर्म थियो। यो धर्मले सबभन्दा पहिले व्यक्तिवादी विचारहरूलाई लियो। यसले मानिसहरूलाई समाजको बारेमा होइन, बरु उनीहरूको आत्माको बारेमा सोच्यो, जसमा मानिसको मरणोपरान्त भाग्य पनि सामेल थियो। त्यसकारण ईसाई धर्ममा मानव जीवनको आदर्श र अर्थलाई अर्को संसारमा स्थानान्तरित गरिएको छ। हेगेलका अनुसार मानिस ईसाई धर्ममा एक नागरिकबाट एक विषयमा एक दासमा बदलिन्छ। एउटा व्यक्तिले स्वतन्त्रताको भावना गुमाउँदछ। त्यसकारण ईसाई धर्म पुरातनताको मृत्युमा योगदान दियो। यसले मानिसहरूमा विनम्रता र आफ्नो स्वतन्त्रताको त्यागको भावना पैदा गरिदियो। ईसाई धर्मको यो दिशानिर्देश धेरै वर्षसम्म अस्तित्वमा रह्यो। पछि मार्टिन लूथरले ईसाई धर्मलाई पुनर्जीवन  दिएको मानिन्छ। हेगेलको ईसाई हठधर्मिताका समस्याहरूमा कुनै रूचि देखिंदैन। उनले मुख्य रूपले ईसाई धर्मको व्यक्तिगत र सामाजिक पक्षमा रूचि राखेको पाइन्छ।

दार्शनिक हेगेलको प्रसिद्धिको रहस्य भने उनका युवा पाण्डुलिपिहरूमा पाइँदैन। वास्तवमा भन्ने हो भने हेगेलको दर्शन उनको जीवनकालमा नै  अत्यन्तै प्रसिद्ध भएको थियो। जोकोही व्यक्ति हेगेलको दर्शनको मौलिक र व्यापक प्रकृतिकबाट मोहित थिए। हेगेल स्वयंका अनुसार उनको दर्शन एक प्रणाली हो र यसमा सबै कुरा एक-आपसमा जोडिएको छ, त्यसकारण के भन्न सकिंदैन भने दर्शनको कुनै एक प्रारम्भिक बिन्दु छ। हेगेलका अनुसार यदि दर्शन एक यस्तो प्रणाली हो, जसले सबै प्रणालीहरूलाई सँगै लिएर हिड्छ भने यसको अर्थ हुन्छ – यो प्रणालीलाई कुनै पनि बिन्दुबाट र कुनै पनि अवधारणाबाट विकसित गर्न सकिन्छ। उनले यस्ता दुई प्रयास गरे। उनले फेनोमेनोलोजी अफ स्पिरिटमा भनेका छन् – दर्शनको व्यवस्था मानिसको आत्मचेतनाबाट विकसित हुन्छ, जसलाई पछि हेगेलले व्यक्तिपरक विचार भने। दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोशमा हेगेल अलग-अलग तरीकाले दृष्टिकोण राख्दछन् – उनी व्यक्तिपरक होइन, शुद्ध सोचको अवधारणाबाट, वस्तुनिष्ठ सोचले, वस्तुगत निरपेक्ष विचारबाट हुने अवसधारणाको आधारमा दर्शनको एक प्रणालीको विकास गर्दछन्।

हेगेलको दर्शन मुख्यगरी उनको दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोशमा निर्धारित रहेको पाइन्छ। यो कृतिमा तर्कविज्ञान, प्रकृतिको दर्शन र आत्माको दर्शन गरी तीन भाग रहेका छन्। हेगेलले यो कृतिको संरचना यसरी बनाएका छन् कि यसमा उनको दर्शनको मुख्य विचार संरचनासहित अगाडि बढ्दछ। हेगेलले यो कृतिलाई आफ्नो सिद्धान्त अनुसार बनाएका छन्, जुन प्रसिद्ध पनि भएको छ। यसमा वाद, विवाद र संवादको सिद्धान्तको गहन रूपले संश्लेषण गरिएको छ। यसरी के भन्ने गरिएको पाइन्छ भने तर्कको विज्ञान एक वाद हो, प्रकृतिको दर्शन विवाद हो अर्थात् विपरीत र दुवैको प्रस्तावहरूको संश्लेषण आत्माको दर्शनशास्त्रमा निहित छ। यिनीहरूमध्ये प्रत्येक कार्य एकै सिद्धान्तमा बनाइएको छ। त्यसकारण यसमा रूचि राख्नेहरूका लागि यो यस कृतिको सामग्रीको तालिका खोल्नको लागि पर्याप्त छ र धेरै स्पष्ट हुनजान्छ। तर्क विज्ञानमा पनि तीन खण्डन छन्। प्रत्येक खण्डमा पनि तीन अध्याय छन्। र, पत्येक अध्यायमा पनि तीन अनुच्छेद रहेको देखिन्छ। यसरी त्रिकताको सिद्धान्त हरेक ठाउँमा देखिन्छ। यो मूल सिद्धान्त हो, जुन सबै हेगेलियन दर्शनमा व्याप्त रहेको छ।

हेगेलियन दर्शन निर्माणको सिद्धान्त एकदमै व्यापक रहेको छ। हेगेल शुरूमा आफ्नो दर्शन र पछि दार्शनिक प्रणालीहरूको बीचमा फरक देखाउँदछन्। सबभन्दा पहिले कान्ट, फिख्टे र शेलिंगको दर्शनको उल्लेख गर्दछन्। उनी ती विचारहरूलाई देखाउँदछन्, जुन उनले यी जर्मन दार्शनिकहरूबाट सापटी लिएका थिए र शुरूमा उनी तिनीहरूसँग असहमत थिए। अघिल्ला दार्शनिकहरुसँग हेगेलको असहमति तर्कविज्ञानको पहिलो प्याराग्राफमा प्रकट भएको देखिन्छ, जसलाई थाउट टू अब्जेक्टिभिटीको सम्बन्धमा भनिएको छ। हेगेलका अनुसार तर्क शुद्ध विचारको विज्ञान हो अर्थात् विचारको अमूर्त तत्वमा विचार। त्यसकारण सोच त्यो तत्व हो, जसमा विचार रहन्छ र विचार स्वयंलाई तार्किक रूपले प्रकट गर्दछ। तर्कमा सबै विचार सामेल हुन्छन् र तर्कको विषय विचार तथा सत्य हो। यद्यपि विचार नै एकमात्र तरीका हो, जसद्वारा कुनै व्यक्ति स्वयंमा र आफ्नो लागि दुवैमा शाश्वत हुने कुरा ठान्दछ। त्यसकारण तर्कको सामग्री अतिसूक्ष्मग्राह्य वा सुपरसेंसिवल संसार हो। तर केवल सुपरसेंसिवल संसार मात्र होइन, बरु तर्कको विषय सत्य हुन्छ र एरिस्टोटलको समयदेखि सत्य क्षण मध्येमा एउटा व्यक्तिपरक र उद्देश्य हुने तथा सोच्ने कुरा संयोग हो भने तर्कको विषय सबै कुरा हो – सोच र हुनु दुवै। त्यसकारण तर्कले वास्तवमा सबै कुरा सामेल गर्दछ। हेगेलका अनुसार तर्क केवल तर्क मात्र होइन, बरु तत्वमीमांसा, ज्ञानमीमांसा र सत्तामीमांसा पनि हो। यो वास्तवमा सबै विज्ञानहरूमा सबभन्दा सामान्य हुन्छ। यसैले द साइन्स अफ लजिक  हेगेलको तर्कमा एक पाठ्यपुस्तक मात्र होइन, यो हेगेलको मुख्य पुस्तक हो, जसमा उनको दर्शनका मुख्य पद्धतिगत सिद्धान्त सामेल छन्। यसलाई पछि अन्य पुस्तकहरूमा विकसित गरियो। तर हेगेलको तर्क विज्ञानलाई थोरै समयमा बुझ्न असंभव छ।

तर्क के हो ? भन्ने सम्बन्धमा हेगेल लेख्छन् – अमूर्त वा तर्कसंगत,  द्वान्द्वात्मक र सट्टा तर्क गरी तर्कका तीन पक्ष हुन्छन्। अमूर्त वा तर्कसंगत तर्कमा सोच कारण जसरी अचल दृढ संकल्पभन्दा पर जाँदैन। हेगेलका अनुसार अमूर्त तर्क सीमित छ र यो सीमालाई कान्टले शुद्ध कारणको प्रसिद्ध अधिकारविरोधमा शानदार ढंगले देखेका थिए। कान्टको एक मात्र कमी के थियो भने उनले हाम्रो मनका सारा अधिकारविरोध कम भएको मान्दै  केवल चार अधिकारविरोध (एंटीइनोमीज) पाए। वास्तवमा हेगेलका अनुसार सम्पूर्ण संसार, हाम्रो सम्पूर्ण सोच  इन्टीनोमीजले भरिएको छ। त्यसकारण एक-अर्कोलाई परस्पर नकार्ने विरोधी कुराहरूले हाम्रो सोचको विशिष्टतालाई दर्शाउँदछन् कि हाम्रो सोच प्रकृतिमा विरोधाभासी छ। यसैगरी हेगेलका अनुसार तर्कले दोस्रो द्वन्द्वात्मक पक्षले द्वन्द्वात्मकताको उपस्थितिलाई प्रकट गर्दछ अर्थात् प्रत्येक अन्तर्विरोध, अन्तर्विरोधको दोस्रो पक्षसँग जोडिएको हुन्छ र यो अन्तर्विरोधमा बदलिन्छ। तर यो अन्तिम तर्क होइन। हेगेल स्वयंलाई समर्थक मान्ने अन्तिम तर्क सट्टा तर्क हो, जसले उनको विरोधमा यी सीमित परिभाषाहरूको एकतालाई बुझ्दछ।  आम रूपमा शब्दावलीको आधारमा हामी के भन्न सक्दछौं भने हेगेलको द्वन्द्वात्मकता शब्द राम्रोसँग स्थापित वाक्यांश हो। यद्यपि हेगेल स्वयं आफ्ना तर्कलाई सट्टा भन्दछन्। तर उनीद्वारा द्वन्द्वात्मक तर्कको पनि सकारात्मक अर्थमा उपयोग गरिन्छ, यद्यपि यसले अझैसम्म यी विपरीतताहरूलाई हटाउने कुरालाई दर्शाउँदैन। द्वन्द्वात्मकताले विपरीततालाई प्रकट गर्दछ, तिनीहरूको मिलनलाई प्रकट गर्दछ र एक-अर्कोमा विरोधहरूको पारस्परिक संक्रमणलाई प्रकट गर्दछ। तर केवल सट्टा तर्कले नै विरोधहरूलाई हटाउँदछ।

‘पुनरागमन’ शब्द हेगेलियन दर्शनमा सबभन्दा जटिल धारणाहरूमध्येमा एक हो। सामान्य मानवीय भाषामा अनुवादित यसको अर्थ के हो भने विरोधहरूसँगै यस्तो अपरेशन, जसमा यी विरोधहरूमा विरोधाभास लोप हुँदैन तर अर्को स्तरमा जाँदा हल हुनजान्छ। यसको लागि हेगेल ‘निष्कासन’ शब्दको प्रयोग गर्दछन् अर्थात् हटाउनु नै विरोधको समाधान हो। हेगेलले कुन स्पष्ट तथ्यमा ध्यान दिए  भने मानव विचारको विकास हमेशा अन्तर्विरोधहरूको समाधानको माध्यमबाट हुन्छ। उदाहरणको लागि एउट विद्वानको मनमा एउटा विचार उत्पन्न हुन्छ, पछि एउटा अर्को विद्वानले विपरीत विचार सामुन्नेमा राख्दछ। यसरी यी दुवै विचारहरूमा विरोध हुन्छ। आम रूपमा के मानिन्छ भने यो विरोधाभासको एक वा अर्को सदस्यको पक्षमा विरोधाभासहरूको समाधान गरिन्छ। उदाहरणको लागि एरिस्टोटलियन भौतिकशास्त्रले के बताउँदछ भने जुन गतिले पिण्ड झर्दछन्, त्यो तिनीहरूको तौलमा निर्भर हुन्छ। ग्यालीलियोको तर्क के छ भने पिण्डहरू झर्ने गति तिनीहरूको तौलको कारणले होइन। यो एक विरोधाभास हो, जसको परीक्षण गरिरहिएको छ। अन्तमा दुवै विचारहरूमध्ये एउटाले जित्छ – के पत्ता लाग्दछ भने ग्यालीलियो वास्तवमा सही छन् र एरिस्टोटल अपेक्षाकृत सही छन्, किनकि उनले वायु प्रतिरोधलाई ध्यान दिएनन्। यसरी आम रूपमा के कुरा मानिन्थ्यो भने यो विरोधाभासको एउटा वा अर्को सदस्यको पक्षमा विरोधाभासहरूको समाधान गरिन्छ। हेगेलका अनुसार यो एक गलत निर्णय हो। यो एक विरोधाभासको तर्कशास्त्र, आध्यामिक समाधान हो। अन्तर्विरोध सदैव कायम रहन्छ। सबभन्दा तल्लो स्तरमा विरोधाभास कायम रहन्छ र उच्चतम् स्तरमा केही एकता पैदा हुन्छ। हेगेल अमूर्त तर्कसँगै सट्टा तर्कको तुलना पनि गर्दछन्, जसलाई ‘औपचारिक तर्क’ को रूपमा बुझ्न सकिन्छ। द्वन्द्ववादका समर्थकहरूका अनुसार औपचारिक तर्क द्वन्द्वात्मक तर्कको एक विशेष मामिला हो। यो एक अत्यन्तै आकर्षक तुलना हो। द्वन्द्वात्मक तर्क र औपचारिक तर्कको बीचमा ठीक विपरीत एक विरोधाभास हुन्छ। मानवीय विचार यसरी व्यवस्थित हुन्छन् कि विपरीत हमेशा विद्यमान हुन्छन्।

हेगेलका अनुसार तर्क शुद्ध विचार, सोचको विज्ञान हो। सोच सदैव सार्वभौमिक हुने हुनाले मामिलाको सार, सत्यको अर्थ सदैव सार्वभौमिकमा निहित हुन्छ। केवल सार्वभौमिकले नै यो सत्यलाई धारण गर्दछ। तर हेगेलको तर्क अनुसार कसैले पनि सार्वभौमिक र व्यक्तिको विरोध गर्न सक्दैन। किनकि सार्वभौमिकमा व्यक्ति सामेल हुन्छ र त्यसकारण व्यक्तिले सार्वभौमिकको विरोध गर्दछ। तर यो विरोधलाई उच्च स्तरमा हटाइन्छ। यो सामान्यको बारेमा सोच्ने कुरामा वा चीजहरूको वास्तविक प्रकृति यस हदसम्म प्रकट हुन्छ कि यो प्रकृति सोचसँग मेल खान्छ। त्यसकारण हेगेल पुनः प्रसिद्ध सिद्धान्तमा फर्किन्छन्, जसलाई कान्टले छोड्ने कोशिस गरेका थिए। त्यो एलिटिक स्कूलको हुने र सोच्ने कुराको पहिचानको सिद्धान्त थियो। हेगेलका अनुसार यो केवल पहिचान मात्र होइन, बरु सोच हो। यहाँ कुनै पहिचानको प्रश्न रहँदैन, सोचको अतिरिक्त कुनै अस्तित्व हुँदैन। केवल सोचको लागि वस्तुनिष्ट सोच रहेको हुन्छ। त्यसकारण ज्ञानको बारेमा, हुनुको बारेमा, विश्वासको बारेमा, मानिसको बारेमा सबै प्रश्नहरू विचारका सरल परिभाषाहरूमा समेटिएर रहन्छन् र केवल तर्कमा नै तिनीहरूले आफ्नो वास्तविक समाधान प्राप्त गर्दछन्। त्यसैले दर्शनलाई स्वयंबाट शुरु हुने प्रणालीको रूपमा बनाउन सकिन्छ। अर्थात् वास्ताविकतासँगै विचारहरूको सम्बन्धको बारेमा प्रश्नहरूलाई हल गर्ने कुनै आवश्यकता हुँदैन, जान्ने क्षमताको बारेमा, स्वयंमा एउटा चीज के हो, एउटा घटना के हो ? – यी समस्याहरू कान्टको आलोचनात्मक दर्शन वा लकको अनुभवजन्य दर्शनसँग सम्बन्धित छन्। यी सबै प्रश्न गलत तरीकाले सोधिन्छन् किनकि यस्तो सोचिन्छ। त्यसकारण सोच्ने प्रश्न समान छन् वा छैनन् र तिनीहरूको सम्बन्ध कसरी हल गर्ने भन्ने प्रश्न गलत तरीकाले प्रस्तुत गरिएका प्रश्न बनेका छन्। तर पनि यो प्रश्न विद्यमान थियो र हेगेल यो प्रश्नका विभिन्न समाधानहरूमा चर्चा गर्दछन्। कुल मिलाएर हेगेल वस्तुनिष्ठताको लागि विचारका तीन समन्धहरूलाई सूचीबद्ध गर्दछन्। पहिलो तत्वमीमांसा हो, जुन केवल सोचका तत्वहरूबाट नै अगाडि बढ्दछ तर कुन कुरामा ध्यान दिँदैन भने सोचले स्वयंमा विरोध गर्दछ र सोचको अन्तिम परिभाषाहरूको सीमाभन्दा पर जाँदैन। यो हेगेलियन परिभाषासँग सम्बन्धित छ कि  द्वन्द्वात्मकताको विपरीत तत्वमीमांसाको अवधारणसँग परिचित छ।अहिलेसम्म तत्वमीमांसा शब्दको उपयोग बुद्धिमान सारको सिद्धान्तको रूपमा, दर्शनको प्रतीकको रूपमा स्वयं विद्यमान र अचल तथा सारहीन सिद्धान्तको रूपमा गरियो। यसरी हेगेल द्वन्द्वात्मकताको विपरीतको रूपमा तत्वमीमांसाको आफ्नो बोधको अनुशरण गर्दछन्, एक यस्तो सिद्धान्तको रूपमा, जुन विरोध गर्नेसम्म सीमित छ र तिनीहरूको एकताको अस्तित्वमा ध्यान दिँदैनन्। तत्वमीमांसाले सदैव तर्कशास्त्र, अमूर्त सोच, तार्किकताको तर्कसंगत पक्षसँगै काम गर्दछ। तर तत्वमीमांसा पछिको महत्त्वपूर्ण दर्शनभन्दा बढी छ, जसमा यो संसारको संज्ञेयताको पुष्टि गर्दछ, तत्वमीमांसाले सदैव हुने र सोच्ने कुराको पहिचानको सिद्धान्तलाई अगाडि बढाउँदछ।  तत्वमीमांसाको लागि स्वयंमा कुनै वस्तु छैन। तर तत्वमीमांसाले संज्ञेय चीजहरूलाई वस्तुनिष्ठ रूपमा दिइएका केही समग्रताहरूको रूपमा हेर्दछ। स्वयं सोचबाट उत्पन्न हुने अवधारणहरूको रूपमा होइन, बरू यो सोचको विपरीत अवधारणाहरूको रूपमा। हेगेल कान्टमाथि कुनै आपत्ति जनाउँदैनन् र उनीसँग सहमत छन् कि केवल तीन यस्ता समग्रताहरू छन् – यिनीहरू आत्मा, संसार र ईश्वर हुन् र त्यसकारण तत्वमीमांसा हमेशा तर्कसंगत मनोविज्ञान, ब्रम्हाण्ड विज्ञान र तर्कसंगत धर्मशास्त्रको लागि तल आउँदछ। हेगेल कान्टको कुन दावीलाई दोहोर्याउँदछन् भने विभिन्न परिभाषाहरूमा विरोधाभास र विरोध खोज्ने क्रममा, तत्वमीमांसाले यी विरोधहरूको समाधान खोज्न सक्दैन र यसप्रकार असफलताको लागि अभिसप्त हुन्छ। हेगेलका अनुसार तत्वमीमांसाको लाभ, अस्तित्वको ज्ञेयतामा यसको दृढ विश्वास हुन्छ। तत्वमीमांसालाई हमेशा व्यक्तिपरकता र वास्तविकताबाट अलग गर्नको लागि कम गरिएको छ। अस्तित्व र सोचको पहिचानमा तत्वमीमांसाको यो दृढ विश्वास यो पहिचानको लागि अघुलनशीलताको लागि कम भएको थियो। यसैगरी हेगेलका अनुसार वास्तविकतासँग विचारको अर्को सम्बन्ध दुई प्रकारका छन् – यी अनुभववाद र आलोचनात्मक दर्शन हुन्। उनका अनुसार अनुभववाद तत्वमीमांसाको विपरीत उत्पन्न हुन्छ। यसको सार सिद्धान्त, सामान्य र व्यक्तिलाई संयोजित गर्नमा असमर्थ छ। अनुभववादको खराबी के हो भने यसले पनि समस्याको हल गर्न सक्दैन। किनभने यसको लागि सोच सदैव धारणाको माध्यमबाट काम गर्नु हो र धारणा केवल बाहिरी संसारको बोधको एक रूप हो। अर्थात् पुनः सोच र बाहिरी संसार फाटेको छ। अनुभववाद जस्तै आलोचनात्मक दर्शनले अनुभवलाई एक मात्र आधार मान्छ। तर आलोचनात्मक दर्शनको वास्तविक विचार, जसले यसलाई अनुभववादबाट अलग गर्दछ, त्यो के हो भने केवल ज्ञान नै हाम्रो सोचको विषय हो। आफ्नो ज्ञानको रहस्यलाई बुझ्नको लागि, सत्यका रहस्यहरूलाई खोज्नको लागि विचारका रूपहरूलाई नै आफ्नो सोचको विषय बनाउनु पर्दछ। कान्टद्वारा यो सही विचारलाई उल्लेखनीय रूपले नोट गरिएको थियो, तर यसो गर्नमा उनले के कुरा संकेत गर्ने गल्ती गरे भने दार्शनिकहरूले पछिका दर्शनलाई बनाउन बन्द गरिदिनुपर्दछ।  

हेगेलका अनुसार व्यक्तिले सोच्न शुरु गर्नुभन्दा पहिले सोच्न सिक्नुपर्दछ। उनको लाक्षणिक अभिव्यक्तिमा एउटा व्यक्तिले नदीमा प्रवेश गर्नुभन्दा पहिले पौडन सिक्नुपर्दछ। के कुरा स्पष्ट छ भने कसैले सोचेर नै सोच्न सिक्दछ। त्यसकारण हेगेलका अनुसार मनको अन्वेषण गर्नु, सोचको अन्वेषण गर्नु र एक दार्शनिक प्रणालीको निर्माण गर्नु एकै कुरा हो। कान्टले यस बेला यो स्पष्ट सत्यमा ध्यान दिएनन् कि सोचले स्वयं दर्शनको निर्माण गर्दछ। हेगेलका अनुसार कान्टीय दर्शनको एउटा अर्को विशेषता एकै समयमा सकारात्मकता र नकारात्मकता दुवै हो, कारणको एन्टीनोमीको खोज हो। कान्टले सोचमा अन्तर्विरोधहरूको उपस्थितिलाई सही ढंगले नोट गरे तर गल्तीपूर्वक यी अन्तर्विरोधहरूलाई केवल संख्या चारसम्म सीमित बनाए। वास्तवमा यी विरोध, यी अन्तर्विरोध सबै वस्तुहरूमा निहित हुन्छन्। हेगेलका अनुसार यो तार्किकको द्वन्द्वात्मक क्षण हो। त्यसकारण कान्टद्वारा पेश गरिएका एन्टीनोमीका प्रमाण गलत छन्। किनकि कान्ट त्यो कुरा सावित गर्दछन्, जसको बारेमा उनी आश्वस्त छन्। वास्तवमा यी एन्टीनोमीहरूलाई सिद्ध गर्न सकिंदैन। के कुरा स्पष्ट छ भने कान्ट वाद र विवादको वैधतालाई सावित गर्नमा उनलाई शुरुदेखि नै स्पष्ट भएको वाद र विवाद दुवै सत्य भएको तथ्यबाट अगाडि बढ्दै गरेको प्रतीत हुन्छ। त्यसकारण कान्टको दर्शन असंगत निक्लियो। यसको पद्धतिमा कुनै प्रभाव परेन। त्यसैले कान्टका निकतम् विद्यार्थीहरू र अनुयायीहरूले तुरून्तै कान्टीयन दर्शनको यो कमीलाई हल गर्ने प्रयास गरे। उदाहरणको लागि फिख्टेले श्रेणीहरूको कटौतीको निर्माण गर्ने कोशिस गरे तर उनले केवल परिमित नै ज्ञेय छ भन्ने तथ्यभन्दा बाहिर जाने गल्ती गरे। अर्कोतिर हेगेलको दावी के छ भने सोचले हरेक चीजको बारेमा सोचिरहेको हुन्छ। सोच्नु सत्य जस्तै अनन्त छ। त्यसकारण सोचलाई परिमितसम्म सीमित राख्नु हुँदैन अन्यथा यो हरेक  चीजको बारेमा सोच्नु हुँदैन। चिन्तन अनन्त छ र त्यसकारण त्यसको विषय पनि अनन्त छ। तर सोचको यो विशेषताबाट कुनै पनि प्रकारले दार्शनिकले डराउनु हुँदैन र उनीहरूले के कुरा सोच्नु हुँदैन भने जस्तो कि शेलिंगले भनेका थिए – यो अनन्त केवल कुनै प्रकारको तर्कहीन बुझाइमा नै बोधगम्य छ। हेगेलका अनुसार शेलिंगले सोचको अनन्ततालाई सढी ढंगले नोट गरे। तर गल्तीपूर्वक उनले के माने भने यो अनन्तता अवधारणाहरूमा बोधभन्दा बाहिर छ, मनको बुझाइभन्दा बाहिर छ। शेलिंगले प्लोटिनस र कुसाका निकोलसको परम्परामा गलत तरीकाले कारण र कारणको विपरीत गरे। हेगेल शेलिंगको यो खुबीलाई नोट गर्दछन्, तर फेरि पनि के बताउँदछन् भने अनन्त अवधारणाहरूमा बोधगम्य छ। त्यसकारण उनी अगाडि यी सिद्धान्तहरूको आधारमा एक दार्शनिक प्रणालीको निर्माण गर्ने प्रयास गर्दछन्। दर्शनलाई विचारको शुद्ध तत्वको आधारमा बनाउन सकिन्छ र दर्शनलाई अवधारणाहरूमा सटीक रूपले बनाउन सकिन्छ। यसरी हेगेल के बताउँदछन् भने उनको दर्शन पूर्ण र बिल्कुल सत्य छ तर अघिल्ला दार्शनिक शिक्षाको आफ्नो दर्शनको विरोध गर्दैनन्। के कुरा दर्शाउँदछन् भने यी सबै दार्शनिक प्रणालीहरू र दृष्टिकोणहरूले एक वा अर्को तरीकाले सच्चाइको मार्ग अपनाए। उनले वस्तुनिष्ठताको एक वा अर्को पक्षलाई प्रतिबिम्बित गरे। हेगेलको योग्यता उनको विचारमा के हो भने उनले अघिल्लो दर्शनको यो एकतर्फीपनलाई देखे र यी सबै विरोधहरूलाई आफ्नो दर्शनमा जोडिदिए र उनले आफ्नो सिस्टममा त्यो हटाइदिए। हेगेलमा दर्शनको इतिहासको लागि यो दृष्टिकोण दर्शनको इतिहासमा उनको व्याख्यानमा देखिन्छ। हेगेल प्रायः यस्ता समस्याहरू राख्दछन्, जहाँ अन्य दार्शनिहरूले तिनलाई देख्दैनन्। तर यी व्याख्याहरूलाई केही आशंकासँगै पढ्नु आवश्यक हुन्छ। किनभने हेगेल केवल दर्शनको इतिहासलाई मात्र उजागर गर्दैनन्, बरु उनी स्वयंको दार्शनिक अवधारणाको विकासबाट के कुरा थाहा हुन्छ भने कसरी उनले यसलाई स्वयं नजानीकन यो सुनिश्चित गर्नको लागि अगाडि बढे कि दर्शन उद्देश्यसम्म पुग्यो। यी प्रारम्भिक क्षणपछि हेगेल आफ्नो दर्शनको व्यवस्थाको वास्तविक निर्माणको लागि अगाडि बढ्दछन्।

हेगेलको तर्क विज्ञानमा तीन खण्ड छन् – हुनु (अस्तित्व) को सिद्धान्त (theory of being), सारको सिद्धान्त र अवधारणाको सिद्धान्त। हेगेल सत्यको बारेमा सोच्न शुरु गर्दछन्, त्यो चिन्तन सत्य हो। कुनै विशेष अवधारणाको सन्दर्भ बिना स्वयंमा सोच के हो ? सोचविचारलाई हामी शुद्ध तत्वमा लिन्छौं, कुनै पनि परिभाषामा तोड्दैनौं। एक्लै अवधारणालाई छोडिदिने सोच नै शुद्ध तत्व हो। तर सोच्नु स्वयंमा केवल सोच्नु मात्र हुन सक्तैन, सोच्ने कुराले सदैव केही न केही सोचिरहेको हुन्छ। पहिलो पटक यो विचार प्लोटिनसद्वारा स्पष्ट रूपले उनको हुनुको अर्को हाइपोस्टेसिस वा सारतत्व मन हो, जुन एक शुद्ध विचार हो  भन्ने कुरा संकेत गर्दै  व्यक्त गरिएको थियो। तर पनि यो एकता सदैव द्विभाजित हुन्छ। किनकि मन अर्थात् सोचले सदैव कुनै चीजको बारेमा सोच्छ। त्यसकारण मन एकै भएको कारण स्वयंमा विषय र वस्तुमा, विचार र अस्तित्वमा विभाजित हुन्छ। त्यसैले मन एकै समयमा हुनु र सोच्नु दुवै हो। हेगेल एकै कदमको प्रस्ताव गर्दछन् तर एक अन्तरसँगै। प्लोटिनसमा कारण र तर्कलाई अलग-अलग तरीकाले अलगाव गरिन्छ। मन अनन्त कालको स्तरमा विद्यमान छ र यसमा विपरीत एकजुट हुन्छ। किनभने त्यो अनन्त कालमा एकजुट हुन्छ र हाम्रो मन आत्माको स्तरमा संचालित हुन्छ, जहाँ समय संचालित हुन्छ र त्यसकारण विपरीत त्यहाँ अलग हुन्छ र यो सबै एकद्वारा श्रीपेज पहिराइन्छ, जुन सबै प्राणी र सबै बोधभन्दा पर हुन्छ। हेगेलले अस्तित्वको यो पिरामिडलाई समतल गरेको प्रतीत हुन्छ। यसले के दर्शाउँदछ भने सोच र अनन्त एकै हुन्। त्यसकारण अवधारणाहरू, प्लेटिनसका अनुसार, आत्माको स्तरमा संचालित हुन्छ र सोचको अनन्तता एक र एक जस्तै हुन्छ। सोचको शुद्ध तत्वबाट शुरु गरी ती सबै अवधारणाहरूलाई निकाल्न सकिन्छ, जसले सोचमा काम गर्दछ। त्यसकारण हेगेलको दर्शन स्वयं सुदूर अतीतको दर्शनमा निहित छ र यसका वस्तुगत पूर्वापेक्षाहरू छन् तर यसको विशिष्टताको कारणले यो स्वयं विभिन्न अन्तर्विरोधहरूले भरिएको छ। यसप्रकार सोचले हमेशा हुनुको बारेमा सोचिरहेको छ। त्यसकारण सबभन्दा सोच्ने कुराको विचार हो बीइंग। हुनुको यो विचारबाट हेगेल अगाडि बढ्दछन्। जस्तो कि हेगेल लेख्दछन् –  शुद्ध अनिश्चितता, विचारको शुद्ध तत्व, शुद्ध अमूर्तता, शुद्ध विचार र शुद्ध तात्कालिकता हो। सत्यको कुनै परिभाषा छैन, कुनै पनि निश्चितताको परिभाषाको अभाव छ, लगभग त्यसरी नै जसरी भनिन्छ प्लेटिनसले एकताको वर्णन गरे। हुनुलाई कुनै पनि प्रकारले परिभाषित गर्न सकिंदैन र कुनै पनि प्रकारणले वर्णन गर्न सकिंदैन, त्यसकारण केही पनि छैन, किनकि यसले स्वयंमा केवल नकारात्मक क्षण राख्दछ। सत्य त्यो हो, जुन पूर्ण रूपले कुनै पनि परिभाषाले रहित हुन्छ र यो केही पनि होइन। त्यसकारण थेसिस (वाद) र एन्टिथेसिस (विवाद) को पहिलो जोडी  हेगेलियन दर्शनमा उत्पन्न हुने विरोधहरूको जोडी ‘हुनु’ र ‘केही नहुनु’ हो। यिनीहरू कुराकानी गर्न शुरू गर्दछन् र एकतामा प्रवेश गर्दछन् र यो एकता बन्न दिन्छ अर्थात् अस्तित्वको शून्यतामा र शून्यतामा हुनुको संक्रमण। बन्नु पहिलो ठोस विचार हो, पहिलो अवधारणा हो। यो केवल अस्तित्व होइन, जुन उत्पन्न हुन्छ, बरु वास्तविक अस्तित्व हुन्छ।

अब श्रेणीहरूको यो कटौती, अवधारणाहरूको कतौतीको विकासको बारेमा केही कुरा गरौं। तर्कशास्त्रको विज्ञानमा हेगेलका ती सबै खोजहरू देखिन्छन्, जुन पछि मार्क्सवादी-लेनिनवादी दर्शनका नियहरूको स्तरसम्म बढ्दछन्। अर्थात् एकताको नियम र विरोधहरूको संघर्ष, निषेधको निषेध, गुणको मात्रामा संक्रमण। श्रेणीहरूको कटौती गर्दै हेगेल पासिंगमा के बताउँदछन् भने स्वयंमा कुनै चीज छैन, उनका अनुसार सार हमेशा स्वयंमा चम्किन्छ र त्यसकारण हमेशा स्वयंलाई एक घटनाको रूपमा प्रकट गर्दछ। वस्तु-स्वयं र उपस्थितिको बीच कांटियन विरोध वास्तवमा विद्यमान छैन। किनकि सारलाई रूपको माध्यमबाट जानिन्छ। आवश्यकता र अवसरको बीचमा, आवश्यकता र स्वतन्त्रताको बीचमा कुनै विरोध छैन। किनकि तिनीहरू पनि एक द्वन्द्वात्मक विरोधाषासका पक्ष हुन् र तिनीहरूलाई कानूनका अवधारणाहरूमा पनि हटाइन्छ, जस्तो कि मापको अवधारणामा सारको अवधारणालाई हटाइन्छ।

हेगेलीयन दर्शनको संरचना कुन अर्थमा उल्लेखनीय छ भने यो हाम्रो सामु सामग्री तालिका राख्नको लागि पर्याप्त छ र तुरुन्त दिमागमा आउँदछ। के कुरा पत्ता लागेको छ भने शुद्ध हुनुबाट स्वयंलाई नकारिन्छ र सारको अवधारणा उत्पन्न हुन्छ। निश्चित हुनु नै वर्तमान दुनियामा विद्यमान हुनु हो। यो ‘अस्तित्व-सार’ को एक जोडी हो र हुनु तथा सारको संश्लेषण एक अवधारणा हो। ‘तर्क विज्ञान’ को अवधारणा कार्यको अन्तिम खण्ड हो। अवधारणा पनि स्वयंबाट प्रकट हुन्छ। यसप्रकारको अवधारणा तर्कमा प्रयुक्त अवधारणा, जुन निर्णयमा संचालित हुन्छ, स्वयंलाई नकार्नको लागि विवस हुन्छ,यसको विपरीत हुन्छ। प्रकृतिसँग जोडिएको अवधारणा वस्तुनिष्ठतासँगै एक-अर्को विपरीत हुन्छ।

अवधारणाको सिद्धान्तमा यस्तो त्रिकोण सामेल हुन्छ –  एक व्यक्तिपरक अवधारणा, एउटा वस्तु एक उद्देश्य अवधारणा र एक विचार। एक विचार एक अवधारणा हो, जुन निर्णयमा, शुद्ध विचारमा संचालित हुन्छ। यसले स्वयंलाई नकार्दछ र प्रकृति अनुरूप एक वस्तुनिष्ठ अवधारणामा बदलिन्छ र एक विचार उत्पन्न हुन्छ, जसले स्वयंमा व्यक्तिपरकतालाई जोड्दछ अर्थात् सोच र निष्पक्षता अर्थात् प्रकृति।

विचार जीवन र ज्ञानको माध्यमबाट विकसित हुन्छ त्यसपछि हेगेलीयन प्रणालीको शिखरसम्म पूर्ण विचारमा चढ्दछ। एक परम विचार के हो ? विचार, उद्देश्य र व्यक्तिपरक विचारहरूको एकताको रूपमा विचारको अवधारणा हो, जसको लागि विचार एक वस्तु हो, जसले सबै निर्धारणहरूलाई अंगाल्दछ। यो एकता यसकारण पूर्ण र पूर्ण सत्य सोच रहेको छ, अर्थात्  पूर्ण विचार अस्तित्व र सोचको पहिचानको रूपमा सत्य छ, यो उद्देश्य र व्यक्तिपरकको पहिचान हो। यो एक यस्तो सत्य हो, जुन स्वयंमा विद्यमान छ। निरपेक्ष विचारको अर्को विकासले विचार स्वयंलाई नकार्दछ, विचारको अन्यतामा, प्रकृतिको दर्शनमा गुज्रिन्छ। पुनः वस्तुपरक आत्माको रूपमा विचार प्रकृतिको संश्लेषण हुन्छ।

‘तर्कको विज्ञान’ अवधारणाको विकाससँगै  समाप्त हुन्छ, जुन विचारको लागि अग्रणी हुन्छ। हेगेलका अनुसार विचार वस्तुको लागि अवधारणाको पत्राचार, अवधारणा र वस्तुको पहिचान हो। त्यसकारण विचार त्यस अर्थमा सत्य हो, जसमा हामी यसलाई आम रूपमा बुझ्छौं, जस्तो कुनै व्यक्तिको विचारको उद्देश्य संसारमा पत्राचार हुन्छ। तर हेगेल यहाँ एउटा कुन स्पष्टीकरण दिन्छन् भने सत्य एक निश्चित, व्यक्तिगत व्यक्तिको व्यक्तिपरक विचारहरूको पत्राचार होइन,बरु एक यस्तो अवधारणाको पत्राचार हो, जुन वस्तुनिष्ठ रूपले विद्यमान छ, न कि कुनै अलग व्यक्तिको सनकमा कुनै वस्तुको लागि।

हेगेलले प्लेटोनिक शब्दहरूको प्रयोग गर्नु कुनै दुर्घटना होइन। यसले के दर्शाउँदछ भने एक विचार अनुमानको एक रूप हो। विचार पनि विकसित हुन्छ र विचारको पहिलो रूप जीवन हो । एक निष्कर्ष जुन एक जीवित प्राणद्वारा अनुभूतिको एक निश्चित ठोस कार्यमा प्रकट हुन्छ। एउटा जीवित प्राणी केवल रहने मात्र होइन, बरु जान्दछ पनि, त्यसकारण जीवनको प्रतिपक्ष ज्ञान हो। हेगेलका अनुसार ज्ञानका दुई रूप छन् –  स्वयं ज्ञानको रूपमा ज्ञान  र इच्छाको रूपमा ज्ञान। अनुभूति र जीवन निरपेक्ष विचारमा संश्लेषित हुन्छन्। पूर्ण विचार अब केवल एक विचार मात्र होइन, बरु प्लेटोको सन्दर्भमा विचारहरूको दुनियाँ हो। सबै विचारहरूको समग्रता, रूपहरूको रूप (एरिस्टोटलका अनुसार) एरिस्टोटलियन ईश्वर एक आत्मा-विचारक मनको रूपमा, यो पूर्ण विचार हो। यो कुनै विशिष्ट सत्य होइन, सामान्य रूपमा सत्य हो। तर सत्य, एक निरपेक्ष विचारको रूपमा, एक आध्यात्मिक गठन हो र यसलाई आफ्नो लागि कुनै प्रकारको मुक्त गतिविधिको आवश्यकता हुन्छ। त्यसकारण निरपेक्ष विचारलाई कुनै क्रियाको आवश्यकता हुन्छ। यसको क्रियामा सृजना, कुनै चीजको निर्माण, केही यस्तो जस्तो विचार हुँदैन। त्यसकारण विचारले आफ्नो भिन्नतामा एक संक्रमणको अनुमान लगाउँदछ। आत्माको क्षेत्रको रूपमा विचारको भिन्नता, गैरभौतिक क्षेत्र, प्रकृति वा पदार्थ हो। त्यसकारण हेगेलीयन यूनिभर्सल ट्रायडको अर्को भाग प्रकृतिको दर्शन हो, जुन दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोशको दोस्रो खण्डमा छ। पूर्ण विचार, स्वतन्त्रताको सर्वोत्कृष्टता हुनुको नाताले स्वयंको लागि आफ्नो भिन्नतामा एक संक्रमणको आवश्यकता हुन्छ। विचारको यो भिन्नता प्रकृति हो।

‘प्रकृतिको दर्शन’ शायद हेगेलको दर्शनको सबभन्दा कम रुचिपूर्ण हिस्सा हुनुपर्दछ। तर यसको लागि पूर्ण रूपले वस्तुनिष्ट व्याख्या छ। प्रकृतिको दर्शनको संरचनामा पनि त्रिक नै छ र यसमा तीन भाग हुन्छन् – यान्त्रिक विज्ञान, भौतिक विज्ञान र जीव विज्ञान। थेसिस (वाद), एन्टिथेसिस (विवाद) र सेंथेसिस (संवाद) का अनुसार वर्गीकरणको सिद्धान्त गतिको सिद्धान्त हो, पदार्थको गतिको रूपको सिद्धान्त हो। यन्त्र विज्ञानमा द्रव्यमान (mass) को गति वा पिंडको गति, जसलाई हामी मेगावर्ल्डमा देख्दछौं, माथि विचार गरिएको छ। भौतिक संसार, जसमा रसायन विज्ञान सामेल छ, मा कणिकाहरूको गति सामेल छ। अर्गानिक्स तिनको एकतामा द्रव्यमान र कणिकाहरूको संचलन छ। यान्त्रिक विज्ञानलाई ध्यान दिँदै हेगेलले के कुरा नोटिस गरेका छन् भने द्रव्यमानको गतिको तात्पर्य यो द्रव्यमानहरूको समानतासँग हुन्छ, द्रव्यमान एक-अर्कोबाट केवल मात्रामा भिन्न हुन्छन्। गतिशील द्रव्यमानहरूको समतुल्यताको तात्पर्य तिनीहरूको मात्रात्मक एकीकरणसँग हुन्छ – यी द्रव्यमान अन्तरिक्ष र समयमा एकजुट हुन्छन् तथा अन्तरिक्ष र समय, जस्तो कि यान्त्रिक विज्ञानका स्पष्ट समीकरणहरूबाट जानिन्छ, त्यो हो, जसमा गति हुन्छ। अर्थात् तिनीहरूको एकतामा स्थान र समयले पदार्थ दिन्छन्। आन्दोलन, विकास कुन तथ्यतिर जान्छन् भने यस्ता निकाय छन्, जसमा केवल मात्रात्मक मात्र नभएर गुणात्मक विकास पनि हुन्छ। यस्ता पिण्ड ग्रह र प्रकाशमान छन्। हेगेलका अनुसार भौतिक विज्ञान सबभन्दा पहिले खगोलीय पिण्डहरुको शुरुवातमा विचार हो। भविष्यमा आकाशीय पिण्डहरूको अध्ययनबाट तिनीहरूलाई सूर्य, चन्द्रमा, धुम्रकेतु र पृथ्वी गरी चार प्रकारमा विभाजित गर्नु, जुन वायु, अग्नि, जल र पृथ्वी अनुरूप हुन्छन्, ती न्यायावाक्यका चार आँकडातिर बढ्दछन्। यसरी हेगेल पदार्थको संरचनामा आउँदछन्, जसले तिनलाई कणिकाहरूको संचलनमा जाने अनुमति दिन्छ तथा कणिकाहरू र द्रव्यमानको संचलनको एकीकरणले तिनलाई जैविक गतिमा जाने अनुमति दिन्छ। जीव केवल एक हिडडुल गर्ने जनावर मात्र होइन, बरु एक यस्तो जनावर हो, जसको चयापचय (metabolism) हुन्छ। हेगेलका अनुसार अर्गानिक्स पहिले दुई प्रावधानहरूको एक संश्लेषण हो – यान्त्रिक विज्ञान थेसिसको रूपमा र भौतिक विज्ञान एन्टीथेसिसको रूपमा।

अर्गानिक्स भूगर्भीय प्रकृतिबाट शुरु हुन्छ, दोस्रो क्षण बोटविरुवाको जीवन र तिनीहरूको संश्लेषणको रूपमा पशु जीव। पशु जीवमा पदार्थको आत्म-वृद्धि आफ्नो आत्म-निषेधको स्तरसम्म हुन्छ। पशु जीवमा पदार्थको यस्तो विकास हुन्छ, जसको लागि पुनः आफ्नो लागि पहिलेदेखि  नै आफ्नो अन्यतामा आत्माका दायरामा संक्रमणको आवश्यकता हुन्छ। यसरी हेगेलको प्रकृतिको दर्शनलाई संक्षेपमा बुझ्न सकिन्छ।

हामीले पहिले थाहा पाइसकेका छौं कि हेगेल र उनका अनुयायी औपचारिक द्वन्द्ववाद र सट्टा तर्कको बीचको अन्तरलाई बुझ्थे। कथित रूपले सट्टा तर्क (speculative reasoning), हाम्रो शब्दावलीमा – द्वन्द्वात्मक, उच्चतम् स्तरको तर्क हो, जसमा औपचारिक तर्क सामेल हुन्छ। कान्ट वैज्ञानिक ज्ञानको तन्त्रमा रुचि राख्थे, वैज्ञानिक ज्ञान विद्यमान हुन्छ, कान्टको लागि यसमा कुनै शंका छैन। त्यसकारण कान्ट विज्ञानमा विद्यमान अनुभूतिको पद्धतिको खोज गर्दछन् अर्थात् अनुभूतिको विधिको, जसले नयाँ ज्ञानलाई जन्म दिन्छ। कुनै पनि वैज्ञानिक – भौतिक वैज्ञानिक, गणितज्ञ, रसायन वैज्ञानिक, आदि – सदैव कुन काम गर्दछन् भने एक कोरा स्लेटसँगै उनीहरू ज्ञानको खोजी गर्दछन्। यो ज्ञानलाई सैद्धान्तिक, व्यावहारिक, सामूहिक, आदि विभिन्न विधिहरूद्वारा परीक्षण गरिन्छ र अन्तमा सत्यको रूपमा स्वीकार गरिन्छ।

आफ्नो दर्शनमा हेगेल अर्कोतिर सम्पर्क गर्दछन्। तिनीहरू विभिन्न छन् – यान्त्रिक विज्ञान, भौतिक विज्ञान, अर्गानिक्स, घटना, सामग्री, सम्बन्ध (उनको द्वन्द्वात्मकताको पहिलो भागबाट), पदार्थ, कारण, सहभागिता, गुण, मात्रा, अवधारणा, निर्णय, निष्कर्ष। हेगेल थेसिसबाट एन्टीथेसिस प्राप्त गर्दछन् र पुनः तिनीहरूलाई संश्लेषणमा जोड्दछन्, त्यसपछि तर्कको केही आभास गराउँदछन्। तर वास्तविकता  के हो भने यो त केवल देखावटी मात्र हो। हेगेलले कहिल्यै कुनै खोज गरेनन्। उनी सदैव केवल तिनै श्रेणीहरूसँग व्यवहार गर्दछन्, जसलाई उनी जान्दछन्, त्यसको लागि ज्ञात आँकडासहित। र, यदि अवधारणाको बारेमा कुरा गर्ने हो भने यो एक प्रकारको खेल हो,जसले केही अवधारणाहरूलाई अलग-अलग दराजमा राख्छ। यी अवधारणाहरूलाई छाँट्दछ र छँटाइ एक वस्तुनिष्ट सिद्धान्त अनुसार होइन, बरु एक काल्पनिक सिद्धान्त अनुसार हुन्छ।

अब हामी त्रय घटना-सामग्री-सहसम्बन्धको स्थानमा कुनै तीन स्तितिहरूलाई राखेर भन्न सक्छौं – पदार्थ-कारण-संवाद। हामीले हेगेलको द्वन्द्वात्मकताको अध्ययन गरेपछि भन्न सक्छौं – पदार्थ थेसिस हो, कारण एन्टिथेसिस र इन्टरएक्सन संश्लेषण हो। यो केवल एक खेल हो। र, तथ्य के हो भने ‘तर्कको विज्ञान’ र ‘आत्माको दर्शन’ मा यो कुरा अगोचर (imperceptible) छ, प्रकृतिको दर्शनमा यो स्पष्ट हुनजान्छ। किनभने यहाँ हेगेल विज्ञानको क्षेत्रमा पस्दछन्।उनको दर्शनको तुलना विज्ञानसँग गर्न सकिन्छ, जुन डेकार्टेसको समयदेखि १७औं शताब्दीको शुरुवातबाट – लाइबनिज, स्पिनोजा, कान्ट, आदिलाई सदैव सच्चा ज्ञानको मानक मानिरहियो र दर्शनशास्त्र आउनेहरूको लागि विज्ञान बराबर थियो। हेगेल यसको विपरीत मान्दछन् – दर्शन वास्तविक ज्ञानको मानक हो र विज्ञानले यसको पालना गर्नुपर्दछ। हेगेलको प्रकृतिको दर्शन एम्पेडोकल्स र एनाक्सागोरसको प्राकृतिक-दार्शनिक निमार्ण समान छ। एम्पेडोकल्स र एनाक्सागोरसले आफ्नो युगमा समकालीन विज्ञानको विकासको लागि धेरै काम गरे। उनीहरूले जीवनको उत्पत्ति, ब्रम्हाण्डको संरचना, मानिसको उत्पत्तिको अवधारणाको निर्माण गरे, यसबाट पनि पछि भूविज्ञान र जीव विज्ञान उत्पन्न भए। यो एक यस्तो खोज थियो, जुन प्रायः त्रुटीहरूले भरिएको हुन्थ्यो। हेगेलका अनुसार १९औं शताब्दीका वैज्ञानिकहरू कुनै पनि गेटमा चढ्दैनन्। यो कुनै अचम्मको कुरा होइन, यस्तो कुनै कुरा होइन, जसलाई लाजले एकातिर धकेल्न सकिन्छ, बरु यो सत्यको लागि द्वन्द्वात्मक पद्धतिको परीक्षा हो। द्वन्द्वात्मक पद्धतिबाट के कुरा थाहा हुन्छ भने जसरी त्यो विज्ञानसँग जोडिन्छ, उसले एक असफलताको सामना गर्नुपर्दछ।

अब हामी हेगेलको त्रयको तेस्रो भाग – ‘आत्माको दर्शन’ माथि विचार गर्नेछौं। आत्माको दर्शन हेगेलको ‘दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोश’ को तेस्रो खण्डमा राखिएको छ। अन्य कृतिजस्तै यसमा पनि तीन ठूला भाग छ्न् – व्यक्तिपरक भावना, उद्देश्य भावना र पूर्ण भावना। आत्मा के हो ? हाम्रो लागि आत्माको पूर्वधारणाको रूपमा प्रकृति छ, यो यसको वास्तविकता हो र त्यसकारण यसको सम्बन्धमा बिल्कुल पहिलो छ। यसको विषय जस्तै एक अवधारणा हो। अर्को शब्दमा आत्मा एक एकता हो, विचार र प्रकृतिको संश्लेषण हो। त्यकारण आत्मा त्यहाँ विद्यमान हुन्छ, जहाँ चेतन जीवन हुन्छ। आत्माको क्रियाको क्षेत्र मानिसको क्रियाको क्षेत्र हो । मानिस नै एक मात्र यस्तो प्राणी हो, जसमा प्रकृति र विचार एक हुन्छ। यसको अतिरिक्त तिनीहरू केवल जोडिने मात्र होइन, विलय पनि हुन्छन्। त्यसकारण व्यक्तिपरक भावना, वस्तुनिष्ठ भावना र पूर्ण भावनाको रूपमा आत्माको दर्शनको विकास हुन्छ। व्यक्तिपरक भावना एक व्यक्तिगत विषय हो। वस्तुनिष्ठ भावना समाजमा आत्माको क्रिया हो। पूर्ण आत्मा व्यक्ति र समाजको संश्लेषण हो। त्यसकारण यी पदहरूमध्येमा प्रत्येकको विभाजन स्वयंका त्रिभुहरूमा हुन्छ। व्यक्तिपरक भावनामा मानवजाति विज्ञान, घटना विज्ञान र मनोविज्ञान सामेल छ। पूर्ण आत्मा एक कला, एक प्रकट धर्म र एक दर्शन हो। सबै कुरालाई दर्शनद्वारा मुकुट पहिराइन्छ, जुन कला र रहस्योद्घाटनको धर्मको संश्लेषण हो। यी तथ्यहरूको बाबजुद इन्साइक्लोपेडियाको तेस्रो भाग पहिलो भागको मात्रा बराबर छ। हेगेल आफ्नो दर्शनमा वस्तुनिष्ठ भावनामा बढी ध्यान दिन्छन् र यसका कैयौं पुष्टिहरू छन्। हेगेलले यो पुस्तकका कैयौं अध्यायहरूलाई यति विस्तारपूर्वक विकसित गरेका छन् कि त्यसले उनको लागि व्याख्यानका अलग-अलग पाठ्यक्रम समर्पित गर्दछ। व्यक्तिपरक भावनामाथिको कृति “आत्माको घटनाको विज्ञान” हो। उद्देश्य भावनाको लागि – “कानूनको दर्शन” र “इतिहासको दर्शन” हो।  पूर्ण भावनामा सौन्दर्यशास्त्रमाथि व्याख्यान, प्रकट धर्ममाथि, दर्शनको इतिहासमाथि कैयौं संस्करणहरू प्रकाशित भएका छन्। वस्तुपरक भावनाको सिद्धान्तको विचार हेगेलमा व्याप्त छ। आत्माको विकासमा पहिलो चरण वयक्तिपरक भावना हो। आत्माको विकास विषयमा एउटा ठोस व्यक्तिमा शुरु हुन्छ। व्यक्तिपरक भावना आत्माको विकासमा त्यो क्षण हो, जस्तो यो व्यक्तिमा विद्यमान हुन्छ। व्यक्तिपरक भावनाको विकासमा पहिलो चरण मानवजाति विज्ञान हो। हेगेलको मानवजाति विज्ञानले आत्मालाई मान्दछ किनभने यो स्वयंमा विद्यमान छ। त्यसकारण हेगेल सबभन्दा पहिले आत्मामाथि विचार गर्दछन्, जुन अन्यबाट स्वतन्त्र रूपले अस्तित्वमा छ।

हेगेलको ऐतिहासिक र तार्किक संयोगको सिद्धान्त अनुसार कुनै निश्चित चीज र घटनाको ऐतिहासिक विकास त्यसको तार्किक विकाससँग मेल खान्छ। त्यसकारण आत्मालाई तार्किक रूपमा बुझ्नको लागि यसको ऐतिहासिक विकासको पत्ता लगाउनु संभव र आवश्यक हुन्छ। हेगेल बचपनदेखि यहाँसम्म कि कुनै व्यक्तिको जन्मपूर्वदेखि पनि आत्माको विकासमाथि ध्यान केन्द्रित गर्दछन्। हेगेल आत्माका विभिन्न अवस्थाहरूमाथि विचार गर्दछन् –  एक शिशुमा, मनोभ्रंसका अवस्थाहरू, सपना, अनुपस्थित मन, मूढता, आदि हुन्छ। हेगेलका यी सबै घटनाहरू कुन कुरा देखाउनको लागि धेरै रोचक छन् भने आत्माको सीमा कहाँ छ, जहाँ हामी आत्मा र बाँकी संसारको बीचमा मूलभूत अन्तर देख्न सक्दछौं। यदि हामी एक बुद्धिमानको आत्मा र एउटा स्टूलको बीचमा अन्तर देखाउँदछौं भने हामी अझै केही पनि देख्न सक्दैनौं। तर यदि हामीले एउटा मूर्खको आत्मा एउटा स्टूलबाट कसरी भिन्न हुन्छ भन्यौं भने हामी वास्तवमा यी दुवै पदार्थहरूको बीचमा अन्तर पाउनेछौं। वास्तवमा आत्मा आफ्नो सबभन्दा न्यूनतम् रूपमा, एक भ्रूणको आत्मा, एक सुतेको व्यक्तिको आत्मा अझै पनि निर्जीव प्रकृतिबाट अलग हुन्छ। त्यसकारण हेगेल सबभन्दा पहिले मानिसका सीमान्त राज्यहरू, आत्माको विकासको प्रारम्भिक रूपहरूको खोज गर्दछन्।

व्यक्तिपरक भावनाले आफ्नो विकासलाई जारी राख्दछ र त्यो क्षणसम्म बढ्दछ, जुन त्यो स्वयंको बारेमा जागरूक हुन्छ, स्वयंलाई एक वास्तविक आत्माको रूपमा महसुस गर्न शुरु गर्दछ। हेगेल प्राकृतिक वा संवेदनशील आत्माका सबै रूपहरूलाई विचार गर्दछन्, जसमा सपना वा गर्भासयको स्थिति, मनोभ्रंश, मूर्खता, अनुपस्थित-मन, पागलपन, आदि सामेल छ। र, वास्तविक आत्मा नै आत्मा हो। सामान्य मानिस आत्माचेतनाको स्तरसम्म पुगिरहेको हुन्छ। एउटा व्यक्ति, जसले आत्माका सबै घटनाहरूलाई जोड्दछ र स्वयंलाई एक व्यक्तिपरक भावनाको रूपमा महसुस गर्दछ, घटना विज्ञानको स्तरसम्म जान्छ।

फेनोमेनोलोजी व्यक्तिपरक भावनाको विरोधी छ। हेगेलीयन प्रणाली चक्रीय पद्धति अनुसार विकसित हुन्छ। हेगेल स्वयंले के भनेका थिए भने यसबाट केही फरक पर्दैन कि यो कुन ठाउँबाट शुरु हुन्छ। यसलाई जहाँसुकैबाट शुरु गर्न सकिन्छ। यही कारणले यसमा बन्द प्रणालीको चरित्र हुन्छ र यसलाई कुनै पनि स्थानबाट अन्य सबै तत्वहरूलाई विकसित गर्न सकिन्छ। हेगेलले स्वयं यस्ता दुई प्रयासहरू गरे। पहिलो कामलाई “आत्माको घटना” भनिन्थ्यो र दोस्रो – “दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोश” हो। द फेनोमेनोलोजी अफ स्पिरिटमा हेगेलले आत्म-चेतनाको तथ्यसँगै शुरुवात गरे। आत्माको परिघटना आत्माको आत्म-चेतनाको तथ्य हो, जससँगै हेगेलभन्दा पहिलेका कैयौं दार्शनिकहरूले शुरुवात गरेका थिए। इनसाइक्लोपेडियामा हेगेलले अलग मार्ग अपनाएका थिए, धेरै  प्रसिद्ध मार्ग, परमेनाइड्स र प्लेटोको मार्ग। व्यक्तिपरक भावना स्वयंप्रति सचेत हुन लाग्दछ, एक बाहिरी व्यक्ति जस्तै महसुस गर्दछ। यो विकास किन हो ? यो विरोधाभास किन हो ?  ठीक त्यसकारण किनकि आत्मा जस्तो कि त्यो थियो, स्वयलाई बाहिर देख्छ, त्यसले स्वयंलाई नकार्दछ, आत्मा स्वयंलाई बाहिरबाट देख्दछ र स्वयंलाई केही स्वयं-अस्तित्वको रूपमा चिन्दछ। संश्लेषण मनोविज्ञान हो, एक विज्ञान, जसले आत्मालाई त्यसको सम्पूर्णतामा देख्दछ –  दुवै एक संवेदनशील आत्माको रूपमा, विभिन्न विचलनको रूपमा र आत्म-जागरूक आत्माको रूपमा। अर्थात्, मनोविज्ञान व्यक्तिपरक भावनाको संश्लेषण र विकासको उच्चतम् रूप हो।

आत्माको विकासमा मुख्य क्षण कारण र स्वतन्त्रताको उदय हो। यो स्वतन्त्रताको आभास हो, जुन व्यक्तिपरक भावनाको विकासमा उच्चतम् चरण हो। स्वतन्त्रता मनसँगै अटुट रूपले जोडिएको हुन्छ। त्यसकारण एक व्यक्ति अर्थात् आत्माले कैयौं अवस्थाहरूलाई आफ्ना केही व्यावहारिक गुणहरूको रूपमा देख्दछ –  सुख वा सुखको स्थिति, आकर्षणको स्थिति, मनमानी, इच्छाशक्ति, हिंसा, आदि। त्यसैले यसको वरिपरिको प्राकृतिक संसारमा आत्माको स्वतन्त्रताको भावना हुन्छ। एक भावना हो र स्वतन्त्रताको स्थिति हो, एक इच्छा हो। हेगेलका अनुसार विल (इच्छा) व्यक्तिपरक भावनाको विकासको उच्चतम् बिन्दु हो। “फ्रि स्पिरिट” अन्तिम अनुच्छेद हो, जसलाई हेगेल “सब्जेक्टिभ स्पिरिट” मा मान्छन्। इच्छालाई सदैव सबभन्दा पहिले व्यक्तिपरक रूपमा मानिन्छ तर यसले सदैव स्वयंलाई नकार्ने प्रयास गर्दछ। इच्छा हमेशा कार्य गर्ने प्रयास गर्दछ, हमेशा कुनै वस्तुमा स्वयंलाई प्रकट गर्ने प्रयास गर्दछ अर्थात् स्वयंलाई नकार्न चाहन्छ। निःशुल्क संसारमा स्वयंलाई प्रकट गर्ने कोशिस गर्दछ, स्वयंलाई वस्तुनिष्ठ बनाउन कोशिस गर्छ। त्यसकारण व्यक्तिपरक भावनाको खण्डन हुन्छ, एक उद्देश्य भावना पैदा हुन्छ, एक यस्तो भावना, जुन केवल एउटा व्यक्तिमा मात्र विद्यमान हुँदैन, बरु एक यस्तो समाजमा हुन्छ, जसमा मानिस स्वतन्त्र रूपले कार्य गर्दछन् र तिनीहरूको तर्कसंगत प्राणी हुन्छन्। वस्तुनिष्ठ भावना स्वतन्त्र मानिसहरूको कार्वाहीको क्षेत्र हो, तिनीहरूका विभिन्न आकांक्षाहरू, इच्छाहरू र कार्यहरूको प्रतिच्छेदन (intersection)  र टकराव हो। वस्तुगत भावनालाई थेसिस, एन्टीथेसिस र सेन्थेसिसमा पनि विभाजित गरिएको छ।

हेगेलका अनुसार ऐतिहासिक र तार्किक एक अविभाज्य एकतामा विद्यमान हुन्छ। तर तार्किकले प्रायः ऐतिहासिकलाई बदलिदिन्छ। तथ्य के हो भने हेगेल एक निश्चित विचार, घटनाको विकासलाई दर्शाउदछन्, यसको अर्थ के होइन भने यो विकास इतिहासमा ठीक यस्तै थियो कि यो यी सबै ऐतिहासिक चरणहरूबाट गुज्रियो। हेगेल प्रायः यो अवधारणाको तार्किक विकासलाई दर्शाउँदछन्। यदि हामी शुरुवातमा वा पुनः भन्दछौं भने यसको हमेशा यही अर्थ हुँदैन कि कुनै शताब्दीमा यस्तो राज्य थियो र केही वर्षपछि एउटा अर्को राज्य प्रकट भयो। कहिलेकाहीँ यो हेगेलसँग मेल खान्छ, कहिलेकाहीँ एउटा अर्को विकास हुन्छ। विशेष रूपले वस्तुनिष्ठ भावनाको सम्बन्धमा, यहाँ प्रायः यो विचारको तार्किक प्रकटीकरण हुन्छ, उद्देश्य प्रकट हुन्छ।

कुनै व्यक्तिको स्वतन्त्र इच्छाले कुनै वस्तुमा स्वयंलाई महसुस गराउने प्रयास गर्दछ, आफ्नो स्वतन्त्रतालाई महसुस गराउने कोशिस गर्दछ। यो स्वतन्त्रता इच्छा भन्दा बाहिर विद्यमान कुनै चीजमाथि कब्जा जमाउने कोशिस गर्नु हो। त्यसकारण सम्पत्तिको अवधारणा र यो सम्पत्तिको कब्जाको अवधारणा उत्पन्न हुन्छ। वस्तुनिष्ट भावनाको पहिलो अनुभूति अधिकार हो, कुनै प्रकारको सम्पत्ति राख्ने अधिकार। कानून वस्तुगत भावनाको पहिलो क्रिया हो वा व्यक्तिपरक भावनाको पहिलो क्रिया हो, जसले स्वतन्त्र महसुस गर्दछ। कानूनको स्थिति सबभन्दा पहिले एक अप्रतिबन्धित, अचेतन अवस्थाको रूपमा उत्पन्न हुन्छ, एक निश्चित अवस्थाको रूपमा कि एक स्वतन्त्र आत्मासँग केही हुनुपर्दछ। तर एक स्वतन्त्र व्यक्तिको यो अधिकार अनन्ततः अर्को व्यक्तिको अधिकारसँग टकराउँदछ र हितहरूको टकराव पैदा हुन्छ। व्यक्तिपरक विचार एक स्वतन्त्र भावना जस्तै आफ्नो लागि कुनै प्रकारको सम्पत्तिको आवश्यकता हुन्छ, अन्य व्यक्तिपरक आत्मासँगै संघर्ष गर्दछ र एक अनुबन्ध (contract)को भावना उत्पन्न हुन्छ। एउटा विरोधाभास पुनः उठ्दछ – व्यक्तिपरक स्वतन्त्रताको बीचमा एक विरोधाभास, केही गर्ने इच्छा र अनुबन्ध कुनै प्रकारको वस्तुगत शक्तिको रूपमा हुन्छ, जसले इच्छाको उल्लंघन गर्दछ। हेगेलका अनुसार यो विरोधाभासलाई हटाउने संश्लेषण उल्लंघन गरिएका अधिकारको विरुद्ध अधिकार हो। विरोधाभासको के अर्थ हुन्छ ?  जीवनमा विरोधाभासलाई यो अनुबन्धको उल्लंघन गर्नको लागि एक  निश्चित स्वतन्त्र हुने इच्छाको रूपमा महसुस गरिन्छ। अधिकारको उल्लंघन गर्ने इच्छा हो त्यसकारण संश्लेषण अधिकारको उल्लंघनको विरुद्ध अधिकार हो। कुनै अधिनियमको स्वीकार्यता वा त्यसको अयोग्यताको बारेमा जागरूकता हुन्छ। अहिलेसम्म यो जागरूकता केवल व्यक्तिगत स्तरमा विद्यमान छ। उदाहरणको लागि म आफ्नो लागि केही किन्न चाहन्छु।

नैतिकताको विकासका तीन परिणाम पनि छन् – थेसिस – इच्छा, प्रतिपक्षी – अभिप्राय र असल, संश्लेषण – असल र खराब । आशयले नैतिकताको स्थितिलाई केवल एक निश्चित निजी कार्यको रूपमा मान्दछ। विशेष र सामान्यको बीचमा परस्पर क्रिया हुन्छ। कुनै विशेष कार्यलाई गर्ने अभिप्रायको रूपमा अभिप्राय एक यस्तो कार्य गर्ने अभिप्राय बन्दछ, जुन सामान्य रूपले असल हुँदैन। त्यसकारण आशयको प्रतिपक्ष अभिप्राय हो। संश्लेषण असल र खराब हो अर्थात् असल र खराबको त्यो बोध, जसले विशेष र सामान्य मामिलालाई जोड्दछ, असल र ठोस कार्वाहीको विकासको जागरूकतामा।

हेगेल व्यक्ति, विशेष र सामान्यको परस्पर क्रियाको द्वन्द्वात्मकतालाई दर्शाउँदछन्। वस्तुनिष्ठ भावनाको विकासको द्वन्द्वात्मकताले निम्न बिन्दुतिर लैजान्छ – कानून, नैतिकता। अधिकारका तीन घटक हुन्छन् – सम्पत्ति, अनुबन्ध र अधिकारको उल्लंघन गर्ने अधिकार। नैतिकता क्रमशः अभिप्राय, अभिप्राय र असल, असल र खराब हो। यिनीहरूमध्ये प्रत्येक टपिक्समा अझ धेरै विस्तारपूर्वक विचार गर्न सकिन्छ। यो धेरै विस्तृत विचार हेगेलको विशेष व्याख्यान पाठ्यक्रमको विषय हो, जसलाई अलग्गै प्रकाशित गरिएको छ। “दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोश” मा एक नियमको रूपमा हेगेल केवल दोस्रो स्तरसम्म पुग्दछन्। के बुझिन्छ भने कानून, नैतिकता र नैतिकता वस्तुनिष्ठ भावनाको एक विशेष मामिला हो र वस्तुगत भावना आत्माको दर्शनको विरोध हुन्छ र आत्माको दर्शन सबै दर्शनको विश्वकोशको संश्लेषण हो। के स्पष्ट छ भने हरेक समय सबै हेगेलीयन अवधारणाहरूको पुनरीक्षण र विकास भइरहन्छ। नैतिकता चीजहरूको वस्तुनिष्ठ स्थितिको रूपमा उत्पन्न हुन्छ। हेगेलले पहिलो पटक दुई अवधारणाहरूलाई अलग गरेका छन्, जसलाई सदैव मानिंदै आइएको छ र अहिले पनि समान, पर्यायवाची मानिन्छ। नैतिकता केही नैतिक मापदण्डहरूको वस्तुनिष्ठ अस्तित्व हो, यसले वस्तुनिष्ठ नैतिक प्रस्तावहरूको अस्तित्वको दावी गर्दछ – असल र खराब। नैतिकता कानून र नैतिकताको एक संश्लेषण हो। अधिकार केवल स्वतन्त्र आत्माको कुनै कार्यमा स्वयंलाई साकार बनाउने प्रयास हो। तब के थाहा हुन्छ भने यो अधिनियमको मूल्यांकन असल र खराबको रूपमा गर्न सकिन्छ। के कुरा थाहा हुन्छ भने नैतिकताले स्वतन्त्रता र जेसुकै गर्ने इच्छा र व्यक्तिपरक जागरूकताको बीचमा विरोधाभासलाई हटाउँदछ कि यसो गर्नु असल हुँदैन। यो विरोधाभास कुन तथ्यबाट टाढा हुन्छ भने स्वतन्त्रता मेरो आफ्नो आन्तिरिक विश्वासहरूसम्म सीमित छैन, बरु आत्माको क्रियाको क्षेत्र हो भन्ने कुरा पत्ता लाग्दछ।

आत्माका आफ्नै नियम हुन्छन्। यिनीहरूले कानूनको असल र खराबमा कार्वाहीको परिकल्पना गर्दछन्। त्यसकारण हेगेलका अनुसार स्वतन्त्रताले आवश्यकता, नियमितताको खण्डन गर्दैन। स्वतन्त्रता आत्माको एक क्रियाको रूपमा, एक निश्चित क्षेत्रमा, आत्माको क्षेत्रमा एक क्रिया हो र आत्माको पनि एक निश्चित संरचना हुन्छ। र, यसले आफ्नो आध्यात्मिक संसारमा कार्य गर्दछ। त्यसकारण स्वतन्त्रता र आवश्यकताको बीचमा कुनै विरोधाभास छैन। यो थेसिस र एन्टिथेसिसको बीचमा विद्यमान विरोधाभासको केवल आभास हो। संश्लेषणमा अर्थात् नैतिकतामा स्वतन्त्रता र आवश्यकताको बीचको यो विरोधाभास हट्दछ।

नैतिकताको बारेमा पनि एक निश्चित तन्त्रका अनुसार हेगेलद्वारा उल्लेख गरिएको छ। मानिस स्वयंलाई स्वतन्त्र प्राणी ठानेर, नैतिक कानूनको उपस्थितिबाट स्वतन्त्रतामा सीमित ठानेर, एक-अर्कोसँगै संचारमा प्रवेश गर्दछन् र विभिन्न संघ, संगठनहरू, विभिन्न सार्वजनिक संरचनाहरूमा प्रवेश गर्दछन्।  पहिलो सबभन्दा प्रारम्भिक शिक्षा परिवार हो। परिवार केवल एक एकतामा मात्र होइन, जस्तो कि हेगेल जोड दिन्छन्, लिंगको आधारमा, जस्तो कि यो जनावरहरूको संसारमा विद्यमान छ। परिवारले नैतिक एकतालाई मान्दछ। सबभन्दा पहिले यो एकीकृत एकता प्रेम हो, नैतिक भावना, जुन पशु जगतमा अनुपस्थित छ। प्रेम र सद्भावमा रहनको लागि दुई जीव एक सानो समुदायमा एकजुट हुन्छन् र आफ्नो स्वतन्त्रतालाई केही नैतिक कानून अनुसार सीमित गर्दछन् । त्यसकारण परिवार केवल एक अनुबन्ध होइन। परिवार केही रोमान्टिक सिद्धान्तहरूमा संगठित समाजको एक इकाई हो। परिवार पृथक्करणमा विद्यमान हुँदैनन्, त्यसकारण प्रत्येक परिवार, सम्पूर्ण हुनुको नाताले, के महसुस गर्दछ भने यो अन्य परिवारहरूको बीचमा विद्यमान छ। यदि थेसिस परिवार हो भने यसको प्रतिपक्ष नागरिक समाज हो, जुन परिवारकै एक समूह हो। एक यस्तो समाज, जसमा यी परिवार र तिनका सदस्य केही आर्थिक, कानूनी, नागरिक र अन्य सम्बन्धहरूमा प्रवेश गर्दछन्। विभिन्न प्रकारका आवश्यकताहरू पैदा हुन्छन्, यी आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्ने अरु आवश्कयता पैदा हुन्छन्, श्रमको विभाजन पैदा हुन्छ, व्यवस्था कायम राख्नको लागि एक संस्थाको रूपमा पुलिसको उदय हुन्छ, असमानता पैदा हुन्छ, इत्यादि। त्यसकारण नागरिक समाजमा मानिसहरू परिवारहरूको बीचमा सम्बन्धलाई विनियमित गर्ने आवश्यकता हुन्छ। यसैगरी यदि थेसिस परिवार हो, प्रतिपक्ष नागरिक समाज हो भने यी दुवै विरोधाभासी घटनाहरूको संश्लेषण राज्य हो। राज्यमा परिवार र नागरिक समाजको बीचको अन्तर्विरोधलाई हटाइन्छ। यहाँ हेगेलीयन दर्शनको एक विशिष्ट क्षण आउँदछ। राज्य हरेक परिवारको हितको रक्षाको लागि विद्यमान हुँदैन। राज्य आफ्नो लागि हुन्छ।

अब हामी पुनः तर्क विज्ञानमाथि विचार गरौं। सबै शोध अस्तित्वसँगै शुरु हुन्छन्, जुन विद्यमान अस्तित्व, बन्नु, मात्रा, गुण, माप, आदिमा प्रकट हुन्छन्। र, अन्तमा सत्यको रूपमा पूर्ण विचार आउँदछ। मात्रा र गुणको बीचमा सम्बन्धलाई विनियमित गर्नको लागि पूर्ण विचार विद्यमान हुन्छ भन्नु संभव हुन्छ ? हुँदैन। यसको विपरीत, मात्रा र गुणको बीचमा सम्बन्ध मापद्वारा निर्धारित गरिन्छ। किनभने यो एक निरपेक्ष विचार हो, यो विचारमा सबै कुरा विद्यमान हुन्छ। हेगेलका अनुसार अवधारणाहरूको विकास लक्ष्यतर्फ आउँदछ र लक्ष्य स्वयंमा स्वयंको लागि विद्यमान हुन्छ। समाजमा राज्य लक्ष्य हो। बाँकी सबै कुरा –  नागरिक समाज, परिवार, व्यक्तिपरक भावना, व्यक्ति, उसको आत्मा – यी सबै राज्यका लागि विद्यमान हुन्छन्। यस मामिलामा हेगेल एक आत्मनिर्भर संगठनको रूपमा राज्यको सबभन्दा कट्टरपन्थी समर्थक हुन्।

हेगेलका अनुसार राज्य सबभन्दा पहिले घरेलु राज्य कानूनको रूपमा विद्यमान हुन सक्दछ। अर्को, अन्य राज्यको सम्बन्धमा मानिन्छ अर्थात् बाहिरी राज्य कानूनको रूपमा। अन्तमा यी दुवै परस्पर अनन्य प्रावधानहरूको संश्लेषण विश्व इतिहास हो। अर्थात्, राज्यको उत्पत्ति, राज्य एक रूपबाट अर्को रूपमा विकास र राज्यहरूको एक प्रणालीको गठन अर्थात् विभिन्न राज्य। यो कुनै संयोग होइन कि राज्य ठीक वस्तुनिष्ठ भावनाको दायरामा उत्पन्न हुन्छ, जहाँ नैतिकताले कार्य गर्दछ र उत्पन्न हुन्छ। हेगेलका अनुसार राज्य नैतिक विचारको, नैतिक आत्मा, एक स्पष्ट, स्वतः स्पष्ट पर्याप्त इच्छाको रूपमा हुन्छ। यही हो नैतिकता, जुन केही निश्चित उद्देश्य  र नैतिक कानूनहरूको एक समूहको रूपमा विद्यमान हुन्छ। वस्तुनिष्ठता, जुन आत्मामा विद्यमान हुन्छ, एक राज्यको रूपमा भौतिक संसारमा, पृथ्वीमा वस्तुनिष्ठ हुन्छ। त्यसकारण राज्य स्वयंमा र स्वयंको लागि विद्यमान हुन्छ। राज्य नैतिकताको विजय हो। यस तथ्यको कारण – राज्य विद्यमान छ, एक सामान्य मानव जीवन पनि छ, अर्थात् नैतिकता र कानून। राज्य स्वयंमा एक अन्त हो, जसको कुनै एक व्यक्तिसँग सम्बन्धमा उच्चतम् शुद्धता हो। र, कुनै व्यक्तिको सर्वोच्च कर्तव्य राज्यको सदस्य, नागरिक हुनु हो। राज्य सबभन्दा पहिले एक तर्कसंगत उपकरण हो, यो आत्माको वस्तुकरण हो, त्यसकारण एक भौतिक मन हो। त्यसैले राज्य स्वतन्त्रताको प्राप्ति हो। हेगेल नागरिक एवं राज्यको सहअस्तित्वको क्षणमा स्वतन्त्रता र आवश्यकताको एकता पाउँदछन्। उनका अनुसार राज्य स्वतन्त्रताको प्राप्ति हो र स्वतन्त्रता प्राप्ति तर्कको सर्वोच्च लक्ष्य हो। राज्य स्वयंको लागि विद्यमान मानिन्छ र राज्यको एक आन्तरिक कानून हुन्छ। त्यसकारण राज्य एक निश्चित अखण्डताको रूपमा विद्यमान हुन्छ। राज्यमा परिवार र समाजका नागरिक दुवै विद्यमान हुन्छन्। राज्यले वास्तवमा व्यक्ति, विशेष र सामान्यको एकताको महसुस गराउँदछ। एकै राज्यमा विभिन्न स्वतन्त्र संस्थाहरू विद्यमान हुन्छन्। हेगेलका अनुसार विधायिक शक्ति, सार्वभौमिकता कार्यपालिका शक्तिसँग विलक्षणता र न्यायिक शक्ति विलक्षणतासँग मेल खान्छ। व्यक्ति, सार्वभौमिक र विशेषको द्वन्द्वात्मकताका अनुसार यी तीन शक्ति एकतामा विद्यमान हुन्छन्। राज्य एक अभिन्न र स्वतन्त्र गठन भएकोले केवल आफ्नो लागि मात्र होइन, बरु अन्यको लागि पनि विद्यमान हुन्छ – राज्य एक-अर्कोसँग केही सम्बन्धमा प्रवेश गर्दछ। यो सम्बन्धको एक रूप युद्ध हो। बाहिरी राज्य कानूनमा सबभन्दा पहिले एक सम्प्रभु इकाई हो, त्यसकारण राज्यको पहिलो अधिकार उसको सम्प्रभुता हो। यदि राज्यहरूको बीचमा कुनै विवाद उत्पन्न हुन्छ भने हेगेलका अनुसार यसलाई केवल युद्धद्वारा नै समाधान गर्न सकिन्छ। यद्यपि युद्धमा पनि अझै राज्यहरूको बीच एकीकृत बन्धन छ, जसमा तिनीहरू एक-अर्कोलाई विद्यमान मान्छन्। तब त्यो युद्ध केवल राज्यहरूको बीच बातचीतको एक निश्चित द्वन्द्वात्मक क्षण हो, यसले राज्यहरूको अस्तित्वलाई अस्वीकार गर्दैन तर त्यो तिनिहरूको अस्तित्वको तात्पर्य हो र त्यसैले यो कानूनी अन्तर्राष्ट्रिय परिभाषाको क्षण हो। राज्यहरूको सम्बन्धमा कुनै न्यायाधीश विद्यमान हुन सक्तैन  र न छ नै । किनभने सबै राज्य आफ्नो सम्प्रभुताको मामिलामा समान छन्। राज्यहरूको लागि एकमात्र न्यायधीश केवल सार्वभौमिक भावना हो, जुन स्वयंको लागि विद्यमान हुन्छ। विश्व आत्माले आफ्नो अधिकारले राज्यहरूको न्याय गर्दछ र यसको अधिकार सर्वोच्च अधिकार हो। राज्य र राज्यहरूको बारेमा भावनाको यो निर्णय विश्व इतिहासमा हुन्छ।

हेगेलले विश्व इतिहासमा अत्यन्तै धेरै ध्यान दिएका थिए। उनले यसको लागि व्याख्यानको एक अलग श्रृंखला समर्पित गरे। त्यो “इतिहासको दर्शनमा व्याख्यान” हो। उनले दर्शनको इतिहासमा इतिहासको दर्शनमाथि बढी ध्यान दिएको देखिंदैन। पहिलो पटक दार्शनिक इतिहासको अवधारणा अगस्टाइनद्वारा प्रस्तुत गरिएको थियो। प्राचीन यूनानीहरूसँग यो अवधारणा थिएन। यो विचार केवल ईसाई धर्मको उत्पत्तिसँगै प्रकट भएको देखिन्छ। संसारको विकासको विचारको उत्पत्तिसँगै  यसको उत्पत्ति विकासमा एक निश्चित अस्तित्व र अन्त हो। यूनानीहरूको लागि संसारको अस्तित्व मानिसबाट स्वतन्त्र, अराजक र केवल भाग्यको अधिनमा थियो, जसलाई बुझ्न असंभव हुन्छ। त्यसकारण इतिहासको दर्शनको निर्माण गर्नु असंभव छ। इतिहासको दर्शनको हेगेलीयन अवधारणा सबभन्दा गम्भीर र प्रसिद्ध रहेको छ। इतिहासको दर्शनमाथि विचार गर्नुभन्दा पहिले हेगेल इतिहासको अस्तित्वका विभिन्न रूपहरूलाई सामान्य रूपले एक विज्ञानको रूपमा मान्दछन् र ऐतिहासिक अवधारणाहरूको एउटा निश्चित वर्गीकरण गर्दछन्। हेगेलका अनुसार इतिहास लेखन तीनप्रकाको हुन्छ – मूल इतिहास, चिन्तनशील इतिहास र दार्शनिक इतिहास। मूल इतिहास विचाराधीन विषयवस्तुबाट अगाडि जाँदैन। इतिहास मूल इतिहासको रूपमा उदाउँदछ। यसको उदाहरण जेनोफेन, सीजरका कार्यहरूमा देख्न सकिन्छ। यी लेखक केवल ती घटनाहरूको वर्णन गर्दछन्, जुन उनीहरूले देखे।सर्वोत्तम रूपले उनीहरू केही घटनाहरूको बारेमा नैतिक शिक्षा दिन सक्दछन्। यी लेखकहरूका रचनाहरूमा लेखकको भावना र समयको भावनाको पहिचान एक पूर्ण पहिचानसम्म पुग्दछ। यो शोधकर्ताको लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ, जसले यी कार्यहरूको माध्यमबाट समयको भावनालाई अतिउत्तम ढंगले बुझ्न सक्दछ। तर यो कामले स्वयं लेखकको बारेमा इतिहासकारको रूपमा केही भन्न सक्दैन, बरु त्यो एक कथाबाचक हो। चिन्तनशील इतिहास प्रदर्शनी इतिहासबाट माथि उठ्छ। इतिहासकारले पहिलेदेखि नै आफ्नो र कथाको बीचमा फरक छुट्ट्याउँदछ। यसमा समयको भावना र लेखकको भावना प्रतिष्ठित हुन्छ। हेगेल टाइटस लिभियसलाई यसप्रकारकाको योजनाको पहिलो लेखक मान्दछन् र पहिलो पटक इतिहासको अर्थको बारेमा प्रश्न उठ्दछ। तर इतिहासकार त्यसै पनि आफ्नो समयको पुत्र हो। उसले घटनाहरूको विश्लेषण गर्न सक्दछ, तिनीहरूको तुलना गर्न सक्दछ। तर ऊ आफ्नो युगको सीमाहरूभन्दा पर जान सक्दैन। यदि एक चिन्तनशील इतिहासकार १९औं शताब्दीमा रहन्छ र पुरातनताको वर्णन गर्दछ भने उसले प्राचीन युगको आधुनिकीकरण गर्दछ, ऊ आफ्नो युगबाट माथि उठ्दैन, जसमा ऊ रहन्छ र त्यो युगका घटनाहरू र विचारहरूलाई आफ्नो युगमा अनुवाद गर्दछ, जुन उसको लागि अलग छ। त्यसकारण अमूर्तनद्वारा प्रस्तुतीकरणको आवश्यकता हुन्छ। प्रायः यो प्रयास चिन्तनशील इतिहासको ढाँचाभित्र नै गरिन्छ तर पनि सबभन्दा राम्रो प्रयास दार्शनिक इतिहासको ढाँचाभित्र गरिन्छ। इतिहासको दर्शनले स्वयं घटनाहरूमाथि विचार गर्दैन। तर सबभन्दा पहिले आत्मालाई ऐतिहासिक घटनाहरूको प्रेरक शक्तिको रूपमा अध्ययन गर्दछ। र, यही नै इतिहासको उद्देश्य हो। इतिहासकार घटनाहरूको वर्णन गर्नको लागि त्यति बाध्य छैनन्, जति तिनीहरूको विश्लेषण गर्न र यी घटनाहरूका प्रेरक शक्ति, घटनाहरू बीचको कारण-सम्बन्ध, घटनाहरूको आवश्यकतालाई दर्शाउनको लागि। हेगेलका अनुसार राज्य तार्किक छ, त्यसकारण इतिहास पनि तर्कसंगत छ। इतिहास राज्यहरूको इतिहास हो, त्यसकारण इतिहास मस्तिष्कमा संचालित हुन्छ। दार्शनिकले संसारको लागि कुन विचार ल्याउँछ भने संसारमा तर्कको प्रभुत्व छ – कुनै अनियमित घटनाहरू हुँदैन –  संसारमा जे हुन्छ, त्यो सार्वभौमिक मन, उद्देश्य भावनाको कुनै अभिव्यक्ति हो। त्यसकारण इतिहासको दर्शनले इतिहासलाई आत्माको रूपमा अध्ययन गर्दछ केवल यादृच्छिक, असम्बन्धित, रुचिकर वा अरुचिकर घटनाहरूको एक समूहको रूपमा मात्र अध्ययन गर्दैन।

यस स्थितिबाट हेगेल पृथ्वीमा मानव जातिको ऐतिहासिक विकासको विश्लेषणको दृष्टिकोण राख्दछन्। इतिहास सबै वास्तविकता जस्तै, राज्य जस्तै उचित छ। हेगेलले दार्शनिक विज्ञानको विश्वकोशमा एउटा वाक्यांस भनेका थिए, जसको लागि उनलाई प्रायः आक्रमण गरिएको थियो। त्यसकारण उनले इतिहासको दर्शनमाथि व्याख्यानमा यसको लागि कैयौं पेज समर्पित गरेका थिए। हेगेलले भने – ‘जे कुरा वास्तविक छ – त्यो उचित छ, जुन उचित छ – त्यो वास्तविक छ।’ यहाँ सबै प्रकारका आक्रोशहरू, कमजोरीहरू, अधर्म, आदिको अस्तित्वलाई सही ठहर्याएकोमा हेगेललाई दोषारोपण गरिएको थियो। हेगेलले के बुझाउनुपर्यो भने यो वाक्यांश न्यायोचित होइन, तर यसले संसारमा अपूर्णताको अस्तित्वको व्याख्या गर्दछ। यहाँ हेगेलसँग उनको वाक्यांशको शुद्धतासँग असहमत हुन मुश्किल छ। केवल जुन उचित छ, त्यसलाई बुझाउन सकिन्छ। अनुचित, तर्कहीन स्पष्टीकरणको अधीनमा हुँदैन। यदि हामी कुनै वस्तुको अस्तित्वको व्याख्या गर्न चाहन्छौं भने हामी त्यसको तर्कसंगगतालाई मान्दछौं। प्राचीन कालदेखि आउने एक प्रसिद्ध सिद्धान्त, धेरै कम अपवादलाई छोडेर, लगभग सबै दर्शन यही सिद्धान्तमा आधारित छ। यहाँ क्रियामा पनि यही सिद्धान्त देखाइएको छ – यदि हामी संसारमा, राज्य र इतिहासमा आत्माको क्रियाको व्याख्या गर्न चाहन्छौं भने हामीले के मान्नुपर्दछ भने इतिहास र त्यसमा हुने घटनाहरू उचित छन्, त्यसकारण त्यसलाई बुझाउन सकिन्छ। त्यसकारण हेगेलको सिद्धान्त “जे कुरा वास्तविक छ, त्यो उचित छ र जे उचित छ त्यो वास्तविक छ” को अर्थ के होइन भने संसारमा कुनै मूर्खता हुँदैन। के भन्न सकिन्छ भने तर्कसंगतता र मूर्खता एकै सार्वभौमिक कारण द्वन्द्वात्मक अन्तर्क्रियाका केही पक्ष हुन्।

आत्मा वा मन एक पदार्थ हो, यो त्यो वातावण हो, जसमा विश्व इतिहास र राज्यका कार्यहरूलाई परिणाम दिइन्छ। कारण एक अनन्त शक्ति हो, एक रचनात्मक सिद्धान्त हो, जसले पृथ्वीमा आफ्नो कार्य गर्दछ। त्यसकारण केवल मन नै सक्रिय छ र पृथ्वीमा घटनाहरू घटित हुन्छन्। किनकि तिनीहरूले मनमा कार्य गर्दछन्। त्यसकारण मन स्वयंतर्फ निर्देशित हुन्छ र स्वयंमा कार्य गर्दछ। यो अनन्त छ र यसको आफैमा एक लक्ष्य हुन्छ। त्यसकारण ऐतिहासिक शोध पनि दार्शनिक हुन सक्दछ। किनभने वास्तविक तर्कसंगत हुन्छ र तर्कसंगत वास्तविक हुन्छ, अनि इतिहास मनमा गरिन्छ। यसकारण इतिहासकार विश्व इतिहासका घटनाहरूको सम्बन्धमा आफ्ना उचित पद्धतिको उपयोग गर्न सक्दछन्। हेगेलका अनुसार इतिहासको तार्किकता र घटनाहरूको तार्किकता तथा इतिहासको नियमितता वा घटनाहरूको नियमितताले परस्पर अवधारणाहरू, पर्यायवाची शब्दहरूको स्थान लिइरहेको हुन्छ। इतिहासको तर्कसंगतता नै इतिहासको नियमितता हो। यादृच्छिकता, अनियमिततासँग तर्कसंगतताको तुलना गर्नुपर्दछ र अनुचिततासँग तर्कसंगतता होइन। संसारको तर्कसंगतताको अर्थ के हो भने संसारमा कुनै यादृच्छिक घटनाहरू छैनन्।संसारलाई उत्पत्तिद्वारा नियन्त्रित गरिन्छ, कारणद्वारा नियन्त्रित गरिन्छ। हेगेलका अनुसार संसार कानून अनुसार विकसित हुन्छ, जुन एउटा व्यक्तिले जान्दछ वा जान्दैन, उसलाई केवल कारणको लागि ज्ञात लक्ष्यसम्म लिएर जान्छ।

हेगेलका अनुसार स्वतन्त्रता एक आवश्यकता हो, जुन स्वयंमा विद्यमान छ। उनका अनुसार स्वतन्त्रता एक आन्तरिक आवश्यकता हो। यसबाट के बुझिन्छ भने जो मानिस आत्मामा, मनमा कार्य गर्दछन्, उनीहरू स्वतन्त्र प्राणी हुन् र जति धेरै उनीहरू स्वतन्त्र हुन्छन्, त्यति नै उनीहरू आवश्यकतालाई बुझ्दछन्।

हेगेल इतिहासलाई सर्वप्रथम धर्मशास्त्र मान्दछन्। हेगेलका अनुसार संसार सामन्जस्यपूर्ण छ र सद्भाव इतिहाससहित हरेक ठाउँमा विद्यमान छ। दार्शनिक इतिहासलाई मानिसको संसारसँग सामन्जस्य स्थपाति गर्नुपर्दछ। यो सामन्जस्य इतिहासको बोधको माध्यमबाट प्राप्त गराउन सकिन्छ। र, जसरी-जसरी हामी संसारलाई बुझ्दछौं, हामी त्यसका सबै कमजोरीहरूलाई बुझ्दछौं, हामी नकारात्मकतालाई बुझ्दछौं र यसरी यो नकारात्मक नकारात्मक हुन बन्द हुन्छ। जहाँसम्म नकारात्मकको अस्तित्व छ, त्यसलाई बुझेर हामी यसप्रकारको नकारात्मकको अस्तित्वलाई बुझ्दछौं। त्यसकारण यस घटनामा नकारात्मकले एक अधीनस्थ चरित्र प्राप्त गर्दछ र लोप हुन्छ, यो अधीनस्थ बन्दछ। संसारमा नकारात्मकको बोध नकारात्मकको व्याख्या र औचित्य बन्नजान्छ। संसारमा खराबी त्यतिखेरसम्म विद्यमान हुन्छ, जबसम्म खराबीको लागि खराबी आवश्यक हुन्छ। यद्यपि इतिहास एक मूल आधारमा संचालित हुन्छ अर्थात् भावनामा यस हदसम्म कि इतिहास एक हो। तर इतिहासका अभिनेता मानिस हुन् त्यसकारण यो एकतालाई मानिसहरूको एकताको रूपमा महसुस गरिन्छ। हेगेल यसरी “जन भावना” वा जनताको अवधारणाको परिचय दिन्छन्। पहिलो पटक यो अवधारणा हेगेलमा देखिन्छ। राष्ट्रिय भावना प्रत्येक मानिसको राष्ट्रिय एकता हो र यो प्रत्येक मानिसहरूको सामाजिक संरचनाहरूको एकतामा प्रकट हुन्छ। विश्व भावना मानिसहरूको भावनामा सन्निहित हुन्छ। विश्व भावनाको विशिष्टता के हो भने विकासको प्रत्येक चरणमा यो मानिसहरूमध्ये एकको भावनामा सन्निहित हुन्छ। यस्ता मानिस भन्न सकिन्छ – ग्रिक, रोमन र हेगेलको समयमा यस्ता मानिस उनका अनुसार जर्मन राष्ट्र थिए। यदि मानिसहरूको भावना र विश्व मनको योजना मेल खाँदैन भने मानिस यसको विकासमा रोकिन्छन्। यदि उनीहरू यस्तो गर्दछन् भने यिनै मानिस ऐतिहासिक विकासका प्रवक्ता हुन्। यस्ता मानिसहरूलाई विश्व-ऐतिहासिक मानिस भनिन्छ। इतिहास आत्माको दायरामा घटित हुन्छ। इतिहासलाई जानेपछि एउटा व्यक्तिले वस्तुगत भावनालाई बुझ्दछ। उसले उत्पत्तिलाई बुझ्दछ, जसलाई विश्व भावनाको माध्यमबाट महसुस गरिन्छ। इतिहासको कार्वाहीको क्षेत्र आत्मा हो र भावनाको सार स्वतन्त्रता हो। हेगेलका अनुसार जसरी पदार्थ शरीरीको सार गुरुत्वाकर्षण हो, त्यसरी नै आत्माको सार यसको स्वतन्त्रता हो। त्यसकारण इतिहासको बोधले हमेशा स्वतन्त्रताको प्राप्तिको मार्गको अनुशरण गर्दछ। हेगेलका अनुसार आत्मा स्वयंबाट बाहिर भइरहेको छ। आत्म आत्मनिर्भर छ, यो केवल आफ्नो बारेमा जागरूक छ, त्यसकारण आत्मा बिल्कुल मुक्त छ। पदार्थ स्वतन्त्र रूपले अस्तित्वमा छैन, यो आत्मामा विद्यमान छ, त्यसैले यो मुक्त छैन।

मानिस, मन र प्रकृतिलाई संश्लेषित गर्ने प्राणीको रूपमा एक बिल्कुल स्वतन्त्र मन र एक भौतिक सिद्धान्त हो, जसले यसको पालन गर्दछ। एउटा व्यक्तिले संसारकै जस्तो गर्नुपर्दछ : एकातिर ऊसँग बिल्कुल स्वतन्त्र मन छ, अर्कोतिर एउटा शरीर छ, जसले उसको पालना गर्दछ। त्यसकारण एउटा व्यक्तिले कारणका नियमहरू र यसको आवश्यकतालाई सिक्नुपर्दछ। सिद्धान्तबाट स्वतन्त्रता आत्मामा निहित एक आवश्यकता हो, स्वतन्त्रता आत्माको आन्तरिक आवश्कयता हो र यसले सिद्धान्तको अनुशरण गर्दछ। स्वतन्त्रता एक मान्यताप्राप्त आवश्यकता हो। एउटा व्यक्तिले आत्माका आवश्यक नियमहरू, मनका नियमहरूलाई सिक्दछ, त्यो स्वतन्त्र मानिस हुन्छ। किनकि ऊ मन र आत्माको संयोजनबाट जोडिएको हुन्छ र ठीक त्यसैगरी कार्य गर्दछ। तर मनले सबै समान कार्य गर्दछ। मनव चेतना र बोधको अलावा मनले प्रायः यसरी कार्य गर्दछ कि व्यक्तिलाई यसको योजना र विश्व इतिहासको पाठ्यक्रममा ध्यान पनि जाँदैन। हेगेलले “कारणको चलाखी” को अवधारणाको परिचय दिए । किनकि मनले आफ्नो लक्ष्यलाई निर्धारित गर्दछ र जुन माध्यमबाट त्यसले यो लक्ष्यलाई प्राप्त गर्दछ, ती एक-अर्कोबाट यति भिन्न हुन्छन् कि एउटा व्यक्तिले यसलाई नोटिस गर्न सक्दैन। इतिहासमा कार्य गर्ने कारणहरूमध्येमा एक मानव सनक हो। एउटा व्यक्तिले आफ्ना भावुक इच्छाहरूको महसुस गर्दछ र उसका केही साना वा वैश्विक लक्ष्य प्राप्त गर्दछ तर वास्तवमा यो कुनै प्रकारको मनको चलाखी थियो भन्ने कुरा पत्ता लाग्दछ। कारण, वस्तुगत भावनाले यस्तो व्यवहार गर्दछ, जस्तो कि यसले मानिसहरूलाई स्वयंको डिजाइन र उद्देश्य अनुसार कार्य गर्ने अनुमति दिन्छ। 

इतिहास मुख्यगरी यूरोपमा विकसित हुन्छ। हेगेल दोहोर्याउँदछन् – विशेष रूपले यूरोपमा उपयुक्त जलवायु छ, त्यो न त अफ्रिकामा र न उत्तरी यूरोपमा नै छ। तर उनीहरूलाई यो कुरा बुझाउने विवश गरिन्छ कि यूरोप र उत्तर किन होइन। अमेरिका वा पूर्वी एशिया, जसले समान जलवायु साझा गर्दछन्, यद्यपि ऐतिहासिक मानिसहरूलाई जन्म दिँदैनन्। हेगेल पुनः मानिसहरूको भावनाको अवधारणाको सहारा लिन्छन्, जसले यस मामिलामा मानिसहरूको मनोविज्ञानको वर्णन गर्दछन्। उनी लेख्दछन् – अमेरिका धेरै नरम र दास देश हो, अमेरिकनहरू प्रकृतिको धेरै निकट छन् र त्यसकारण समाजमा विकास गर्नमा सक्षम छैनन्। अफ्रिका मानिसको सारको चिन्तन गर्नमा सक्षम छैन, अफ्रिकनहरू मनलाई बुझ्न सक्षम छैनन्। उनीहरू एक स्वतन्त्र राज्यमा विद्यमान हुन सक्दैनन्, उनीहरूलाई नियन्त्रित गर्नु आवश्यक छ, त्यसकारण अफ्रिकामा उपनिवेशिकरण भएको छ।

हेगेलका अनुसार इतिहास चार चरणबाट गुज्रिएको छ – बचपन (पूर्वी संसारमा विद्यमान निरंकुश चरण – चीन, भारत, पर्सिया); युवा लोकतन्त्र (ग्रिक संसार); सहासी अभिजात वर्ग (प्राचीन रोम) र परिपक्वता (जर्मन राजशाही)। यहाँ वृद्धावस्थाको सामान्य अर्थमा कमजोरीको रूपमा होइन, बरु वृद्धावस्थालाई परिपक्वताको रूपमा, पूर्णताको रूपमा बुझिन्छ। इतिहासको प्रगतिको इन्जिन स्वतन्त्रता, जागरूकताको डिग्री र स्वतन्त्रताको विकास हो। पूर्वी संसारमा, निरंकुशताको संसारमा, एक निरंकुश स्वतन्त्रता थियो, बाँकी सबै स्वतन्त्र थिएनन् र यसको बारे जान्दथे। यस्तो होइन कि उनीहरू बन्धनमा छन् र यसबाट असन्तुष्ट छन्। उनीहरू ठान्दछन्  – उनीहरू परिभाषाबाट, स्वभावबाट मुक्त छैनन्। त्यसकारण यो संसार एक बचपन हो, यस्ता देश – जसले यो स्वतन्त्रतालाई महसुस गर्न पाइरहेका छैनन्– जस्तो कि चीन र भारत – आम रूपमा हेगेलद्वारा  ऐतिहासिक प्रक्रियाबाट हटाइन्छ, उनीहरू इतिहासभन्दा पहिले हुन्छन्। उनीहरूलाई राज्यको उत्पत्ति, विकास र विनाशको बारेमा कुनै जानकारी छैन। यसप्रकाको मिथक पहिले केवल प्रशियामा दृश्यमान हुन्छन्। यहाँ मानिसहरूलाई एक निश्चित स्वतन्त्रताको महसुस हुन्छ। प्रशियन धर्म, द्वैतवादको धर्म, असल र खराब बीचको संघर्ष देखिन्छ – खराबको विरुद्धमा लड्नको लागि स्वतन्त्रता विद्यमान छ। प्राचीन ग्रीसमा र प्राचीन रोममा पनि केवल केही स्वतन्त्रता थियो। लोकतान्त्रिक र कुलीन राज्यहरूमा के महसुस हुन्छ भने केही मानिसहरू स्वतन्त्र छन्।

यसरी विश्व इतिहासको विकास गरिन्छ। यसरी हेगेल – आत्माको जुलूसको रूपमा, स्वतन्त्रताको बोधको प्रगतिको रूपमा – इतिहासको दर्शन बुझ्दछन्। हेगेलका अनुसार यसले कम्तीमा ईसाई धर्मका विचारहरूको खण्डन गर्दैन। यहीँ नै हेगेल वस्तुगत भावनाका आफ्ना विचार समाप्त गर्दछन् र परम भावनातिर अगाडि बढ्दछन्। आत्माको दर्शनको त्रिभुज – व्यक्तिपरक भावना, वस्तुपरक भावना र पूर्ण भावना हो। पूर्ण आत्मा पहिला दुई प्राव्धानहरूको एक संश्लेषण हो र यसलाई एक त्रिभुज – कला, रहस्योद्घाटन र दर्शनको धर्मको रूपमा महसुस गरिन्छ। यो यी तीन रूपहरूमध्ये हो कि मनको सामाजिक आत्म-ज्ञानको महसुस हुन्छ। विचारको सम्पूर्ण विकासले पूर्ण विचारको आत्म-ज्ञानलाई जारी राख्दछ र यसको सर्वोच्च उपलब्धि, मनको आत्म-ज्ञान, परम आत्मामा हुन्छ। प्रारम्भमा यो आत्म-ज्ञान एक कलाको रूपमा गरिन्छ, जसमा सबभन्दा पहिले, सृजनाका विषय र वस्तुमा विभाजन हुन्छ। निर्माता-कलाकार र तिनको कामलाई एक-अर्कोको विपरीत ठानिन्छ र अर्कोतिर, सृजना सदैव एक व्यक्तिगत रचनको रूपमा हुन्छ। कलाको एक काम सदैव एउटा व्यक्तिको काम हुन्छ, कुनै प्रकारको प्रतिभाशाली, जसले प्रायः के बुझ्दैन भने उसले के गरिरहेको छ। विश्व मनले प्रतिभाको माध्यमबाट काम गर्दछ र प्रतिभा विश्व मनको एक निश्चित ट्रान्समिटर हो। त्यसकारण कलाको यो विलक्षणताको विपरीत धर्मको सार्वभौमिकता हुनुपर्दछ।

हेगेलीयन दर्शनको पछिल्ला दर्शनमा धेरै गम्भीर प्रभाव परेको देखिन्छ। कसैले हेगेलको दर्शनको विधि अपनाए भने कसैले उनको प्रणालीलाई अपनाए। हेगेलीयन पद्धति – नव-हेगेलियनहरूद्वारा विरासतमा प्राप्त भएको द्वन्द्वात्मकतालाई मुख्य रूपले मार्क्सले कुन तथ्यको लागि आलोचना गरेका थिए भने उनको प्रणाली र पद्धति एक-अर्कोको विपरीत थियो। द्वन्द्वात्मक प्रणालीले एक कठोर त्रय प्रणालीको विरोध गर्दछ, जसमा हरेक चीजको आफ्नो स्थान हुन्छ। त्यसकारण हेगेलको दर्शनको परिणाम अत्यन्तै दुःखद देखिन्छ। यद्यपि धार्मिक विरचारकहरूको तर्फबाट हेगेलका धेरै अनुयायीहरू रहेका छन्। १९औं शताब्दीका उत्तरार्धका अंग्रेजी दार्शनिक, नव-हेगेलियनवादका आदर्शवादी प्रवाहका धेरै प्रतिनिधिहरू हेगेलका अनुयायी थिए। हेगेलकै विद्यार्थी लुडविग फायरवाखले हेगेलीयन दर्शनलाई वास्तवमै आफ्नो शिरमा बदलिदिए। उनले हेगेलको ईश्वरवादी अवधारणालाई त्यागिदिए। फायरवाखले शानदार, स्पष्ट र तार्किक रूपले भौतिकवादी विचार लागू गरे। तर उनको भौतिकवाद अधिभूतवादी  थियो। त्यसैले पछि कार्ल मार्क्सले हेगेलको दन्द्ववादबाट आदर्शवाद निकालेर फ्याँके अनि फायरबाखको भौतिकवादबाट अधिभूतवाद फ्याँकिदए र द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनको विकास गरे।

यसप्रकार सबै अध्ययन गरिसकेपछि के कुरा स्पष्ट हुन्छ भने हेगेलको दर्शन कान्टको आदर्शवादबाट शुरु भएर तत्वमीमांसाको सम्बन्धमा कान्टीयन महत्त्वपूर्ण स्थितिलाई छोडेर आध्यात्मिक ज्ञान वा सार्वभौमिक र निरपेक्ष ज्ञानको संभावनाको विश्वासमा फर्किएको देखिन्छ। हेगेलको दर्शनिक प्रणालीलाई panlogism (सर्वतर्कवाद) पनि भन्ने गरिएको पाइन्छ। पेनलगिज्म भनेको ग्रिकमा सबै मानिसहरूको मन भन्ने पनि हुन्छ। यो कुन विचारबाट शुरु हुन्छ भने वास्तविकताले स्वयंलाई तर्कसंगत ज्ञानको लागि सापटी दिन्छ, किनभने ब्रम्हाण्ड स्वयं तर्कसंगत छ। हेगेलको कानूनको दर्शनको सिद्धान्तको प्रस्तावनामा उल्लेख एक सूत्रीकरणले उनको दर्शनको सारलाई व्यक्त गर्दछ – जुन उचित छ, त्यो वास्तविक छ र जुन वास्तविक छ, त्यो उचित छ। जुन उचित हुनेछ, त्यो वास्तविक हुनेछ र जुन वास्तविक हुनेछ, त्यो उचित हुनेछ (जुन उचित छ, त्यो अपरिहार्य छ)। हेगेलका अनुसार संसारको अन्तिम सार वा पूर्ण वास्तविकता मन हो। मन स्वयंले संसारलाई प्रकट गर्दछ, वास्तविकता अरु केही पनि होइन, बरु मनको अभिव्यक्ति हो। अस्तित्व र मन अन्ततः एकै हो। केवल हाम्रो अवधारणाहरूलाई वास्तिकतामा लागू गर्न मात्र संभव छैन, बरु अवधारणाहरूको अध्ययनको माध्यमबाट वास्तविकताको संरचनाको बारेमा सिक्न पनि संभव हुन्छ। त्यसकारण तर्क वा अवधारणाहरूको विज्ञान, तत्वमीमांसा  वा वास्तविकता र त्यसको सारको विज्ञान समान हुन्छ। हरेक अवधारणाले अन्तसम्म सोचिएको आवश्यक रूपले यसको विपरीत लैजान्छ। त्यसपछि वास्तविकता यसको विपरीत बदलिन्छ। थेसिसले एन्टीथेसिसतिर लैजान्छ। तर यो सबै कुरा होइन, किनकि एन्टिथेसिसको अस्वीकारबाट थेसिस र एन्टिथेसिसको एक नयाँ स्तरमा सामन्जस्य हुन्छ। र, संश्लेषणमा थेसिस र एन्टिथेसिसको विरोधलाई हल वा समाप्त गरिन्छ। तर संश्लेषणमा बदलामा एक विरोधी सिद्धान्त हुन्छ, जुन यसको निषेधतिर जान्छ। यसप्रकार हाम्रो सामु थेसिसको एक अन्तहीन प्रतिस्थापन एन्टीथेसिसद्वारा र फेरि संश्लेषणद्वारा गरिन्छ। सोच्ने यो तरीका, जसलाई हेगेल द्वन्द्वात्मक पद्धति भन्दछन्, वास्तविकतमा नै लागू हुन्छ।

वास्तविकता तीन चरणहरूबाट गुज्रिन्छ – स्वयंमा हुनु, स्वयंको लागि हुनु र स्वयंमा तथा स्वयंको लागि हुनु। ‘स्वयंमा हुनु’ त्यो चरण हो, जसमा वास्तविकता संभावनामा हुन्छ, तर पूर्ण भएको हुँदैन। यो अन्य प्राणीहरूबाट अलग हुन्छ, तर यसले अस्तित्वको अन्तिम अहिलेसम्मको सीमित चरणको निषेधलाई विकसित गर्दछ, जुन ‘स्वयंमा तथा स्वयंको लागि’ बन्दछ। मन या आत्मामा लागू हुँदा कुन सिद्धान्त बन्छ भने आत्मा तीन चरणमा विकसित हुन्छ। प्रारम्भमा आत्मा आफैमा आत्मा हो। अन्तरीक्ष र समयमा फैलिएर आत्मा ‘अन्य अस्तित्व’ मा बदलिन्छ अर्थात् प्रकृतिमा। प्रकृतिले बदलामा चेतना विकसित गर्दछ र यसरी आफू स्वयंको निषेध गर्दछ। यद्यपि यो तेस्रो चरणको एक साधारण निषेध होइन, बरु उच्च स्तरमा अघिल्लो चरणको सामन्जस्य हो। चेतनाले ‘आफैमा र आफ्नो लागि’ आत्माको गठन गर्दछ। चेतनामा यसरी आत्माको पुनर्जन्म हुन्छ।

दर्शनशास्त्रलाई उही सिद्धान्त अनुसार विभाजित गरिएको छ – तर्क ‘स्वयंमा’ आत्माको विज्ञान हो; प्रकृतिको दर्शन ‘स्वयंको लागि’ भावनाको विज्ञान हो  र स्वयं मनको दर्शन। पछिल्लोलाई पनि तीन भागमा बाँडिएको छ। पहिलो भाग व्यक्तिपरक भावनाको दर्शन हो, जसमा मानवजाति विज्ञान, घटना विज्ञान र मनोविज्ञान सामेल छ। दोस्रो भाग वस्तुगत भावनाको दर्शन हो (हेगेलका अनुसार भावनाको अर्थ संसारमा आफ्नो कार्वाहीमा मानिने मन)। वस्तुनिष्ट भावनाहरूको अभिव्यक्ति नैतिकता (नैतिक व्यवहार जस्तो कि व्यक्तिमाथि लागू हुन्छ) र  नैतिकता (परिवार, समाज राज्य जस्था नैतिक संस्थाहरूमा प्रकट) हो। यो दोस्रो भागमा क्रमशः नैतिकता, कानूनको दर्शन  र इतिहासको दर्शन सामेल छ। कला, धर्म र दर्शन, मनको उच्चतम् उपलब्धिहरूको रूपमा परम आत्माको दायरासँग सम्बन्धित छ। त्यसकारण तेस्रो भागमा पूर्ण आत्माको दर्शनमा कलाको दर्शन, धर्मको दर्शन र दर्शनको इतिहास सामेल छ। यसरी त्रिक सिद्धान्त (थेसिस-एन्टीथेसिस- सेन्थेसिस) पूरै हेगेलीयन प्रणालीको माध्यमबाट गरिन्छ, केवल सोच्ने तरीकाको रूपमा मात्र होइन, बरू वास्तविकतामा निहित लयको प्रतिबिम्बको रूपमा पनि यसले एक महत्वपूर्ण भूमिका निभाउँदछ।

हेगेलीयन दर्शनको सबभन्दा महत्त्वपूर्ण क्षेत्र नैतिकता, राज्यको सिद्धान्त र इतिहासको दर्शन बनेका देखिन्छन्। हेगेलीयन नैतिकताको परिणाम राज्य हो। हेगेलका अनुसार राज्य नैतिक विचारको वास्तविकता हो। उनका अनुसार राज्य त्यो संसार हो, जसलाई आत्माले आफ्नो लागि बनाएको हुन्छ, एक जीवित आत्मा, पृथ्वीमा सन्निहित एक दिव्य विचार। यद्यपि यो केवल आदर्श राज्यमा लागू हुन्छ। ऐतिहासिक वास्तविकतामा असल राज्य र खराब राज्य हुन्छन्। इतिहासमा ज्ञात अवस्थाहरू आत्माका सामान्य विचारमा केवल क्षणिक क्षण हुन्।

इतिहासको दर्शनको सर्वोच्च लक्ष्य इतिहासको क्रममा राज्यको उत्पत्ति र विकासलाई प्रदर्शित गर्नु हो। हेगेलका अनुसार इतिहास सबै वास्तविकताहरू जस्तै कारणको क्षेत्र हो। इतिहासमा सबै कुरा कारण अनुसार हुन्छ। विश्व इतिहास विश्व न्यायालय हो। विश्व भावनाले आफ्ना चुनिएका साधनहरू – व्यक्तिहरू र मानिसहरूको माध्यमबाट इतिहासको क्षेत्रमा कार्य गर्दछ। इतिहासका नायकहरूलाई सामान्य मानकहरूबाट आँक्न सकिंदैन। यसको अतिरिक्त विश्व आत्मा स्वयं कहिलेकाहीँ अनुचुति र क्रूर लाग्दछ, जसले मृत्यु र विनाश ल्याउँदछ। व्यक्तिहरूले के मान्छन् भने उनीहरूले आफ्ना लक्ष्यहरू पछ्याइरहेका छन्, तर वास्तवमा उनीहरूले विश्वआत्माका अभिप्रायलाई पूरा गरिरहेका छन्। ‘विश्व मनको चलाखी’ कुन तथ्यमा निहित छ भने यसले आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्नको लागि मानवीय हित र सनकको उपयोग गर्दछ। ऐतिहासिक मानिसहरू विश्व भावनाका बाहक हुन्। प्रत्येक राष्ट्र एउटा व्यक्ति जस्तै युवास्था, परिपक्वता र मृत्युको क्रमबाट गुज्रिन्छ। केही समयको लागि संसारको भाग्यमा हावी हुन्छ र फेरि उसको मिशन समाप्त हुन्छ। पुनः ऊ दोस्रो, युवा राष्ट्रको लागि त्यसलाई मुक्त गर्नको लागि मंच छोडिदिन्छ। यद्यपि इतिहास एक विकासवादी प्रक्रिया हो। विकासको अन्तिम लक्ष्य वास्तविक स्वतन्त्रताको उपलब्धि हो। ‘विश्व इतिहास स्वतन्त्रताको चेतनामा प्रगति हो’। इतिहासको दर्शनको मुख्य कार्य यसको आवश्यकतामा यो प्रगतिको ज्ञान हो।

हेगेलका अनुसार स्वतन्त्रता आत्माको मौलिक शुरुवात हो। यद्यपि स्वतन्त्रता केवल राज्यको ढाँचाभित्र मात्र संभव हुन्छ। यो राज्यमा छ कि हरेक व्यक्ति एक स्वतन्त्र व्यक्तिको रूपमा आफ्नो गरिमा प्राप्त गर्दछ। जहाँसम्म स्वतन्त्रताको चेतनाको सम्बन्ध छ, राज्य एक उल्लेखनीय विकासको क्रमबाट गुज्रिरहेको हुन्छ। प्राचीन पूर्वमा, केवल एक व्यक्ति स्वतन्त्र थियो र मानवताले केवल के जान्दथ्यो भने एक व्यक्ति स्वतन्त्र छ। त्यो निरंकुशताको युग थियो र यो एक व्यक्ति निरंकुश थियो। वास्तवमा यो अमूर्त स्वतन्त्रता थियो, स्वयंमा स्वतन्त्रता, बरु स्वतन्त्रताको सट्टा मनमानीपन। ग्रीक र रोमन संसारले युवा र मानव जातिको परिपक्वता जान्दथ्यो कि केही मानिस स्वतन्त्र छन् तर मानिस यस्ता छैनन्। परिणामस्वरूप स्वतन्त्रता दासहरूको अस्तित्वसँग घनिष्ठ रूपले जोडिएको थियो र यो केवल एक आकस्मिक, अल्पकालिक र सीमित घटना हुन सक्दछ। यो ज्ञानको मार्ग यूनानी दर्शनद्वारा तयार गरिएको थियो, मानवतालाई महसुस हुनलाग्यो कि मानिस स्वतन्त्र छ – सबै मानिस। व्यक्तिहरूमा अन्तर्निहित भिन्नताहरू र कमीहरूले मानिसको सारलाई प्रभावित गर्दैनन्, स्वतन्त्रता मानिसको अवधारणाको हिस्सा हो।

फ्रान्सेली क्रान्ति हेगेलद्वारा अद्भूत सूर्योदयको रूपमा प्रतिष्ठित स्वतन्त्रताको मार्गको एउटा अर्को कदम हो। यद्यपि आफ्ना गतिविधिको अन्तिम समयमा हेगेलले सरकारको गणतान्त्रिक रूप र यहाँसम्म कि लोकतन्त्रमाथि पनि आपत्ति जनाएका थिए। उनलाई उदारवादको आदर्श, जसानुसार सबै व्यक्तिहरूले राज्यको सरकारमा भाग लिनुपर्दछ, अनुचित लाग्न लाग्यो। हेगेलको विचारमा तिनीहरूले अनुचित विषयवाद र व्यक्तिवादलाई जन्म दिए। संवैधानिक राजतन्त्रको रूपमा हेगेललाई सरकारको एउटा अझ धेरै सटिक रूप देखा पर्नलाग्यो, जसमा सम्प्रभुको अन्तिम शब्द थियो।

हेगेलका अनुसार दर्शन केवल जे छ, त्यससँग सम्बन्धित छ, न कि के हुनुपर्दछ। जसरी हरेक मानिस आफ्नो समयको पुत्र हो, दर्शन पनि विचारमा समयको पक्कड हो। प्रशिया राज्य र बहाली अवधिलाई तर्कसंगत विश्लेषणको एक मोडलको रूपमा हेर्दै हेगेल तीव्र रूपमा प्रशिया राजशाहीलाई आदर्श बनाउन इच्छुक थिए। हेगेलले समग्र रूपमा राज्यको बारेमा जे भने, स्पष्ट रूपमा यो विशेष राज्यमा पनि लागू हुन्छ। यो उनको दृढ विश्वास अनुरुप पनि थियो कि ऐतिहासिक विकासका तीन चरणहरूमध्ये अन्तिम चरण पहिले नै पुगिसकेको थियो : वृद्धावस्थाको चरण, तर जीर्णताको अर्थमा होइन, बरु ज्ञान र पूर्णताको अर्थमा।

हेगेलको दार्शनिक अवधारणामा नियतिवाद र दुःखद पक्षहरू पनि छन्। दर्शनले संसारलाई कस्तो हुनुपर्छ भनेर सिकाउन सक्दैन। त्यसका लागि धेरै ढिलो भइसकेको हुन्छ, जब वास्तविकताले आफ्नो गठनको प्रक्रिया पूरा गरिसकेको हुन्छ र  पूर्णतामा पुग्छ। हेगेलले प्रकृति र समाजका सबै घटनाहरूलाई एक निश्चित आध्यात्मिक सिद्धान्तको आधारको रूपमा लिए। तिनीहरूलाई उनीद्वारा अलग-अलग नामले संबोधन गरिएका थिए – विश्व मन, विश्व आत्मा, पूर्ण विचार, आदि। र, यिनीहरू वास्तविक संसारभन्दा पहिले नै अस्तित्वमान थिए। समग्रमा भन्ने हो भने हेगेल आदर्शवादी दार्शनिक नै हुन्, यद्यपि उनको महानता द्वन्दवादी दर्शनको सिर्जनामा सदैव रहिरहनेछ।

हेगेलका सम्पूर्ण विचारको सरलीकरण

१) हेगेलको द्वन्द्वात्मकताको सिद्धान्त

हेगेलको द्वन्द्वात्मक विचार उनका सबै महत्त्वपूर्ण विचारहरूमध्ये एक महत्त्वपूर्ण विचार हो। यसलाई विश्व इतिहासको व्याख्या गर्नमा सबभन्दा धेरै सही उपकरण मान्ने गरिएको देखिन्छ। हेगेलले यसको सहायताले आफ्नो दार्शनिक चिन्तनलाई एक नयाँ रूप दिए। यही विचारको कारण हेगेललाई राजनीतिक चिन्तनमा एक महत्त्वपूर्ण स्थान प्राप्त भएको हो। हेगेलको द्वन्द्ववाद धेरै महत्त्वपूर्ण छ। हेगेलको प्रसिद्ध पुस्तक Science of Logic मा यसको विवरण प्राप्त हुन्छ।

आफ्नो द्वन्द्ववादी सिद्धान्तको माध्यमबाट हेगेल भन्दछन् – प्रत्येक वस्तुमा दुई परस्पर विरोधी तत्व अस्तित्वमान हुन्छन्। यी दुई परस्पर विरोधी तत्वहरूको विश्वलेषण गरेर नै कुनै वस्तुलाई ठीकसँग बुझ्नु वा जान्नु जरूरी हुन्छ कि त्यो के हो। यसको साथै के कुरा पनि जान्नु जरूरी हुन्छ भने त्यो के होइन। यसरी एकै वस्तुमा सकारात्मक पक्ष र नकारात्मक पक्ष पनि विद्यमान हुन्छ। हेगेलका अनुसार यही परस्पर विरोधी तत्व नै वस्तुको आन्तरिक गुण हो। आफ्नो सिद्धान्तको विश्लेषण गर्दै हेगेल भन्छन्  – वस्तुमा उपस्थित यही आन्तरिक गुणको कारण वस्तु गतिशील हुन्छ। तर हेगेल यहाँ के कुरा स्पष्ट गर्दछन् भने वस्तुको गति आन्तरिक अवस्थामा भएको बेला त्यसमा सकारात्मक तत्व बढी प्रबल हुन्छ । तर वस्तुको गति तीव्र हुँदै गएपछि वस्तुमा नकारात्ममक तत्व पनि जाग्दै जान्छ। र, वस्तु आफ्नो गतिको विकासावस्थामा पुगेपछि विरोधी तत्व पनि सकारात्मक तत्व जस्तै प्रबल भएर उठ्दछ। यही क्रममा ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भने हेगेल वस्तुको मूल गतिलाई वाद (thesis) र त्यसबाट उत्पन्न हुने विरोधी अवस्थालाई प्रतिवाद (anti thesis) भन्दछन्। त्यसपछि यी दुवै वाद र प्रतिवाद केही समयसम्म जीवित रहन्छन्। यद्यपि यी दुवै एक-अर्कोको परस्पर विरोधी हुन्छन्। त्यसकारण यिनीहरूमा संघर्ष हुनु स्वाभाविक हुन्छ। यो संघर्षको परिणामस्वरूप एउटा नयाँ र तेस्रो वस्तुको जन्म हुन्छ, जसलाई हेगेलले संश्लेषण वा संवाद (synthesis) भनेका छन्। अब हेगेल यो संश्लेषणको स्थितिमाथि प्रकाश पार्दछन्। उनी स्पष्ट रूपले के कुरा बताउँदछन् भने संश्लेषण वाद र प्रतिवादको बीचको एक सम्झौता होइन र न यो वाद र प्रतिवादको विजय नै हो। र, न यसलाई प्रतिवादमाथि वादको विजय नै भन्न सकिन्छ। वास्तवमा हेगेल संश्लेषणलाई वाद र प्रतिवादभन्दा श्रेष्ठ बताउँदछन्। हेगेलका अनुसार संश्लेषणको श्रेष्ठताको कारण के हो भने यसमा दुवैको सत्यताको समावेश हुन्छ। किनभने संश्लेषणले वाद र प्रतिवादका असत्य तत्वहरूलाई हटाएर सत्य तत्वहरूलाई अपनाउँदछ। हेगेल भन्दछन् – संश्लेषणपछि पुनः एक यस्तो स्थिति आउँदछ, त्यसपछि संश्लेषण स्वयं एक वाद हुनजान्छ। यो नयाँ वादको विरुद्ध पुनः एक नयाँ प्रतिवाद उत्पन्न हुन्छ। परिणामस्वरूप संघर्षको प्रक्रिया फेरि शुरू हुन्छ। यो संघर्षको परिणामस्वरूप एक नयाँ संश्लेषणको जन्म हुन्छ। यसरी वाद, प्रतिवाद र संश्लेषणको यो प्रक्रिया निरन्तर चलिरहन्छ। यसरी हेगेलका अनुसार वाद र प्रतिवादमा जुन अन्तर्विरोधी शक्ति लुकेको हुन्छ, त्यसैबाट विकासको मार्ग प्रशस्त हुन्छ। अर्को शब्दमा अन्तर्विरोध बिना कुनै प्रगति वा विकास संभव छैन। यप्रकार अन्तर्विरोध वा द्वन्द्ववाद वा विरोधाभास एक स्व-उत्पन्न प्रक्रिया हो। हेगेलले यसलाई जगतको गतिशील सिद्धान्त भनेका छन्। यहाँ एउटा अर्को महत्वपूर्ण तथ्य के छ भने हेगेल आफ्नो माध्यमबाट इतिहासमा आत्मतत्वको मात्र बर्णन गर्दैनन्, बरु त्यसको आकस्मिक परिवर्तनमा पनि प्रकाश पार्दछन्। हेगेलका अनुसार मानव इतिहासमा यस्ता धेरै आकस्मिक रूपले भयंकर परिवर्तन हुन्छन्, जहाँ पुरानो व्यवस्था पूर्ण रूपले मेटिन्छ र त्यसको सर्वनाश हुन्छ। तर हेगेलका अनुसार विध्वंस चाहे जतिसुकै भयंकर किन नहोस्, पुरानो व्यवस्थामा विद्यमान सत्यलाई मेटाउन सकिंदैन। हेगेलका अनुसार यस्तो परिवर्तनले पनि असलको मार्ग प्रशस्त गर्दछ चाहे थोरै समयको लागि जतिसुकै अराजकता नै किन नहोस्।

हेगेलका अनुसार अन्तिम सत्य बुद्धि वा विवेक हो। त्यसकारण यसको विकासको प्रक्रियालाई द्वन्द्ववादको नाम दिइएको छ। हेगेलले यो शब्दलाई यूनानी भाषाको डाइलेक्टिकबाट लिएका हुन्, जुन dialeho बाट उत्पत्ति भएको हो र यसको अर्थ वाद-विवाद वा तर्क-वितर्क गर्नु हुन्छ। यसको सर्वप्रथम प्रयोग सोक्रेटसले गरेका थिए र उनी यो पद्धतिका परम भक्त थिए। यो पद्धतिको प्रयोगबाट नै उनले आफ्ना विरोधीहरूका तर्कहरूलाई काट्थे तथा तिनीहरूको समाधान गरी अन्तिम सत्यसम्म पुग्ने प्रयास गर्थे। त्यबेला सत्यको खोजी वाद-विवादबाट गर्ने गरिन्थ्यो। त्यसैगरी प्राचीन यूनानी विचारक प्लेटो र एरिस्टोटलको दर्शनमा पनि यही पद्धतिको व्यापक प्रयोग भएको पाइन्छ। यद्यपि हेगेलसम्म यो पद्धतिको प्रयोग भने प्लेटोको माध्यमबाट आएको देखिन्छ। त्यसकारण हेगेल आफ्नो द्वन्द्ववादी विचारको विकासको लागि प्लेको ऋणी देखिन्छन्। उनले यूनानी दर्शनको त्रिमुखी प्रक्रियालाई आफ्नो दर्शनमा प्रयोग गरे। यूनानी दार्शनिकहरूले यो प्रक्रियालाई राजनीतिमा प्रयोग गरेका थिए। यूनानी विचारकहरूका अनुसार राजतन्त्र आफ्नो प्रतिवादको रूपमा निरंकुश शासनमा बदलिन्छ। जब निरंकुशवाद आफ्नो चरम शिखरमा पुग्दछ, तब यसको प्रतिवाद नाश भएर लोकतन्त्रको स्थापना हुन्छ। यूनानी विचारक द्वन्द्ववादलाई त्रिक प्रक्रिया मान्थे । उनीहरूका अनुसार राजतन्त्र पहिले कुलीनतन्त्रमा र पछि लोकतन्त्रमा परिमार्जित हुन्छ। लोकतन्त्र पहिले अधिनायकतन्त्रमा तथा पछि यो राजतन्त्रमा बदलिन्छ। यो प्रक्रिया अनवरत रूपले चलिरहन्छ।

हेगेलले यो त्रिमुखी प्रक्रियामा परिवर्तन गर्दै यसलाई राजनीतिक क्षेत्रको सट्टा जीवनको क्षेत्रमा लागू गरे। उनले यो प्रक्रियालाई तीन तत्व – वाद (thesis), प्रतिवाद (anti-thesis) र संवाद (sythesis) बताए। उनका अनुसार प्रत्येक विचार वा घटना परस्पर दुई विरोधी नीतिहरू – वाद र प्रतिवादको संघर्षबाट उत्पन्न हुन्छन्। यी दुवैका सत्य तत्वहरूलाई ग्रहण गरी एक नयाँ रूपले जन्म लिन्छ, जसलाई संवाद भनिन्छ। यो वाद र प्रतिवाद दुवैभन्दा श्रेष्ठ हुन्छ। किनभने यसमा दुवैका गुण अन्तर्निहित हुन्छन्। कालान्तरमा यो पुनः वाद बन्दछ। पुनः त्यही त्रिमुखी प्रक्रिया दोहोरिन्छ। यसरी वाद, प्रतिवाद र संवादको प्रक्रिया अनवरत रूपले चलिरहन्छ। यो निरन्तर अगाडि बढिरहने प्रक्रिया हो। यो सदैव विकासको उच्चतर स्तरतिर अगाडि बढ्दछ। यसरी हेगेलले द्वन्द्ववादको यूनानी राजनीतिक सिद्धान्तलाई सार्वभौमिक रूप प्रदान गरेका हुन्।

हेगेलका अनुसार यो प्रक्रिया जीवनका सबै क्षेत्रमा लागू हुन्छ। उनका अनुवार वादले कुनै वस्तु हुनु (being) वा अस्तित्वलाई स्पष्ट गर्दछ, प्रतिवादले छैन (non-being) लाई सिद्ध गर्दछ। यसकारण वादमा नै प्रतिवादको बीज निहित हुन्छ।  जब हुनु वा अस्तित्व तथा नहुनुमा परस्पर विरोध हुन्छ, तब संवादको जन्म हुन्छ। यसप्रकारको प्रणाली संसारका सबै वस्तु तथा क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। यही प्रणालीमा संसारको विकास हुन्छ। हेगेलको मान्यता अनुसार संसार जड वा चेतन सबै पदार्थहरू, सबै सामाजिक संस्थाहरू, विचारको क्षेत्रमा तथा अन्य सबै क्षेत्रहरूमा यो प्रक्रियालाई देख्न सकिन्छ। हेगेलले गहुँको दानाको उदाहरण दिँदै भने – दाना एक वाद हो। त्यसलाई खेतमा रोपेपछि त्यो अंकुरित हुनु प्रतिवाद हो। बोटको रूपमा विकसित हुने तेस्रो अवस्था संवाद हो। यो प्रथम दुवैबाट उत्कृष्ट हुन्छ। गहुँको एक दाना वाद हो र संवादमा धेरै दानाहरू उत्पन्न हुन्छन्। यसरी नै अण्डामा वीर्याणु वाद हो, त्यसमा पाइने रजकण प्रतिवाद हो, वीर्य तथा रजको संयोगबाट जीवको जन्म हुन्छ। अण्डाभित्र आवश्यक खाद्यान्न प्राप्त गरी पुष्ट भएर चल्लाको रूपमा अण्डा बाहिर आउँछ, यही नै संवाद हो। यसरी वीर्य वाद तथा रजकण प्रतिवाद दुवै मिलेर अझ बढी उत्कृष्ट रूपलाई जन्म दिन्छ। यही कुरा मानव शिशुको बारेमा पनि भन्न सकिन्छ।

यसरी नै हेगेलले तर्क, प्रकृति र आत्माको क्षेत्रमा पनि यही प्रक्रियालाई लागू गरेका छन्। तर्कको क्षेत्रमा यसलाई लागू गर्दा सर्वप्रथम वस्तुहरूको सत्ता (being) को बोध हुन्छ; तर अगाडि बढेपछि वस्तुहरूको सार (essence) को आभास हुन्छ। यसपछि अझ अगाडि बढ्दा यसको बारेमा अझ बढी विचार (notion) प्राप्त हुन्छ। यसरी नै आत्माको विकासमा पनि ती अवस्थाहरू – अन्तरात्मा (subjective spitit), ब्रहात्मा (objective spirit) र निरपेक्षात्मा (absolute spirit) हुन्छन्। प्रथम अवस्थामा आत्मा दोस्रो रूपमा बाह्य जगतका नियमहरू र संस्थाहरूको रूपमा व्यक्त भएपछि यो आत्माको प्रतिवादी रूप हुन्छ। अन्तरात्मा वा वादको अध्ययन मानवशास्त्र तथा मनोविज्ञानद्वारा गरिन्छ। ब्रम्हात्मा वा प्रतिवादको आचारशास्त्र, राजनीतिशास्त्र वा विधिशास्त्रद्वारा गरिन्छ। आत्माको तेस्रो रूप संवादको अध्ययन कला, धर्म, दर्शनद्वारा गरिन्छ। राज्य ब्रह्मात्माको विकासको अन्तिम कडी हो। यसमा आत्मा आफ्नो मानसिक जगतबाट निक्लिएर बाह्य जगतका विभिन्न नियमहरू तथा संस्थाहरूको रूपमा प्रकट भएर अन्तमा राज्यको रूपमा विकसित हुन्छ।  हेगेलले परिवारलाई एक वाद मान्दै त्यसलाई समाजको रूपमा विकसित गरी राज्यको रूपमा सर्वोच्च शिखरमा पुर्र्याइदिएका छन्। हेगेलका अनुसार परिवारको आधार पारस्परिक प्रेम हो । परिवारले एक वादको रूपमा मानिसका सम्पूर्ण आवश्यकताहरू पूरा गर्न सक्दैन। त्यसकारण प्रतिवादको रूपमा समाजको उत्पत्ति हुन्छ। समाज प्रतिस्पर्धा तथा जीवन संघर्षमा आधारित हुन्छ। जीवनलाई असल र सुखमय बनाउनको लागि संवादको रूपमा राज्यको जन्म हुन्छ। यसमा परिवार तथा समाज दुवैका गुणहरू पाइन्छन्। यसमा प्रेम तथा प्रतिस्पर्धा दुवैको लागि उचित स्थान हुन्छ। यस आधारमा हेगेल जर्मन राष्ट्रवादको पूर्णत्वलाई प्रमाणित गर्दै भन्दछन् –  यूनानी राज्य वाद थिए, धर्मराज्य तिनीहरूका  प्रतिवाद र राष्ट्रिय राज्य तिनीहरूका संवाद हुनेछन्। यसरी जर्मनी राष्ट्रलाई उनले विश्वात्माको साकार रूप भनेका छन्।

हेगेलको द्वन्द्वात्मक सिद्धान्तका विभिन्न विशेषताहरू रहेको पाइन्छ। उनको द्वन्द्ववाद स्वतःप्रेरित थियो। यसको प्रमुख विशेषता यो स्वतःप्रेरित (self propelling) हुँदै निरन्तर अग्रसर रहनु हो। यसलाई अगाडि बढ्नको लागि कुनै दोस्रो शक्तिबाट प्रेरणा लिनु आवश्यक पर्दैन। यो विश्वात्मामा स्वयंमेव नै निहित हुन्छ  र यसबाट प्रेरणा लिंदै अगाडि बढ्छ। हेगेलका अनुसार आत्मा आफ्नो आदर्शलाई प्राप्त गर्नको लागि अगाडि बढेपछि प्रतिवादको रूपमा त्यसले संघर्षको सामना गर्नुपर्दछ, जसको परिणामस्वरूप संवादको अवस्था पैदा हन्छ। यसरी वादमा नै प्रतिवाद पैदा गर्ने शक्ति निहित हुन्छ र यही कारणले यो संघर्ष शाश्वत रूपले चलिरहन्छ। यो संघर्ष एक ऐतिहासिक आवश्यकता हो, जसको परिणामस्वरूप जर्मनी एक राष्ट्रवादी राज्यको रूपमा उदाउनेछ। त्यसैगरी हेगेलको दर्शनको अर्को एक विशेषताको रूपमा संघर्ष नै विकास निर्धारक हो। हेगेलको मान्यता अनुसार प्रगति वा विकास दुई परस्पर विरोधी वस्तुहरूको संघर्ष वा द्वन्द्वको परिणाम हो। यो विकास बाङ्गोटिङ्गो रेखाहरूको माध्यमबाट हुन्छ। हेगेलका अनुसार मानव सभ्यताको विकास एक सरल रेखाको रूपमा नभएर बाङ्गोटिङ्गो रेखाको रूपमा हुन्छ। यसरी हेगेलको द्वन्द्ववादको अर्को विशेषता अनुसार मानवको इतिहास प्रगतिको इतिहास हो। हेगेलका अनुसार मानिसको प्रगति संयोगवश वा अचानक हुँदैन। यी प्रक्रियाहरूलाई निश्चित गर्ने तत्व विश्वात्माको विवेक हो। यो विश्वात्माले आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिको लागि अनेकौं रूप धारण गर्दछ। यसको लक्ष्य आत्म-प्रकाशन (self-realiation) हो। यो उसलाई मानिसको रूपमा प्राप्त हुन्छ। यसपछि कुनै अन्य उच्चतम् विकास हुँदैन। हेगेलको द्वन्द्ववादको अर्को विशेषता सत्यको खोजको तरीका हो। हेगेलका अनुसार कुनै वस्तुको वास्तविक स्वरूप त्यसलाई अर्को वस्तुसँग तुलना गरेर मात्र पत्ता लगाउन सकिन्छ। त्यसकारण वास्तविक स्वरूप (सत्य) को खोज द्वन्द्ववादबाट नै गर्न सकिन्छ।

हेगेलको द्वन्द्ववादको आफ्नै खालको विशेष महत्त्व रहेको देखिन्छ। यसबाट वस्तुहरूको वास्तविक स्वरूपलाई बुझ्न सहायता मिल्दछ। यसबाट मानव सभ्यताको बारेमा जानकारी हासिल गर्न सकिन्छ। हेगेलको ऐतिहासिक विकासको उतारचढावमा कुरा गर्नु धेरै तर्कसंगत छ। यो सिद्धान्तबाट बौद्धिक क्रियाहरूको मनोविज्ञानलाई बुझ्न सकिन्छ। हेगेलको द्वन्द्ववादमा सार्वभौमिकताको गुण भएको कारणले गर्दा यसलाई प्रत्येक क्षेत्रमा लागू गर्न सकिन्छ। हेगेलको द्वन्द्ववादमा कैयौं कमजोरीहरू रहे पनि राजनीतिक चिन्तनको इतिहासमा यसलाई एक अमूल्य देनको रूपमा लिने गरेको पाइन्छ।

२)  हेगेलका राजनीतिक विचारहरूको दार्शनिक आधार विश्वात्मा

हेगेलका राजनितिक विचारहरूको दार्शनिक आधार उनको ‘विश्वात्माको विचार’ मा देखिन्छ। उनको यो विश्वात्माको अवधारणा एक आध्यात्मिक विचार हो। हेगेलले इतिहासलाई विश्वात्माको अभिव्यक्ति मानेका छन्। उनी यो संसारमा देखिने सबै वस्तुहरूको उत्पत्ति विश्वात्माको रूपमा देख्दछन्। त्यसकारण उनको एक दार्शनिक सूत्र रहेको छ –  The real is rational and rational is real अर्थात् जे वास्तविक छ, त्यो विवेकमय छ र जे विवेकमय छ, त्यो वास्तविक छ। उनले आत्मालाई वास्तविक सत्य मानेर यसलाई शाश्वत तथा सर्वव्यापी र आफैमा पूर्ण ठाने। हेगेलको के  विश्वास रहेको देखिन्छ भने यो संसारमा कुनै पनि वस्तु स्थिर छैन र हरेक वस्तु गतिशील छ। उनी आत्मालाई प्रज्ञा वा निरपेक्ष भाव (reason or absolute idea) को संज्ञा दिन्छन्। उनका अनुसार परिवर्तन नित्य विश्व प्रक्रियाको अंग हो। निरपेक्ष यसको अधीनमा हुन्छ। प्रज्ञा वा आत्मालाई आफ्नो सर्वोच्च अवस्थासम्म पुर्याउनको लागि अनेकौं सोपानहरूलाई पार गर्नुपर्दछ। यसको दृश्यमान भौतिक जगत आत्माको साकार रूप हो। यसको महान रचनात्मक शक्ति हुन्छ, जुन विकासको लागि प्रयासरत हुन्छ र यसरी नयाँ रूप ग्रहण गर्दछ। हेगेलका अनुसार विश्वात्माको विकासको प्रारम्भिक रूप भौतिक अथवा जड जगत हो। मानव यसको उच्चतम् रूप हो। यो विकासक्रममा मानवको स्थिति सर्वोपरी हुन्छ। किनभने यसमा चेतना आत्मा रहन्छ। हेगेलको मान्यता अनुसार विश्वात्माको विकास अवरुद्ध हुँदैन किनभने सम्पूर्ण विश्व अर्थात् प्रकृतिका प्रत्येक वस्तु विकासक्रममा बाँधिएका हुन्छन् तथा तिनीहरू विश्वात्मातिर अग्रसर हुन्छन्। विश्वात्माको बाह्य विकास विभिन्न संस्थाहरूको रूपमा हुन्छ, जसमा राज्यको सर्वोच्च स्थान छ। किनभने यो अन्य सबै संस्थाहरूको नियामक वा रक्षक हो। त्यसकारण राज्य पृथ्वीमा विश्वात्माको प्रकटीकरण हो। नैतिकता तथा विधि निर्माण सबै कुरा राज्य अन्तर्तगत नै निहित हुन्छ। राज्यको आफ्नो व्यक्तित्व हुन्छ र राज्य सबभन्दा माथि हुन्छ।

हेगेलका अनुसार विश्वात्माको विकास द्वन्द्वात्मक प्रक्रियाद्वारा हुन्छ। यो विकास सीधा रेखामा नभएर बाङ्गोटिङ्गो रेखामा हुन्छ। यो प्रक्रिया पहिले वाद अनि प्रतिवाद तथा अन्तमा संवादमा आउँदछ, जुन प्रथमभन्दा दोस्रो श्रेष्ठ हुन्छ। यी तीनैमा परस्पर स्थानान्तरित भइरहन्छ। वादमा वास्तविकता प्रकटीकरण हुन्छ। प्रतिवादमा त्यसको विपरीत रूप हुन्छ। संवादमा यी दुवैको संश्लेषण हुन्छ। कालान्तरमा संवाद वाद बन्नजान्छ र सँगसँगै आफ्नै प्रतिवादलाई पनि जन्म दिन्छ। यी दुवैको विरोध वा दोष संवादमा समाप्त हुन्छ। यो प्रक्रियामा परिवारवाद हुन्छ। यसमा समाजलाई प्रतिवादको रूपमा बदल्ने बीज निहित हुन्छ। जहाँ परिवारको विशेषता परस्पर प्रेम हुन्छ, त्यही समाजको विशेषता सार्वभौमिक हुन्छ। मानिसका आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्नमा परिवार असफल भएकोले नै समाजको जन्म हुन्छ र समाजको सर्वाधिकारको कारण नै राज्यको जन्म हुन्छ। राज्य संवादको रूपमा परिवार र समाज दुवैभन्दा श्रेष्ठ हुन्छ। यसरी द्वन्द्वात्मक विकासको अन्तिम चरण राज्य नै हो। यो द्वन्द्वात्मक प्रक्रिया अनुसार हेगेलले विश्वात्माका विकासका तीन चरणहरूमा विभाजति गरेका छन्। त्यो पहिलो स्थिति पूर्वी देशहरूको, दोस्रो अर्थात् यूनानी तथा रोमन राज्यहरूको र तेस्रो जर्मन राज्यको उत्थान हो। उनी के घोषणा गर्दछन् भने छिट्टै एक विकसित राष्ट्रको रूपमा उत्पत्ति भएर त्यसले समग्र यूरोप महाद्वीपको प्रतिनिधित्व गर्नेछ।

हेगेलका अनुसार संसारको विकासको मार्ग पूर्व निर्धारित हुन्छ। यो विकासको मार्गलाई निर्धारित गर्ने शक्ति बुद्धि हो। संसारको कुनै पनि वस्तु बुद्धिभन्दा पर छैन। यो विकासको अन्तिम लक्ष्य आत्माद्वारा पूर्ण आत्मतेनाको प्राप्ति हो। आफ्नो अन्तिम लक्ष्यलाई प्राप्त गर्नको लागि आत्माले अनेक रूप धारण गर्दछ। जब मानिसद्वारा आत्मचेतनाको प्राप्ति गरिन्छ, तब विकासको यो प्रक्रियाको अन्त हुन्छ। विश्वात्माले जति रूप धारण गरेका छन् र जति भविष्यमा धारण गर्नेछन्, ती सबैमा मानिस नै सर्वोच्च हो।

हेगेलका विश्वात्माका विभिन्न विशेषताहरू रहेका छन्। जसानुसार – यो बहुनामी विचार हो। यसलाई आत्मा, विवेक, दैवीय मानिस, आदि नामले पुकारिन्छ। यसका अनुसार मानव तथा जगत दुवै विश्वात्माका प्रकटीकरण हुन्। यसले सबै वस्तुहरूलाई आफूमा समेट्ने गुण राख्दछ। यो आफ्नो अन्तिम लक्ष्य प्राप्त गर्नको लागि सदैव गतिशील रहन्छ। यसको विकास द्वन्द्वात्मक प्रक्रियाको माध्यमबाट हुन्छ। यसको विकास सीधा नभएर बाङ्गोटिङ्गोग हुन्छ। विश्वात्माको विकासको अन्तिम परिणति राज्यको रूपमा हुन्छ ।

३)  हेगेलको सम्प्रभुता र शासन सम्बन्धी विचार

आफ्नो शासन पद्धतिमा हेगेलले राजालाई विशेष स्थान दिएको देखिन्छ। उनका अनुसार राज्यको व्वस्थापिका र कार्यपालिका शक्तिहरू राजाको माध्यमबाट नै सामन्जस्यपूर्ण तरीकाले एक हुनजान्छ। राजा नै राज्यको एकता र सर्वोच्च सत्ताको प्रतीक हो। त्यसकारण राज्यको सम्प्रभुता जनतामा नभएर राजामा हुन्छ। उसैले राज्यको इच्छाको निर्धारण गर्दछ। हेगेलका अनुसार राज्यको आन्तरिक सम्प्रभुताको सार समग्र प्रधानतामा र विभिन्न सत्ताहरूको राज्यको एकतामा निर्भरता र अधीनतामा निहित हुन्छ। हेगेलको भनाइ अनुसार राजाको अभवावमा एकताको स्थापना गर्न सकिंदैन। राजा राज्यको एकताको मूर्तिमान रूप हुन्छ। तर राजाले पनि संविधानका नियमहरूको पालना गर्नुपर्दछ। त्यसकारणले हेगेलका अनुसार शासक निरंकुश नभएर संविधानद्वारा मर्यादित हुन्छ। हेगेलको के विश्वास छ भने सम्प्रभुताले वैधानिक व्यक्तित्वमा निवास गर्दछ, जनता वा नागरिक समूहमा निवास गर्दैन। यो वैधानिक व्यक्तित्वको अभिव्यक्ति एक व्यक्तिको रूपमा हुनुपर्दछ र त्यो व्यक्ति राजा नै हुन सक्दछ। यसबाट के कुरा स्पष्ट हुन्छ भने हेगेल वैधानिक राजालाई नै सम्प्रभुको मान्यता दिन्छन्।

हेगेलले शासन व्यवस्थामा विचार गर्दै राज्यको लागि संविधान हुनु अति आवश्यक मानेर त्यस अन्तर्गत तीन सत्ता – विधायिका, कार्यपालिका र राजाको वर्णन गरेका छन्। यी तीनै सत्ताहरूको पृथक्करणको आधारमा नै हेगेलले संवैधानिक राजाको सम्प्रभुताको औचित्य सिद्ध गर्ने प्रयास गरेका छन्। उनका अनुसार विधायिकाको कार्य सार्वजनिक इच्छाको निर्धारण गर्नु हो। कार्यपालिकाको कार्य सार्वजनिक इच्छा अनुकूल विशेष समस्याहरूको समाधान गर्नु हो र सम्राटमा अन्तिम रूप निर्णय लिने शक्ति हुन्छ। उनका अनुसार विधायिकामा दुई सदन हुन्छन् – माथिल्लो र निम्न सदन। माथिल्लो सदनको सदस्यता वंशानुगत र ज्येष्ठताको सिद्धान्तमा आधारित हुन्छ। तल्लो सदन नागरिक समाजका बाँकी नागरिकहरूबाट बन्दछ, जुन प्रतिनिधि निगमहरू, गिल्डहरू, समुदायहरू, आदिद्वारा आफ्नो लागि निर्धारित संख्याको हिसाबबाट चुनिन्छन्। यसप्रकार माथिल्लो सदनले जमिन्दारहरूको र तल्लो सदनले कृषकहरूको प्रतिनिधित्व गर्दछ। हेगेलका अनुसार विधायिकाको प्रमुख कार्य केवल मन्त्रीहरूलाई सल्लाह दिनु र सामान्य नियमहरूको निर्माण गर्नु हुन्छ। कार्यपालिका शक्तिलाई हेगेलले विशेष क्षेत्र र अलग-अलग मामिलाहरूलाई एक सामान्य सूत्रमा बाँध्ने शक्ति मानेका छन्। यस अन्तर्गत उच्च प्रशासनिक पदाधिकारी, अधीनस्थ अधिकारी र न्यायिक पदाधिकारी आउँदछन्। यसको कार्य नीतिनिर्माण गर्नु नभएर नीतिलाई लागू गर्नु हो। हेगेलका अनुसार कार्यपालिकाको कार्य सम्राटका निर्णयहरूलाई कार्यान्वयन गर्नु हुन्छ। नीति, प्रचलित कानूनहरूलाई व्यावहारिक रूप दिने र विद्यमान संस्थाहरू कायम राख्नु हुन्छ। कार्यपालक सत्ता राजकर्मचारीहरूको यस्तो समुदाय हुन्छ, जुन राज्यको मुख्य सहारा हुन्छ। यसको महत्वमाथि प्रकाश पार्दै हेगेलले भनेका छन् – ‘राज्यका संगठन र आवश्यकताहरूलाई बुझ्नको लागि उच्चतम् सरकारी कर्मचारीहरूमा धेरै गम्भीर र व्यापक दृष्टि हुन्छ।’ यो कर्मचारी वर्गले विधानपालिकाको सहायता बिना पनि सर्वोत्तम शासन गर्न सक्दछ। यस आधारमा हेगेलले यसलाई शासनको सर्वश्रेष्ठ अंग मानेका छन्। यदि कार्यपालिकाको दृष्टिले समाजमा कुनै इच्छा चुक्दछ भने विधानपालिकाले त्यसलाई कार्यपालिकाको सामु ल्याउँछ। यो शासन प्रबन्धको आलोचनाबाट पनि कार्यपालिकालाई अवगत गराउँदछ। यसरी कार्यपालिकालाई महत्त्वपूर्ण संस्था बनाउनमा विधानपालिकाकै हात हुन्छ। शासनको तेस्रो सत्ता राजा हुन्छ। शासनको कार्य सामान्य रूपले त विधानपालिका र कार्यपालिका नै गर्दछ तर संकटका विभिन्न अवसरहरूमा राजाले नै महत्त्वपूर्ण कार्य गर्दछ। राजाले नै कार्यपालिका र विधानपालिकाहरूमा तालमेल स्थापित गर्दछ। राजाले संविधानका मर्यादाहरूको पालना गर्नुपर्दछ। त्यसकारण ऊ निरंकुश नभएर जनभावना अनुरूप कार्य गर्नुपर्दछ। राजा शक्तिको प्रतीक हो, प्रयोगकर्ता होइन। मन्त्रिमण्डल उसप्रति उत्तरदायी त हुन्छ तर राजालाई कुनै विशेषाधिकार भने प्राप्त हुँदैन। यसरी हेगेलले वंशानुगत राजतन्त्रकै समर्थन गरेका छन् किनकि उनी त्यसलाई प्राकृतिक मान्दछन्। उनका अनुसार यसप्रकारको राजा शासनको महत्त्वपूर्ण शक्तिको परिचायक हो।

हेगेलले शासनलाई निरंकुश शासन, लोकतन्त्र तथा कुलीनतन्त्र र राजतन्त्र गरी तीन प्रकारका मानेका छन्। उनले आफ्नो द्वन्द्ववादी विकासको सिद्धान्तको आधारमा भारत, चीन, आदि देशहरूका शासन व्यवस्थालाई निरंकुश भने। यूनानी नगर राज्यहरूलाई उनले लोकतन्त्र तथा कुलीनतन्त्र अन्तर्तग राखेका छन्। उनले जर्मनीको शासन व्यवस्थालाई तेस्रो अवस्था मानेर राजतन्त्र भनेका छन्। उनले निरंकुशतन्त्रलाई वाद, लोकतन्त्र तथा कुलीनतन्त्रलाई त्यसको प्रतिवाद मानेर त्यसको ऐतिहासिक विकासक्रममा वैधानिक राजतन्त्रलाई शासनकवो सर्वश्रेष्ठ प्रणाली भनेका छन्। किनभने उनका अनुसार यसमा विश्वात्माका चरम लक्ष्यका दर्शन हुन्छन्। यसरी प्रणालीहरूको वर्गीकरणलाई द्वन्द्ववादी आधार प्रदान गरी संवैधानिक राजतन्त्रलाई शासनको उत्कृष्ट रूप भनेका छन्।

यसरी हेगेलको सम्प्रभुता तथा शासन सम्बन्धी विचारहरूको निष्कर्षको रूपमा के भन्न सकिन्छ भने उनी सर्वसाधारको शासन गर्ने क्षमतामा विश्वास गर्दैनन्। उनी यही आधारमा वयष्क मताधिकारको पनि विरोध गर्दछन्। उनी विधानमण्डलमा बहसहरूको गोपनीयता, प्रेसको स्वतन्त्रता र सूचना स्वतन्त्रताको समर्थन गरी संविधानवादमा आफ्नो विश्वास व्यक्त गर्दछन्। उनी राजालाई विधानमण्डल तथा कार्यपालिकाको बीचमा समन्वय स्थापित गर्ने कडी मान्दछन्। उनी निरंकुश राजतन्त्रको स्थानमा संवैधानिक राजतन्त्रको सिद्धान्त प्रतिष्ठित गर्दछन्।

४) हेगेलको स्वतन्त्रता सम्बन्धी विचार

हेगेलको स्वतन्त्रता सम्बन्धी विचारलाई राजनीतिक चिन्तनको इतिहासमा उनको एक महत्त्वपूर्ण योगदान मानिन्छ। हेगेलले स्वतन्त्रता सम्बन्धी विचारलाई व्यापक आधार दिएका छन्। हेगेलका अनुसार स्वतन्त्रता व्यक्तिको एक विशेष गुण हो। यसलाई छोड्नु अर्थ मानताको परित्याग गर्नु हो। त्यसकारण स्वतन्त्रता नहुनु मानिसद्वारा आफ्ना मानवीय अधिकारहरू र कर्तव्यहरूको परित्याग गर्नु हो। उनले फ्रान्सेली क्रान्तिद्वारा प्रतिपादित गरिएको स्वतन्त्रता सम्बन्धि मिथ्या वा भ्रान्त धारणाहरूको खण्डन गरेका छन्। स्वतन्त्रताका व्यक्तिवादी विचारकहरू अनुसार स्वत्नत्रता घुमफिर गर्ने, विचार प्रकट गर्ने तथा आफ्नो धर्मको पालन गर्ने, इच्छा अनुसार समय व्यतीत गर्नुमा छ। तर हेगेलले स्वतन्त्रता आफ्नो इच्छा अनुसार कार्यमा नभएर राज्यको इच्छा अनुसार पालन गर्नमा बताएका छन्। हेगेलको विचार अनुसार राज्य निरंकुश भएर व्यक्तिको स्वतन्त्रतालाई कुल्चिन सक्छ तर व्यक्तिले राज्यको इच्छालाई कुल्चिन सक्दैन। त्यसकारण वास्तविक स्वतन्त्रता राज्यका आदेशहरूलाई पालन गर्नुमा हुन्छ।

हेगेलले स्वतन्त्रताको विकासलाई आफ्नै अनुसार व्याख्या गरेका छन्। हेगेलको मान्यता अनुसार विश्वात्माको क्रमिक विकास जसरी नै स्वतन्त्रताको पनि विकास भएको छ। विश्वात्माको प्राचीन युगमा केवल निरंकुश व्यक्ति नैं स्वतन्त्र थियो। यूनान र रोममा केही व्यक्ति मात्र स्वतन्त्र थिए किनकि त्यहाँ दासप्रथा थियो। हेगेलका अनुसार नवोदित राष्ट्र जर्मनमा स्वतन्त्रताको उदय भएको छ, जहाँ सबै व्यक्ति व्यक्ति हुनुको नाताले स्वतन्त्र छ। तर जर्मनीमा पनि स्वतन्त्रता छैन किनकि त्यहाँ पनि विश्वात्माको पूर्ण विकास भएको छैन। जब जर्मन राष्ट्र राज्यको रूपमा विश्व मानचित्रमा उदाउनेछ, तब त्यो स्वतन्त्रताको स्थितिमा हुनेछ। मानिसको अन्तिम लक्ष्य सुखको प्राप्ति नभएर स्वतन्त्रताको प्राप्ति गर्नु हो। हेगेलका अनुसार विश्वको इतिहास स्वतन्त्रताको चेतनाको प्रगति बाहेक केही पनि होइन। आजसम्म विश्वमा जति पनि युद्ध भएका छन्, तिनीहरूको पछाडि स्वतन्त्रताको विचार प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा अवश्य लुकेको छ।

हेगेलले आफ्नो स्वतन्त्रता सम्बन्धी विचारहरूलाई दार्शनिक आधारमा पुष्टि गर्ने प्रयत्न गरेका छन्। उनका अनुसार स्वतन्त्रता आत्माको सार हो। उनको के मान्यता छ भने स्वतन्त्रताको अर्थ स्वयंमा पूर्ण हुनु, अन्यमाथि कुनै पनि प्रकारले निर्भर नरहनु हो। यो विशेषता आत्मामा हुन्छ, जड पदार्थमा होइन। जड पदार्थमा आत्मनिष्ठाको गुण पाइँदैन। संसारका सबै जड वस्तुहरू गुरुत्वाकर्षणका नियम अनुसार शासित हुन्छन्। तिनीहरूको प्रवृत्ति सदा आफ्नो स्वरूपबाट बाहिर अवस्थित गुरुत्वाकर्षण केन्द्रतिर जाने हुन्छ। त्यसकारण तिनीहरू स्वतन्त्र हुन सक्दैनन्। अर्कोतिर आत्मा आफ्नो स्वरूपबाट बाहिर जाँदैन। त्यसकारण आत्माको विकास स्वतन्त्रताको विकास हो । र, मानव जातिको विकासको इतिहास स्वतन्त्रताको विकासको सूचक हो। मानव इतिहासको उच्चतम् विकास राज्यको रूपमा हुन्छ। यसमा विश्वात्माले आफ्नो अन्तिम साकार रूप ग्रहण गर्दछ। त्यसकारण यस्तो राज्य नै पूर्ण स्वतन्त्र राज्य हुन्छ। विश्वात्माको चरम रूपको कारण राज्य व्यक्तिहरूको स्वार्थमय वा संकीर्ण भावनाहरूबाट माथि उठेको हुन्छ। हेगेलका अनुसार स्वतन्त्रताको अभिप्राय वैंयक्तिक इच्छा अनुसार कार्य गर्नु नभएर राज्यको इच्छा अनुसार कार्य गर्नु हुन्छ। यसबाट व्यक्तिले आफ्ना वासनाहरू र इच्छाहरूको दासताबाट मुक्ति पाउँछ र वास्तविक स्वतन्त्रताको उपभोग गर्दछ।

हेगेलको मान्यता अनुसार कानून र स्वतन्त्रतामा विरोध छैन। उनका अनुसार कानून स्वतन्त्रताकै मूर्त रूप हो। राज्यको कुनै पनि कानून व्यक्ति आफ्नै इच्छाको परिणाम हो। किनभने व्यक्ति पनि विश्वात्माको साकार रूप हो, यद्यपि उसमा त्यति पूर्णता हुँदैन, जति राज्यमा पाइन्छ। तर पनि ऊ राज्यको अभिन्न अंग हो। तर उसले स्वार्थमयी प्रवृत्तिको कारण सामाजिक हित विपरीत कार्य गर्न सक्दछ। त्यसबेला उसको कार्य विश्वात्माको प्रतिकूल हुन्छ। त्यसैले त्यसमाथि कानूनको अंकुश लगाउनु आवश्यक हुन्छ। कानूनले उसको भलाई नै गर्दछ। त्यसले उसलाई वास्तविक स्वतन्त्रतातर्फ उन्मुख गराउँदछ। यदि उसले कानूनको पालना दण्डको भयले गर्दछ भने त्यसलाई स्वतन्त्र भन्न सकिंदैन। यदि उसले आफ्नो इच्छाले कानूनको पालना गर्दछ भने उसले  विश्वात्माको इच्छा अनुसार कार्य गरी वास्तविक स्वतन्त्रतालाई प्राप्त गरिरहेको हुन्छ। त्यसकारण कानून र स्वतन्त्रतामा विरोध हुन सक्दैन। कानूनको पालना गर्नु नै स्वतन्त्रता हो।

हेगेलको स्वतन्त्रता सम्बन्धी विचारका विभिन्न विशेषताहरू रहेको देखिन्छ। हेगेलका अनुसार वास्तविक स्वतन्त्रता अन्तस्करण अनुसार कार्य गर्नमा नभएर विशुद्ध विवेकद्वारा प्रेरित भएर कार्य गर्नमा निहित हुन्छ। स्वतन्त्रता स्वार्थमा होइन, परोपकारमा निहित हुन्छ। व्यक्तिले समाज हितको दृष्टिले स्वतन्त्रताको उपयोग गर्नुपर्दछ। हेगेलको स्वतन्त्रता सम्बन्धी विचारमा अधिकारको अपेक्षा कर्तव्यमाथि बढी जोड दिइएको छ। उनका अनासर व्यक्तिको स्वतन्त्रता कर्तव्य पालनामा हुन्छ। स्वतन्त्रता एक सामाजिक व्यापार हो। किनकि समाजबाट अलग व्यक्तिले स्वतन्त्रताको कल्पना गर्न सक्दैन। उनका अनुसार स्वतन्त्रता सामाजिक प्रथा, परम्परा र नैतिकता अनुरूप ढाल्नमा हुन्छ, आफ्नो व्यक्तिगत इच्छालाई स्वतन्त्र आधार प्रदान गर्नमा होइन। हेगेलको भनाइ अनुसार स्वतन्त्रताको कुनै दावीको नैतिक समर्थन त्यसबेलासम्म गर्न सकिंदैन, जबसम्म त्यो सामाजिक हित र सामान्य इच्छाद्वारा समर्थित हुँदैन। हेगेलका अनुसार स्वतन्त्र राज्यको अधीनतालाई स्वेच्छाले स्वीकार गर्नमा हुन्छ। किनभने राज्य विश्वात्माको साकार रूप हो। राज्य विश्वात्माको चरम अवस्था हो। जसले नागरिक राज्यको आज्ञाको पालन गर्दछ, उसले नै पूर्ण स्वतन्त्रताको उपयोग गर्छ। राज्य विवेकको वास्तविक रूप  हुन्छ। त्यसका उसका अनुसार आचरण गर्नमा स्वतन्त्रता निहित हुन्छ। किनभने विवेक सदैव दोषमुक्त हुन्छ। वास्तविक स्वतन्त्रता राज्यको कानूनको पालना गर्नुमा नै हुन्छ, तिनीहरूको विरोधमा होइन। कानून व्यक्तिको इच्छाकै परिणाम हुन्। हेगेलका अनुसार जब व्यक्तिको आत्मनिष्ठ इच्छाले कानून समक्ष आत्मसमर्पण गर्दछ, तब स्वतन्त्रता र आवश्यकताको अन्तर्विरोध मेटिन्छ।

हेगेलका स्वतन्त्रता सम्बन्धी विचारहरूको आधारमा के भन्न सकिन्छ भने उनले स्वतन्त्रतालाई नकारात्मक वा आत्मगत तत्वहरूको परिधिबाट निकालेर सकारात्मक तथा वस्तुनिष्ठ आधारमा प्रतिष्ठित गरिदिएका छन्।

५) हेगेलको इतिहास सम्बन्धी विचार

हेगेलले इतिहासको दार्शनिक व्याख्या गर्दै त्यसलाई छरपष्ट भएका असम्बद्ध घटनाहरूको विकास नमानेर त्यसलाई सप्रमाण विकास मानेका छन्। उनको मान्यता अनुसार इतिहासका सबै महत्त्वपूर्ण घटनाहरू वा कारण निर्वैयक्तिक हुन्छन् र सामान्य शक्तिहरूको रूपमा हुन्छन्। यी सामान्य शक्तिहरूले विश्वात्माका उद्देश्यहरूको अनुकूल नै कार्य गर्दछन्। उनका अनुसार विश्व इतिहासको विकासको सम्पूर्ण गति पूर्वनिश्चित छ। उनको के मान्यता रहेको देखिन्छ भने विश्वात्मा पूर्ण विचार, धिमा विकासशील प्रक्रियाबाट अगाडि बढ्दछ। विश्वात्माको विकासशील प्रक्रियामा संयोग वा आकस्मिक घटनाहरूको कुनै स्थान हुँदैन। सम्पूर्ण ऐतिहासिक विकास एक युक्तिपूर्ण योजना अनुसार नै हुन्छ। जब विश्वात्मा आफ्नो पूर्व निश्चित ध्येयलाई प्राप्त गर्नको लागि अगाडि बढ्दछ, तब उसले अनेकौं अन्तर्विरोधहरूको सामना गर्नुपर्दछ। त्यसकारण विश्वात्माले अनेकौं रूप धारण गर्नुपर्ने हुन्छ। त्यसले आफ्नो मूल रूपलाई त्यागेर प्रतिदिन नयाँ रूप ग्रहण गर्दछ। त्यसको प्रत्येक रूप ऐतिहासिक विकासको एक यात्रा समान हुन्छ। त्यसले आफ्नो अन्तिम रूपसम्म पुग्नको लागि अनेकौं यातनाहरूको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ।

विश्वात्माको विकासको प्रथम अवस्था भौतिक अथवा निर्जीव संसार हो। यसलाई ज्ञानेन्द्रीय ज्ञानबाट बुझ्न सकिन्छ। यसपछि सजीव संसारको स्थान आउँछ। यो अवस्था अधिक जटिल हुन्छ। तेस्रो अवस्था पृथ्वीमा मानिसको विकास हो। यो पहिलो र दोस्रो अवस्थाभन्दा अझ जटिल छ। किनभने यसमा युक्ति तत्वको समावेश हुन्छ। पछिल्लो अवस्थामा परिवारको विकास हुन्छ। त्यसपछिको अवस्था नागरिक समाजको अवस्था हो। विकासको अन्तिम अवस्था राज्यको रूपमा विकास हुन्छ। यो चरणमा पुगेपछि मात्र विश्वात्मा वा पूर्ण विचार वा आत्मसाक्षात्कार-साक्षात्कारको यो अवस्थामा नै विश्वात्मा आफ्नो हुन्छ। यसरी पूर्ण ऐतिहासिक विकासको आरम्भ र अन्त राज्यमा नै हुन्छ। आत्मा चरम लक्ष्यसम्म पुग्दछ। हेगेलले आफ्नो पुस्तक फिलोसोफी अफ हिस्ट्रीमा विश्वात्माको विकासको स्थितिमाथि प्रकाश पार्दै के भनेका छन् भने पहिलो स्थिति पूर्वी देशहरू चीन, भारत, ईरान, आदि देशहरूको हो। यी देशहरूमा विश्वात्माको शैशव रूपमा थियो। उनको भनाइ अनुसार चीनमा सम्पूर्ण मानव जीवन एकै व्यक्तिद्वारा नियन्त्रित हुन्थ्यो र त्यहाँ स्वत्नत्रताको अभाव थियो। यसपछि विश्वात्मा भारततिर उन्मुख भएर अगाडि बढ्दछ। यसपछि विश्वात्माले यूनान र रोममा प्रवेश गर्यो। यूनाको कला, धर्म, दर्शन तथा रोमको कानूनमा यसको अभिव्यक्ति  भयो। यो अवस्थामा जनताले स्वतन्त्रताको प्राप्तिको लागि राजाहरूसँग संघर्घ गरे तर उनीहरूलाई पूर्ण सफलता प्राप्त भएन। हेगेलको के विश्वास छ भने विश्वात्माको रूपमा मानव जातिको पूर्ण विकास जर्मनीमा हुनेछ। यो विश्वात्माको विकासको चरम अवस्था हुनेछ। जर्मनको राष्ट्रराज्यको रूपमा विकास सार्वदेशिक विश्वात्माको प्रतिनिधित्व गर्नेछ।

यसरी के भन्न सकिन्छ भने हेगेलको इतिहास सम्बन्धी विचार उनको विश्वात्माकै सिद्धान्तमा आधारित छ। उनको इतिहास सम्बन्धी विचार विश्वात्माका क्रियाकलापहरू हुन्, जुन संसारका भिन्न राज्यको रूपमा र भिन्न राष्ट्र वा जतिहरू हुँदै राष्ट्र राज्यमा प्रकट हुन्छ। र, राष्ट्र-राज्य नै कला, कानून, नैतिकता तथा धर्मको वास्तविक स्रष्टा हो। मानव सभ्यताको इतिहास राष्ट्रिय संस्कृतिहरूको एक अनुक्रम हो, जसमा प्रत्येक राष्ट्रले सम्पूर्ण मानव उपलब्धिहरूको लागि आफ्नो विशेष योगदान प्रदान गर्दछ।

निष्कर्ष

हेगेलको दर्शनलाई विश्व दर्शन पनि भन्ने गरिएको पाइन्छ। हेगेलकै अनुसार उनको दर्शनमा पूर्व विचारहरुको सार निहित छ। विभिन्न विद्वानहरूका अनुसार हेगेलको दर्शनमा नयाँ मत नभएर प्राचीन मतकै नयाँ रूप हो। हेगेलको दर्शनमा पार्मेनाइडिज, सुकरात, प्लेटो, एरिस्टोटल र आधुनिक विचारक (स्पिनोजा, कान्ट, शेलिंग, आदि) को प्रभाव परेको देखिन्छ।

हेगेललाई आफ्नो समयका एक महानतम् दार्शनिक मानिन्छ। उनको दार्शनिक र राजनीतिक चिन्तनको इतिहासमा एक महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको छ। हेगेलले द्वन्द्ववादको विकासमा र राष्ट्रराज्यको अवधारणालाई अत्यन्तै महत्त्व दिएको पाइन्छ। उनले राजनीतिक चिन्तनलाई नयाँ दिशा दिने प्रयास गरी स्वयंलाई राजनीतिक-दार्शनिकको पंक्तिमा अगाडि उभ्याएका छन्। उनका सम्पूर्ण रचनाहरू उनका विलक्षण प्रतिभाका प्रतिबिम्ब हुन्। उनको दर्शनले उत्तरवर्ती विचारकहरूमाथि जुन प्रभाव पारेको छ, त्यसबाट उनको योदानको बारेमा थाहा हुन्छ। उनको इतिहासको दर्शनले राजनीतिक सिद्धान्तको विकासमा धेरै प्रभाव पारेको देखिन्छ। उनका दार्शनिक सिद्धान्तहरू समयक्रमसँगै विविध ढंगले विवादको केन्द्र पनि बनिरहे। उनले ईश्वरलाई आफ्नै ढंगले रचना गर्ने प्रयास गरे। सबै कुरालाई विश्वात्मामा लगेर टुङ्ग्याए। र, पनि उनका दार्शनिक सिद्धान्तहरूको सारमा उनीपछिका सिद्धान्तकारहरू सबै यो वा त्यो नाममा प्रभावित भए।

हेगेलको द्वन्द्ववादी पद्धतिले सम्पूर्ण यूरोपियन दर्शनको क्षेत्रमा एउटा क्रान्ति पैदा गरिदिएको थियो। उनले विज्ञान र धर्मको विरोधलाई समाप्त गरी विकासवादमाथि जोड दिए। उनले विश्वलाई निरन्तर प्रगतितिर गतिवान छ भन्ने कुरा स्पष्ट पारे। यसप्रकार उनले द्वन्द्वात्मक पद्धतिको रूपमा विश्वमा हुने महान परिवर्तनहरूलाई बुझ्नको लागि दार्शनिक साधन प्रदान गरे। पछि महान साम्यवादी नेता कार्ल मार्क्सले उनको द्वन्द्ववादी दर्शनलाई आफ्नो दर्शनको आधार बनाए तर उनले हेगेलको आदर्शवादी बर्कोलाई भने च्यातेर फ्याँकिदिए र द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनको सृजना गरे।

हेगेलले राष्ट्रिय राज्यको अवधारणाको विकास गरेका हुन्। उनलाई राष्ट्रियताका अग्रदूत, व्याख्याता र प्रचारक मानिन्छ। उनले आफ्ना रचनाहरू जर्मन टुक्रा-टुक्रा भएको बेलामा लेखेका थिए । उनले पराजित जर्मनीलाई उसको गौरवपूर्ण इतिहासको स्मरण गराएर त्यसलाई नयाँ चेतना प्रदान गरेका थिए। उनको राष्ट्रवादी विचारहरूको कारणले नै जर्मनी लगायत अन्य धेरै देशहरूमा राष्ट्रवादको भावना प्रबल भएको पाइन्छ। उनले राष्ट्रवादलाई एक विश्वासको रूप दिने प्रयास गरे। उनको विचारबाट प्रभावित भएर नै जर्मनी जस्ता देशहरूको एकीकरण संभव भएको मानिन्छ।

हेगेलले प्रगतिको विचार प्रदान गरे र मानव सभ्यताको इतिहासको विकासमा नयाँ दिशा दिए। उनको मान्यता अनुसार संसारका सबै वस्तुहरूको निरन्तर विकास भइरहेको छ। उनका अनुसार मानव सभ्यताको इतिहास पनि निरन्तर हुने विकासको प्रक्रियाकै परिणाम हो। राज्य पनि यही विकासात्मक प्रकृतिको परिणाम हो। हेगेलका अनुसार व्यक्ति र राज्यमा कुनै विरोध हुँदैन। राज्य बिना व्यक्तिको कल्पना गर्न सकिंदैन। व्यक्तिको विकास राज्यमा नै संभव हुन्छ। व्यक्ति राज्यको सदस्य हुनुको नाताले आफ्नो स्वतन्त्रता राज्यको आदेश पालन गर्नमा नै स्वीकार गर्नुपर्दछ। यसैमा व्यक्तिको भलाइ हुन्छ। यसरी हेगेलले राज्यलाई एक साध्य र व्यक्तिलाई एक साधन मानेर आफ्नो राज्य सम्बन्धी विचारको विकास गरेका छन्।

यसरी अन्तमा के भन्न सकिन्छ भने हेगेलको दर्शनले उत्तरवर्ती चिन्तकहरूलाई अत्यन्तै प्रभावित बनाएको थियो। उनको सर्वाधिक प्रभाव बिस्मार्कमाथि परेको देखिन्छ। बिस्मार्कले हेगेलको राष्ट्रियताको विचारधाराको आधारमा नै जर्मनीलाई संगठित गरेका  थिए। कार्ल मार्क्सले पनि हेगेलको द्वन्द्ववादी प्रणालीलाई आफ्नो दृष्टिकोणको आधार बनाए र साम्यवादी दर्शन बनाए। हेगेलको द्वन्द्ववादबाट वस्तुहरुको वास्तविक स्वरूपलाई बुझ्न मद्दत मिल्छ। यसबाट मानव सभ्यताको विकासलाई बुझ्न सकिन्छ। यसबाट मानिसको बौद्धिक क्रियाहरूको मनोविज्ञानलाई बुझ्न सकिन्छ। हेगेलको द्वन्द्ववादमा सार्वभौमिकताको गुण भएको कारणले यसलाई प्रत्येक क्षेत्रमा लागू गर्न सकिन्छ। हेगेलले नैतिकतालाई राजनीतिसँग जोड्ने जुन प्रयास गरे, त्यसबाट राजनीतिक सिद्धान्तमा नयाँ दिशा मिलेको देखिन्छ। हेगेलले धर्म र विज्ञानको बीचको पर्खाल हटाउने हरसंभव कोशिस गरे। उनले राष्ट्रिय हितहरूलाई व्यक्तिका हितहरूभन्दा बढी प्राथमिकता दिएर राष्ट्रवादको प्रसार गरे। यसकारण उनका विचारहरूको प्रभाव सबैतिर पर्नगयो। अहिले पनि उनलाई आफ्नो समयका एक महान दार्शनिकको रूपमा सर्वत्र चिनिन्छ।

सन्दर्भ सामग्रीहरू

1. Hegel : a biography by Pinkard, Terry P, 2000, Cambridge ; New York : Cambridge University Press
2. The German Constitution by Hegel, 1802, Marxist. org
3. Hegel and the Opaque Core of History – Jure Simoniti
4. The Theological Significance of Hegel’s Four World-Historical Realms, ERIC VON DER LUFT, Villanova University
5. Hegel – A Biography, Terry Pinkard, Georgetown University, PUBLISHED BY THE PRESS SYNDICATE OF THE UNIVERSITY OF CAMBRIDGE
6. A priori philosophy of nature in Hegel and German rationalism, Lorenzo Sala & Anton Kabeshkin – British Journal for the History of Philosophy
7. Aesthetics Lecture on Fine Art by G. W. Hegel, Translated by T. M Knox, Oxford University Press 1975
8. Philosophy of History by G. W. Hegel, Translated by J. Sibree, Newyork, P. F. Collier and Son
9. GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL, The Phenomenology of Spirit, translated and edited by TERRY PINKARD, Georgetown University, Washington DC, Cambridge University Press
10. GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL,  The Science of Logic, translated and edited by GEORGE DI GIOVANNI, McGill University, Cambridge University Press
11. Encyclopaedia of the Philosophical Sciences, Georg Hegel, copyright © 2001 Blackmask Online.
12. G. W. F. Hegel, The Encyclopaedia Logic (with the Zusatze), Part I of the, Encyclopaedia of Philosophical Sciences with the Zusatze, A new translation with Introduction and notes by T. F. Geraets, W. A. Suchting, and H. S. Harris Hackett Publishing Company, Inc. Indianapolis / Cambridge
13. THE PHENOMENOLOGY OF MIND, G. W. F. HEGEL, Translated by J. B. Baillie, This page copyright © 2001 Blackmask Online., http://www.blackmask.com
14. HEGEL’S PHILOSOPHY OF MIND, WALLACE, London, Henry Frowde, Oxford University Press Warehouse Amen Corner, E.C.
15. Hegel for Social Movements by Andy Blunden, 2018
16. G. W. F. HEGEL, Elements of the Philosophy of Right, EDITED BY ALLEN W. WOOD, Professor of Philosophy, Cornell University, TRANSLATED BY H. B. NISBET, Professor of Modern La nguages, University of Cambridge, Cambridge University Press
17. Hegel’s Political Ideal: Civil Society, History And Sittlichkeit David Peddle(Sir Wilfred Grenfell College), dpeddle@swgc.mun.ca
18. Hegel’s Logic, Being,  Part One of the Encyclopaedia of The Philosophical Sciences (1830) by G.W.F. Hegel Translated by William Wallace with a Foreword by Andy Blunden Second edition published by the Marxists Internet Archive, 2013
19. The Philosophy of History, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, With Prefaces by Charles Hegel and the Translator, J. Sibree, M.A., Batoche Books, Kitchener, 2001
20. Hegel- Reinterpretation, Texts, And Commentary- Walter Kaufmann, 1965, Doubleday and company, Inc, Garden City, New York
21. Introduction to the Reading of Hegel by Alexandre Kojeve, Lectures on the phenomenology of Spirit, Assembled by Raymond queneau, Edited by Allan Bloom, Translated from tbe French by JamesH . Nichols,l r. Cornell University  Press, ITHACA AND LONDON.
22. Routledge Philosophy GuideBook to Hegel on history, Joseph McCarney, First published 2000 by Routledge, 11 New Fetter Lane, London EC4P 4EE.
23. Routledge P h i l o s o p h y GuideBook to Hegel and the Philosophy of Right, Dudley Knowles, First published 2002, by Routledge, 11 New Fetter Lane, London EC4P 4EE
24. The Secret of Hegel, Being The Hegelian System in Origin, Principle, From and Matter by James Hutchison Stirling.
25. Study-Research of various website and blogs.