लेनिनको संघर्षपूर्ण जीवनकाल र अक्टुवर समाजवादी क्रान्ति

 

लेनिनको संघर्षपूर्ण जीवनकाल र अक्टुवर समाजवादी क्रान्ति

(लेनिन दिवसको विशेष अवसरमा)

नारायण गिरी

भ्लादिमिर लेनिनको जन्म २२ अप्रिल १८७० मा भोल्गा नदीको किनारमा रसियाको  सिम्बिर्स्क (उल्यानोभस्क) भन्ने शहरमा भएको थियो। उनको बाल्यकालको नाम व्लादिमिर इलिच उल्यानोभ थियो ।उनी आफ्ना आमाबाबुको चौथो सन्तान थिए। उनी धेरै राम्रो परिवारमा जन्मिएका थिए ।लेनिनका पिता इल्या निकोलायभिच उल्यानोभ कलिलै उमेरमा गरिबीको शिकार भएका थिए तर जेठो दाजुको सहयोग, आफ्नै कठिन परिश्रम र असाधरण प्रतिभाको फलस्वरूप मात्र उनले उच्च शिक्षा हासिल गर्न सकेका थिए । लेनिनकी आमा एक डाक्टरकी छोरी थिइन् । यसकारण लेनिनका माता–पिता शिक्षित रूसी नागरिक थिए।उनका बुबा सम्राटको शिक्षा विभागका प्रमुख निर्देशक थिए। लेनिनकी आमा मारिया एलेक जान्ड्रोब्ना, एक उच्च बौद्धिक महिला थिइन्, जसले आफ्ना बच्चाहरूको पालनपोषण र शिक्षाको पूर्ण हेरचाह गरिन्।लेनिनका एलेक्जेन्डर युलियानोभ नामका जेठा दाजु र अन्य बहिनीहरू पनि थिए।उनीहरु आन्ना, अलेक्जेण्डर, भ्लादिमिर, ओल्गा, दिमत्री र मारिया गरी ६ सन्तान थिए ।यिनीहरू सबै ज्ञान प्रेमी थिए; उनीहरूको सँगै पढ्ने र लेख्ने चलन थियो । पाँच वर्षकै उमेरमा लेनिनले लेखपढ गर्न सिकिसकेका थिए । उनी एक असाधारण प्रतिभाशाली विद्यार्थी थिए  र कक्षामा सधैँ प्रथम हुन्थे । विद्यालयमा पढ्दा नै उनले समाजमा पाइने क्रान्तिकारी किताबतर्फ आफ्नो दृष्टि दौडाएका थिए ।सानै उमेरमा लेनिनले पुश्किन, लेर्मन्तेभ, गोगल, तुर्गेनेभ, निक्रोसभ, साल्तिकोभ सेद्रिन र टोल्स्टोयका कृतिहरु अध्ययन गरिसकेका थिए । उनले त्यसबेला प्रतिबन्धित बेलिन्स्की, गेर्चेन, चेर्निसेभ्स्की, द्रोब्रोल्युबोभ र पिसारेभजस्ता क्रान्तिकारीहरूका कृतिहरू पढ्न भ्याइसकेका थिए । त्यसबेलाका महान् वैज्ञानिक र जारशाही तथा भूदास प्रथाका कडा बिरोधी चेर्निसेभ्स्कीको ‘के गर्ने ?’ नामको उपन्यासले उनलाई धेरै प्रभावित पारेको थियो । यसरी स्कूले जीवनमा नै लेनिनले किताबी र बाहिरी सामाजिक क्रान्तिकारी ज्ञान हासिल गरिसकेका थिए । लेनिनको दृष्टिकोणमाथि उनको परिवार, वरिपरिको जीवन र प्रगतिशील रूसी साहित्यको निकै ठूलो प्रभाव पारेको थियो । त्यसबेला त्यहाँ तीव्र रूपमा पूँजीवादी व्यवस्थाको विकास हुँदै गइरहेको थियो । पूँजीवादी शोषणका साथसाथै सामन्ती उत्पीडन पनि कायम थियो र त्यो शोषणले मदजूर-किसानहरूको जीवन अत्यन्तै कष्टप्रद बनाएको थियो । जार शासनको शोषण, अत्याचार तथा जमिनदार र पूँजीपतिहरुको दमनबाट सिर्जित मजदूर-किसानहरूको दयनीय अवस्थाले लेनिनको हृदयमा शोषकहरूप्रति कठोर घृणा र शोषितहरूप्रति सहानुभूति पैदा गरेको थियो । विश्वविद्यालय अध्ययनकै क्रममा लेनिनले प्रगतिशील र क्रान्तिकारी दृष्टिकोण राख्ने विद्यार्थीहरूसँग सम्बन्ध कायम गर्न थालेका थिए ।

सन् १८८६ मा लेनिनका पिताको अकस्मात निधन भयो । परिवारले यो पीडा बिर्सन नपाउँदै मार्च १८८७ मा उनका दाजु अलेक्जेन्डर पिटर्सवर्गमा गिरफ्तार भए । उनलाई तत्कालीन रूसी जारशाही शासक अलेक्जेन्डर तृतीयको हत्याको षडयन्त्रमा संलग्न भएको आरोपमा त्यसै वर्षको मे महिनामा स्लिसेल्बर्ग किल्लामा फाँसी दिइयो । अलेक्जेन्डर युलियानोभ आफै पनि दिनरात अध्ययन गर्दथे र आफ्ना भाइबहिनीहरूलाई पनि पढाउँथे। तर उनी सम्राट जारको हत्या गर्ने षड्यन्त्रको आरोपमा फसे र उनलाई फाँसी दिइयो। उनले चाहेको भए सरकारसँग माफी मागेर रिहा हुन सक्थे; तर उनी जस्तो महामानव शत्रुसँग माफी माग्न जन्मिएको होइन भन्ने कुराको उनलाई गर्व थियो। त्यसबेला लेनिन १७ वर्षका थिए । आफ्नो दाजुलाई मृत्युदण्ड हुँदा लेनिन कत्ति पनि विचलित भएनन् ।तर यस घटनाबाट उनीमा जारशाहीप्रति भयंकर घृणा पलायो। उनी राजधानी सेन्ट पिटर्सबर्गमा न्यायशास्त्र (कानून) अध्ययन गर्न चाहन्थे, तर उनलाई एक षड्यन्त्रकारीको भाइ भनियो र त्यहाँ उनले अनुमति पाएनन् । त्यसपछि उनी कजानमा विश्वविद्यायमा गए; तर त्यहाँको क्रान्तिकारी विद्यार्थी आन्दोलनमा भाग लिएका कारण त्यहाँबाट पनि निस्कासित भए । डिसेम्वर १८८७ मा विद्यार्थीहरूको क्रान्तिकारी सभामा सक्रियतापूर्वक भाग लिएको कारणले  लेनिन विश्वविद्यालयबाट निष्कासित भए र पछि गिरफ्तार समेत भए । यहीबाट उनको सक्रिय क्रान्तिकारी जीवन शुरु भयो ।

सबै प्रकारका बाधा र असुविधाहरूको सामना गर्दै लेनिनले अन्ततः ब्यारिस्टर पास गरे, उनले कानून परीक्षामा शीर्ष स्थान हासिल गरे र १८९१ मा कानूनको डिग्री सके। लेनिन कानून अभ्यास गर्न १८९३ मा सेन्ट पिटर्सबर्ग गए।तर ब्यारिस्टरको पेशामा उनको रुचि थिएन ।उनलाई अदालतको कानूनी कारबाहीमा उपहास महसुस हुन्थ्यो। धेरै समयपछि पनि उनी साथीभाइसँग अदालतका दिनको कुरा गरेर मजाकपूर्वक हाँस्ने गर्थे ।

युवावस्थामा नै लेनिनले मार्क्सवादको गहन ढंगले अध्ययनको शुरुवात गरेका थिए । लेनिनले मार्क्सवादलाई रूसी सर्वहाराले आफ्नो स्वतन्त्रता हासिल गर्ने र रूसमा समाजवादी व्यवस्था कायम गर्ने वैचारिक हतियारको रूपमा बुझेका थिए।यसरी लेनिन पक्का मार्क्सवादी बनेर वैज्ञानिक समाजवादका महान् विचारधाराको तीव्रतापूर्वक प्रचारप्रसार गर्न थाले। लेनिनले मार्क्स र एङ्गेल्सका कृतिहरूको अध्ययन जारी राखे। नि.ए. फेदोसेएफ नामका रूसका प्रथम मार्क्सवादीबाट प्रभावित भई लेनिनले पनि काजानमा मार्क्सवादको अध्ययन शुरु गरेका थिए । मार्क्सवादको अध्ययनबाट लेनिनले सर्वहारा श्रमिक वर्गलाई पूँजीपति वर्गको शोषणबाट मुक्ति दिलाउन पूँजीवादी राज्यसत्तालाई ध्वंश गरी समाजवादी राज्यसत्ता स्थापना गर्नुपर्ने कुरा सिके । उनले ल्याटिन ग्रिक, जर्मन, फ्रेन्च र अंग्रेजी, आदि विदेशी भाषाको गम्भीर अध्ययन गरे । यसै समयमा उनले जर्मन भाषाबाट रूसी भाषामा मार्क्स र एङ्गेल्सको एक महत्त्वपूर्ण कृति ‘‘कम्युनिस्ट घोषणापत्र” को अनुवाद समेत गरे । जुनबेला लेनिन क्रान्तिकारी आन्दोलनमा उत्रिरहेका थिए, त्यसबेला पश्चिम यूरोपको मजदूर आन्दोलनमा मार्क्सवादी बिचारधाराले ठाउँ लिइसकेको थियो, त्यो क्रमशः रूसतिर अगाडि बढिरहेको थियो । प्लेखानोभ रूसमा मार्क्सवादका पहिलो प्रमुख प्रचारक थिए । लेनिनले मार्क्सको प्रमुख कृति ‘पूँजी’ को गहन अध्ययन गरे । युवा उमेरमा नै आफ्नो वाक्पटुताले अरुलाई आकर्षित गर्ने र विश्वास दिलाउने क्षमता लेनिनमा थियो ।सन् १८९२ मा लेनिनले सामरामा पहिलो मार्क्सवादी अध्ययन समूह स्थापना गरे । लेनिनमा सरलता, सहृदयता र उत्साहका साथै गम्भीरता, गहन ज्ञान, कठोर तर्कशीलता, स्पष्ट र उत्कृष्ट विवेकशक्तिको अचम्मको समिश्रण पाइन्थ्यो । त्यसका सदस्यहरू मार्क्स र एङ्गेल्सका र अन्य साम्यवादी पुस्तकहरू पढ्थे र सक्रिय रूपमा मार्क्सवादको प्रचार गर्थे ।

सन् १८९३ मा पढाइ सकेपछि लेनिन सेन्ट पिटर्सबर्ग गए र त्यहाँ उनी विभिन्न क्रान्तिकारी गतिविधिहरूमा संलग्न भइरहे। त्यतिबेलासम्म उनी मार्क्सवादी भइसकेका थिए । मार्क्सवादी सिद्धान्त सर्वशक्तिमान छ, किनभने यो सत्य छ भन्ने कुरा लेनिनले बुझिसकेका थिए।सेन्ट पिटर्सबर्गमा रहँदा लेनिनले मजदूरहरूलाई संगठित गर्ने उद्देश्यले धेरै पत्रिकामा लेखहरू लेखे । विशेषगरी  उनले सेन्ट पिटर्सबर्ग यूनियन फर द स्ट्रगल फर द इम्यानसिपेशन अफ लेबरलाई व्यवस्थित गर्न मद्दत गरे, जसले रूसी मार्क्सवादी आन्दोलनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो।सन् १८९३ नै देखि उनले रूसको कम्युनिस्ट विचारधाराको प्रचारप्रसार गर्न थाले। लेनिनले श्रमिक वर्गको हित रक्षाको लागि एक लीग गठन गरे। मार्क्सवादी विचारधाराअनुसार उनले मजदूरको हितका लागि क्रान्तिकारी संगठन बनाए । पिटर्सवर्ग आएपछि लेनिनले आफूलाई पूर्णरूपमा रूसको क्रान्तिकारी सर्वहारा नेतामा परिणत गरे । ठूलो ऊर्जा, आकांक्षा  र संकल्पसहित उनी क्रान्तिकारी क्रियाकलापमा सक्रियतापूर्वक लागे । मार्क्सवादको गहन अध्ययन,  रूसको सापेक्षतामा मार्क्सवादी विचारलाई कसरी प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने कुराको ज्ञान, मजदूर आन्दोलनप्रति दृढ विश्वास र महान् संगठनात्मक प्रतिभाका कारणले गर्दा लेनिन छिट्टै पिटर्सवर्गमा मार्क्सवादीहरुको वरिष्ठ नेता बने । त्यतिबेला त्यहाँ उदारवादी नारोद्निकहरू थिए। उनीहरूले आफूलाई जनताका मित्र भन्थे भने मार्क्सवादीहरूलाई जनताका शत्रु भन्थे।यसको विरुद्ध लेनिनले ‘जनताका मित्र को हुन् र उनीहरू कसरी सामाजिक जनवादीहरूको विरुद्ध संघर्ष गर्छन् ?’ शीर्षकको पुस्तक प्रकाशित गरेर मार्क्सवादीहरूको रक्षा गरेका थिए। यो पुस्तक अत्यन्तै प्रसिद्ध समेत भएको थियो। यसरी लेनिनको अगुवाईमा रूसमा मार्क्सवादी पार्टीको स्थापना भयो र उनले सर्वहारा वर्गका लागि संगठनकर्ता र क्रान्तिकारी श्रमिक कार्यकर्ताहरू तयार गर्दै गए। लेनिनले लेखेका पुस्तक र पर्चाहरू अशिक्षित मजदूरहरूको  लागि समेत महत्त्वपूर्ण हतियार सावित भए। यिनीहरूमा मजदूरको दयनीय स्थिति र उनीहरूको मुक्तिका मार्गहरू कोरिएका हुन्थे।सन् १८९५ मा  लेनिन ‘श्रम मुक्ति’  दलसँग सम्बन्ध कायम गर्न र पश्चिम युरोपेली मजदूर आन्दोलनको अध्ययन गर्न विदेश गए । उनी स्विजरल्याण्ड हुँदै पेरिस र बर्लिनसम्म गए । स्विजरल्याण्डमा उनले ‘श्रम मुक्ति’ संगठनका नेताहरूसँग भेटे भने पेरिस र बर्लिनमा बस्दा उनी फ्रान्सेली र जर्मनी मजदूरहरूका विभिन्न कार्यक्रमहरूमा सहभागी भए। त्यहाँ उनीहरूको रहन–सहन र जीवन पद्धतिको अध्ययन गरे। यसरी उनले विदेशमा गएर मजदूर आन्दोलनको गहिरो अध्ययन गरे। सेप्टेम्बर १८९५ मा लेनिन पिटर्सवर्ग फर्किए र अझ धेरै उत्साहपूर्वक क्रान्तिकारी क्रियाकलापमा लागे । उनले विभिन्न आमसभाहरूको आयोजना गर्दै मजदूरहरूलाई आन्दोलित बनाइरहे । उनी क्रान्तिकारी मजदूरहरुका राजनीतिक पार्टी खोल्नतिर लागे । त्यही क्रममा सन् १८९५ मा लेनिनले पिटर्सवर्गका मार्क्सवादी अध्ययन समूहलाई एउटै राजनीतिक संस्थाको रूपमा संगठित गरे । पछि गएर यस संस्थालाई मजदूरवर्गको मुक्तिसंघर्ष संघ नाम दिइयो । यस संघले सम्पूर्ण रूसमा क्रान्तिकारी आन्दोलनको विकासका लागि प्रेरणा र मजदूरवर्गको मार्क्सवादी पार्टीको गठन गर्ने वातावरण तयार गर्यो । मुक्ति संघ रूसको क्रान्तिकारी मार्क्सवादी पार्टीको पहिलो बिज थियो । यसले रूसमा पहिलो पटक मजदूर आन्दोलनमा वैज्ञानिक समाजवाद प्रयोग गर्न थाल्यो । यसै कुरामा संघको महान् ऐतिहासिक भूमिका निहित थियो । शुरूमै यो संघले पिटर्सवर्गका कपडा कारखानाहरुका मजदूरहरुको प्रसिद्ध हड्तालको नेतृत्व गर्यो । उक्त हड्तालमा हजारौं मिल मजदूरहरूले भाग लिएका थिए । यसको क्रियाकलापमाथि कडा निगरानी राख्दै आएको जारशाही सरकारले छिट्टै संघमाथि प्रहार गर्यो । त्यसकारण लेनिनसहित संघका बहुसंख्यक कार्यकर्ताहरु गिरफ्तार भए । लेनिनले जेलमा बसेकै बेला ‘रूसमा पूँजीवादको विकास’ नामको प्रसिद्ध पुस्तक लेख्न शुरु गरे। यो पुस्तक लेख्न उनले ५८३ वटा किताब पढेका थिए भनिन्छ।यसबाट पनि लेनिन कति धेरै अध्ययनशिल थिए भन्ने कुराको पुष्टि हुन्छ।लेनिनको क्रान्तिकारी गतिविधि देखेर रूसका जार सम्राटले उनलाई सन् १८९७ देखि १९०० सम्म देशबाट निर्वासित गरेका थिए ।सन् १८९७ मा उनी गिरफ्तार भए र ३ वर्षको लागि उनलाई साइबेरिया निर्वासित गरियो। उनलाई पक्रिएर जेलमा पनि हालिएको थियो ।

लेनिनको साइबेरिया निर्वासनको एक वर्षपछि रूसको क्रान्तिकारी आन्दोलनकी नेतृ क्रुप्स्काया साइबेरियाको सुसेन्सकोये गाउँ आइपुगिन् । उनीसँग आन्दोलनकै क्रममा लेनिनको यसअघि नै पिटर्सवर्गमा भेटघाट र चिनापर्ची भइसकेको थियो । आन्दोलनमा सँगसँगै हिँड्ने क्रममै लेनिन र क्रुप्स्कायाबीच प्रेमसम्बन्ध भइसकको थियो । २२ जुलाई १८९८ मा  भ्लादिमिर लेनिनले क्रान्तिकारी नादेझ्दा क्रुपस्कायासँग विवाह गरे। क्रुप्सकाया लेनिनकी श्रीमती मात्र नभएर एक असल राजनीतिक सहयात्री समेत थिइन्। क्रुप्सकाया लेनिनको मृत्युपर्यन्त उनको निकटतम् मित्र, सहयात्री र सहयोगी रहिन् ।क्रान्तिकारी प्रयास र राजनीतिक कार्यमा क्रुप्स्काया पनि निरन्तर लेनिनसँगै थिइन्।

लेनिनले निर्वासनमै भएको बेला सन् १८९९ मा आफ्नो पुस्तक ‘रूसमा पूँजीवादको विकास’ पूरा गरे । यस कृतिमा रूसको आर्थिक विकासबारे गहन वैज्ञानिक अनुसन्धान गरिएको थियो । यो पुस्तक छिटै प्रगतिशील बुद्धिजीवी, विद्यार्थी र मजदूर अध्ययन मण्डलहरूमा फैलियो । लेनिन निर्वासनमै रहेका बेला मार्च १८९८ मा मिन्स्क सहरमा भएको रसियाली सामाजिक जनवादी मजदूर पार्टीको पहिलो महाधिवेशनमा पार्टी स्थापना भएको घोषणा गरियो।

सन् १९०० तिर लेनिनको सक्रियता र नेतृत्वमा सम्पूर्ण रूसभर ‘इस्क्रा’ ( झिल्को) नामक पत्रिकाको प्रकाशन शुरू गरी  त्यसको विक्री गर्ने व्यक्तिहरुको सम्पूर्ण संजाल बनाइयो । लेनिनले आफ्ना विचारहरूलाई पत्रपत्रिकाहरूमार्फत जनतामाझ पुर्‍याउने काम जारी राखे। लेनिनले “इस्क्रा” को सम्पादन गरेका थिए, जसको क्रान्तिकारी विचारहरू पढेर रूसका जनताको रगत जार शासनको विरुद्ध उम्लिएको थियो। इस्क्रा मार्फत लेनिनले क्रान्तिको बिगुल बजाएका थिए । यस पत्रमार्फत उनले श्रमिक आन्दोलन र रूसी क्रान्तिको सम्पूर्ण कार्यक्रम जनतासामु प्रस्तुत गरेका थिए । उनले मजदूरका मागलाई एकदमै सरल र सीधा भाषामा लेखेर प्रस्तुत गरेका थिए, जसलाई जनताले रुचाएका थिए । त्यसैबेला लेनिनले ठूलो जोशका साथ आन्दोलन-कार्य जारी राखे।उनले अर्को पत्रिका ‘सर्वहारा’ (प्रोलेतारिइ)  पनि सम्पादन गरे।त्यसमा पनि उनले क्रान्तिकारी विचारहरू प्रवाह गरिरहे। त्यसपछि उनले सन् १८९८ मा बोल्सेभिक पार्टीको स्थापना गरे।बोल्सेविक पार्टीको निर्माणपछि यसले जमिन्दार र पूँजीपतिहरूको सत्ता कब्जा गर्न एवम् समाजवादको निमार्ण गर्न रूसी मजदूर वर्ग र सम्पूर्ण श्रमजीवीहरूलाई जगाइरहेको थियो। लेनिन र उनका साथीहरूद्वारा गठन गरिएको बोल्सेविक पार्टी विश्वका सम्पूर्ण कम्युनिस्ट तथा श्रमिक पार्टीहरूका लागि एउटा नमूना बन्नपुग्यो ।”मजदूरहरूको मुक्ति” को लागि प्रयास गरिरहेका रूसी मार्क्सवादीहरू पनि उनको साथमा थिए, जो जारशाहीको अत्याचारका कारण देश बाहिर बसेका थिए।

क्रान्तिकारी गतिविधिमा संलग्न भएका कारण उनले आफ्नो वास्तविक नाम लुकाउनु परेको थियो र उनलाई अन्य धेरै उपनामले चिनिन्थ्यो। सन् १९०१ मा स्क्रा पत्रिकामा आफ्ना विचारहरू लेख्ने क्रमसँगै साइबेरियाली नदी लेनाको नामबाट उनले आफ्नो नाम लेनिन राखे र उनी लेनिन नामले चिनिए।यसपछि उनका सम्पूर्ण विचार तथा लेखरचना र पुस्तकहरू समेत यही नामबाट छापिन थाल्यो।अन्तिमसम्म उनको यो नाम नै विश्वप्रसिद्ध भयो। उनले सन् १९०२ मा ‘के गर्ने ?’ भन्ने  पुस्तक लेखे ।त्यसमा उनले क्रान्तिको नेतृत्व अनुशासित पार्टीको हातमा हुनुपर्छ, जसको मुख्य काम क्रान्तिको लागि काम गर्नु हो भनी जोड दिएका थिए। उक्त पुस्तकमा लेनिनले सर्वहारा मार्क्सवादी पार्टीको निर्माणसम्बन्धी विस्तृत योजना प्रस्तुत गरेका थिए । लेनिनले यस पुस्तकमा संगठित र व्यावसायिक क्रान्तिकारीहरूको विचार प्रस्तुत गरेका छन् । लेनिनले क्रान्तिलाई पेसा मान्ने हो भने केही क्रान्तिकारीले मात्र पनि क्रान्ति सफल बनाउन सक्छन् भनी बताएका छन् ।

सन् १९०३ मा लेनिनले किसानहरुलाई पार्टी कार्यक्रम बुझाउने उद्देश्यले ‘गाउँका गरीबहरुलाई’ शीर्षकको लेख लेखे । उक्त लेखमा सरल र स्पष्ट भाषामा मजदूर पार्टीको उद्देश्य के हो र किन गरीब किसानहरू र मजदुरहरूबीच एकता कायम हुन आवश्यक छ भन्ने कुरा देखाइएको थियो ।१९०३ मा  रूसी श्रमिक समाजवादी जनवादी मजदूर पार्टीको दोस्रो महाधिवेशन आयोजित भएको थियो। यसमा लेनिन र उनका समर्थकहरूले अवसरवादी तत्वहरूका विरुद्ध कठोर अडान लिनुपरेको थियो। अन्तमा  क्रान्तिकारी योजनाका प्रस्तावहरू बहुमतद्वारा अनुमोदित भए र रूसी समाजिक जनवादी मजदूर पार्टी दुईवटा शाखाहरूमा विभाजित भयो – क्रान्तिको वास्तविक समर्थक  बोल्सेभिक समूह र अवसरवादी मेन्सेभिकहरूको समूह।स्क्राले पनि यही बेलादेखि पार्टीको मुखपत्रको रूपमा मान्यता पाएको थियो। लेनिनले सन् १९०४ मा ‘एक पाइला अगाडि, दुई पाइला पछाडि’ भन्ने पुस्तक प्रकाशित गरे । उक्त पुस्तकमा उनले मजदूर आन्दोलनको मेरुदण्ड बनेको पार्टीको विरुद्ध मेन्सेविकहरु संघर्ष गर्दैछन्, उनीहरू पार्टीलाई भ्रष्ट बनाउन चाहन्छन् भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा दर्शाएका थिए। त्यसमा उनले सर्वहारावर्गको नेतृत्वको पार्टीबिना न समाजवादी क्रान्तिले विजय प्राप्त गर्न सक्छ न त साम्यवादी समाजको निर्माण गर्न सकिन्छ भन्ने मार्क्सवादी शिक्षालाई विकसित तुल्याए ।

अप्रिल १९०५ मा लन्डनमा रूसी सामाजिक-जनवादी मजदूर पार्टीको तेस्रो महाधिवेशन भयो । लेनिन महाधिवेशनको अध्यक्षमा चुनिए । सशस्त्र विद्रोहको तयारी नै पार्टीको आधारभूत र अत्यावश्यक कार्यभार हो भन्ने कुरा ठम्याउँदै महाधिवेशनले सम्पूर्ण पार्टी संगठन र सर्वहारावर्गलाई हतियारबन्द गराउन ठोस कदमहरू चाल्ने, सशस्त्र विद्रोहको योजना तयार गर्ने र यसको नेतृत्व गर्ने अभिभारा सुम्प्यो ।यसरी सन् १९०५ मा रूसी क्रान्तिकारी आन्दोलनले भयंकर रूप लिन लाग्यो। अक्टोबर महिनामा आम राजनीतिक हड्ताल शुरू भयो । कलकारखानाहरू, हुलाकहरु र टेलिग्राफ अड्डाहरू बन्द भए । पूरा राष्ट्र नै ठप्प हुनेगरी संघर्ष अगाडि बढ्यो । यो सर्वहारा आन्दोलनको त्यो नयाँ रूप थियो, जुन त्यस बेलासम्म अरु कुनै राष्ट्रमा यसरी भएको थिएन । सन् १९०५ मा रूसमा भएको यो क्रान्तिले जारशाहीको जगै हल्लाइदियो तर त्यो प्रयास असफल भयो।लेनिन यसपछि पनि चुपचाप बसेनन्, धेरै क्रान्तिकारी क्रियाकलापहरू संचालन गरिरहे। जारशाही लेनिनको क्षमतादेखि तर्सन थाल्यो । लेनिन र लेनिनको नेतृत्वमा भएको सर्वहारा मजदूर आन्दोलनलाई दबाउन जारशाही क्रियाशील भयो तर सफल हुन सकेन । लेनिन रूसका जनतामाझ झन् धेरै लोकप्रिय भए र लेनिनले लिएको नीति रूसका जनताको कार्यनीति बन्न पुग्यो । लेनिन रूसका सर्वहारा वर्गको निम्ति आस्थाको पुञ्ज बन्न सफल भए। उनले १९०५ मा Two Tactics of Social Democracy in the Democratic Revolution नामक पुस्तक लेखेका थिए।यसले बोल्सेभिक पार्टीको सुदृढीकरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो।मौका मिल्ने बित्तिकै उनी सन् १९०५ नोभेम्बरमा रूस फर्किए । लेनिनले पिटर्सवर्ग आएर देशभित्र नै बसी पार्टी र क्रान्तिकारी संघर्षको नेतृत्व गर्न थाले । उनले ‘नोभाया जीज्न’ भन्ने पत्रिकामा आफ्नो लेखमार्फत् पार्टीका कार्यकर्ता र जनतालाई प्रशिक्षित गरिरहे । यो पत्रिकामा प्रकाशित लेनिनका विभिन्न लेखहरुमध्ये ‘‘पार्टी संगठन र पार्टी साहित्य” को धेरै महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको देखिन्छ । लेनिनले सशस्त्र विद्रोहको तयारीमा र केन्द्रीय समितिको गतिविधि सञ्चालनमा सक्रिय सहभागिता जनाए र कलकारखाना तथा मिलमा काम गर्ने मजदूरलाई प्रशिक्षण दिने काम गरिरहे।सन् १९०५-०७ मा उनले रूसको पहिलो क्रान्तिको समयमा जनतालाई उत्साहित गर्ने र लक्ष्यतर्फ डोर्‍याउने बोल्सेभिकहरूको कामलाई निर्देशन दिए। अब जारशाह लेनिनको क्षमता र सक्रियताबाट अत्तालिन थाल्यो ।लेनिन र लेनिनको नेतृत्वमा भएको सर्वहारा मजदूर आन्दोलनलाई दबाउने हरेक प्रयत्न गर्नथाल्यो। लेनिन रूसका जनतामाझ झन् धेरै प्रसिद्ध हुँदै गए । उनको  नीति रूसका जनताको कार्यनीति बन्न पुग्यो । लेनिन रूसका सर्वहारा वर्गको निम्ति आस्थाको पुञ्ज बन्न सफल भए । लेनिनले बोल्सेविक नीतिको औचित्य प्रमाणित गर्न निरन्तर रूपले कठोर परिश्रम गरे । उनले मजदूर, बुद्धिजीवी, श्रमिक र विद्यार्थीहरु र सबैसँग निरन्तर अन्तर्क्रिया अगाडि बढाइरहे।  

अप्रिल १९०६ मा लेनिन रूसी सामाजिक-जनवादी मजदूर पार्टीको चौथो (एकता) महाधिवेशनमा भाग लिन स्टकहोम गए । यहाँ उनले कृषि समस्या, वर्तमान अवस्था र सर्वहारावर्गको वर्गीय कर्तव्य राजकीय दुमाप्रतिको दृष्टिकोण, सशस्त्र विद्रोह र संगठनात्मक प्रश्नहरुबारे गहन विचारहरु राखे । महाधिवेशनमा बोल्सेभिक र मेन्सेभिकहरूबीच चर्को बहस भयो । कृषिको प्रश्नमा गम्भीर विवाद भयो । बोल्सेभिकहरूले बिर्ताजग्गाहरु बिना मुआब्जा जफत गर्ने र सम्पूर्ण जमिन राष्ट्रियकरण गर्ने अर्थात् जमिनमाथि व्यक्तिगत स्वामित्व बदर गरेर सरकारी स्वामित्व कायम गर्ने माग राखे । तर, मेन्सेभिकहरू जमिन राष्ट्रियकरण गर्ने प्रस्तावको विरोधमा उत्रे ।९ मे १९०६ मा उनले पिटर्सवर्गमा हजारौं जनताको उपस्थितिमा महत्त्वपूर्ण सभामा भाषण गरे । त्यसमा उनले निरङ्कुश शासनसँग कादेतहरूको बुर्जुवा पार्टीले गरेको साँठगाठको भण्डाफोर गरे र सर्वहारा वर्गको क्रान्तिकारी नीतिलाई अगाडि सारे ।अत्यन्तै मेहनत र कठोर सङ्घर्षपछि लेनिनले पार्टी संगठनलाई बोल्सेविकहरूको वरिपरि गोलबन्द गर्ने काममा सफलाता हासिल गरे ।अप्रिल १९०७ मा रसियाली सामाजिक–जनवादी मजदूर पार्टीको पाँचौ महाधिवेशनमा भाग लिन लेनिन लण्डन गए र उक्त महाधिवेशनको नेतृत्व सम्हाले। महाधिवेशनमा लेनिनद्वारा प्रस्तुत बुर्जुवा पार्टीहरूविरुद्धको दृष्टिकोण सम्बन्धी प्रस्ताव पारित भयो ।यो महाधिवेशनले क्रान्तिमा बोल्सेविकहरुले अपनाएको नीतिको औचित्य स्वीकार गर्यो । अन्य धेरै प्रश्नहरुमा मेन्सेविकहरुमाथि विजय हासिल गरे ।

१९०७ मा उनले दोस्रो पटक विदेश यात्रा गरेका थिए। यस पटक लेनिनले जेनेभा र पेरिसबाट दुईवटा पत्रिका पनि  जारी गरेका थिए। यी पत्रिकाहरूको भाषा धनीहरूका लागि गालीले भरिएको थियो। लेनिन त्यतिबेला फ्रान्सको राजधानी पेरिसमा बस्थे ।जुन १९०७ को शुरूमा लेनिन लण्डनबाट रूस फर्किए र फिनल्याण्डमा बस्न थाले । महाधिवेशन पछि रूसको सरकारले दमनको नीति लिन थाल्यो । रूसमा कठोरतम् प्रतिक्रियावादी काल शुरू भयो । त्यसपछि रूसमा असुरक्षित महसुस गरेर लेनिन पश्चिमी युरोप गए। जनवरी १९०८ मा लेनिन स्विजरल्याण्डको जेनेभामा गए। त्यहाँ उनी नयाँ जोश र शक्ति सँगालेर पार्टीको काममा लागे । स्विट्जरल्याण्डमा रहँदा रूसी सेनाको प्रयासलाई कमजोर बनाउन जर्मन सेनालाई सहयोग गरेको आरोप लागेका लेनिनलाई प्रायः जर्मन जासूसको रूपमा हेरिन्थ्यो।जेनेभा आएको वर्ष लेनिन त्यहाँबाट लन्डन गए र त्यहाँको ब्रिटिस म्यूजियमको पुस्तकालयमा बसेर एक महिनासम्म निरन्तर अध्ययन गरे । सन् १९०९ मा लेनिनले ‘भौतिकवाद र अनुभवसिद्ध आलोचना‘ पुस्तक लेखेर प्रतिक्रियावादी दर्शनको तीव्र आलोचना गर्दै क्रान्तिकारी दर्शनको व्याख्या गरेका थिए।लेनिनले यस पुस्तकमा मार्क्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको पुन:व्याख्या गरेका छन्। लेनिनले यसमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई सम्पूर्ण विद्वानहरूको गहन प्रश्नहरू बुझ्नसक्ने उच्च ज्ञानको रूपमा व्याख्या गरे। लेनिनको सम्पूर्ण ध्यान रूसी क्रान्तिप्रति केन्द्रित थियो । लेनिन नयाँ जोश र शक्ति बटुलेर पार्टी कार्यमा लागे। अब उनले  नयाँ क्रान्तिको तयारी गर्न थाले । सन् १९१० मा लेनिनको हातमा तीनवटा साम्यावदी पत्रिका थिए, जसमा उनले मजदूरहरूलाई विद्रोह गर्न उत्साहित बनाउने काम गरेका थिए। रूसी “डुमा” का धेरै प्रतिष्ठित सदस्यहरू पनि लेनिनको पार्टीमा सामेल भएका थिए, जसले रूसमा क्रान्ति गर्नको लागि मजदूरलाई उत्सिहत बनाउने काम गर्दथे।सन् १९१० मा नै लेनिनले पिटर्सवर्गमा साप्ताहिक पत्रिका ‘‘जभेज्दा’’ निकाले । सन् १९१० मा नै रूसमा फेरि मजदूर आन्दोलन चर्किन थाल्यो । पिटर्सवर्ग,  मस्को र अन्य धेरै ठूला–ठूला शहरहरूमा  विभिन्न हड्ताल, प्रदर्शन, सभा र अन्य राजनीतिक सक्रियताहरू बढ्न थाले । क्रान्तिकारी आन्दोलन तीव्र रूपमा अगाडि बढ्न थाल्यो । किसान, स्थलसेना र जलसेना पनि संघर्षप्रति आकर्षित हुन थाले । लेनिनको नेतृत्वको बोल्सेभिक पार्टीले यो क्रान्तिकारी आन्दोलनको नेतृत्व गरिरहेको थियो । सन् १९११ मा लेनिनले पार्टी संगठनहरुका भूमिगत मजदूर कार्यकर्ताहरुलाई पढाउनको लागि पेरिस नजिकको लोन्झुयुमो बस्तीमा पार्टी स्कूल स्थापना गरे । यसपछि डिसेम्बर सन् १९१२ को जनवरीमा प्रागमा अखिल रसियाली पार्टी सम्मेलन भयो । त्यतिबेला लेनिन आफ्ना धेरै सहयोगीहरूसँग क्राकोको गोप्य ठाउँमा बस्थे र सम्पूर्ण रूसको मजदूर आन्दोलन सञ्चालन गर्थे । सम्मेलनमा लेनिनले पेश गरेको ‘वर्तमान अवस्था एवं पार्टी कार्य’ शीर्षकको राजनीतिक प्रतिवेदन पारित भयो ।

सन् १९१२ मा पिटर्सवर्गका मजदूरहरुको सक्रियता र लेनिनको सहयोगमा दैनिक पत्रिका बोल्सेभिक ‘प्राभ्दा’ निस्कन थाल्यो । ‘प्राभ्दा’ मा लेनिनले आर्थिक स्थितिको बारेमा लेख्ने गर्दथे । गरीबी, दासता र अन्धकारमा पुर्र्याउने शोषक वर्गहरुको भण्डाफोर गर्ने गर्दथे । यतिबेलै चौथो राजकीय दूमाको लागि निर्वाचन भयो । निर्वाचनमा भाग लिनाले जनसमूहसँग पार्टीको सम्बन्ध दरिलो बन्नेछ, पार्टी संगठनहरुको कार्यमा सक्रियता ल्याउनेछ  भन्ने कुरामा लेनिन जानकार थिए । बोल्सेभिकहरूले चुनावमा तीन मुख्य माग अघि सारेका थिए – लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना, आठघण्टे कार्यदिनको निर्धारण र समस्त बिर्ताहरु जफत गर्ने । निर्वाचनको परिणामले लेनिनलाई उत्साहित बनायो । देशका ६ वटा मुख्य-मुख्य औद्योगिक प्रान्तहरू, जहाँ रूसी सर्वहारावर्गको ४-५ हिस्सा केन्द्रित थिए, त्यहाँबाट मजदूरहरूको तर्फबाट राजकीय दूमामा बोल्सेभिकहरु चुनिए । लेनिन बोल्सेभिक डेपुटीहरूलाई निर्देशन दिन्थे । महत्वपूर्ण राजनीतिक विषयहरुमा उनीहरूको भाषण मस्यौदा तयार गर्थे । डेपुटीहरुलाई क्रान्तिकारी प्रचारको लागि कसरी दूमाको मञ्च प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने कुरा सिकाउँथे ।

सन् १९१४ मा पहिलो विश्वयुद्ध शुरु हुँदा लाखौं रूसी मजदूर र किसानहरू सेनामा भर्ती हुन बाध्य भए। उनीहरूलाई भयंकर अवस्थामा युद्धमा पठाइयो। तिनीहरूसँग प्रायः अन्यन्तै कम तालिम थियो, खानेकुरा, जुत्ता थिएन र  कहिलेकाहीँ त उनीहरू हतियार बिना लड्न बाध्य हुन्थे। जारको नेतृत्वमा लाखौं रूसी सैनिक मारिए ।यो युद्धले रूसको क्रान्तिको वातावरण तयार बनायो। रूसी जनता विद्रोह गर्न तयार भए । यो युद्ध श्रमिकवर्गको हितमा नभएको तर्क राखी लेनिनले यसको चर्को विरोध गरे । बोल्सेभिक पार्टीले युद्धविरुद्ध निणार्यक संघर्ष शुरु गर्यो । राजकीय दूमाका बोल्सेभिक प्रतिनिधिहरुले मजदूरहरुको बीचमा क्रान्तिकारी प्रचार गरे । जारशाही सरकारले बोल्सेभिकहरुमाथि भयंकर दमन नीति अपनायो । आफ्नो क्रान्तिकारी क्रियकलापका लागि राजकीय दूमाका बोल्सेभिक प्रतिनिधिहरु साइबेरिया निर्वासित भए । दमनको पर्वाह नगरी लेनिनले युद्धविरुद्ध संघर्ष जारी राखे । उनले सर्वहारा र श्रमिक जनतालाई नयाँ क्रान्तिको लागि तयार गर्दै थिए । लेनिनले वामपन्थीहरुलाई एकजुट पार्न र अवसरवादीहरूविरुद्ध संघर्ष गर्नको लागि जिमरवाल्ड (सेप्टेम्बर, १९१५) र किनटल (अप्रिल, १९१६) मा भएका समाजवादी अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनहरुमा भाग लिए । यही बीचमा उनकी आमाको पनि मृत्यु भएको थियो। सन् १९१६ मा लेनिनले ‘साम्राज्यवाद पूँजीवादको उच्चतम् अवस्था‘ नामक पुस्तक लेखेका थिए।यसमा पूँजीवादको खराबी पक्षको बारेमा विस्तृत व्याख्या पाइन्छ। लेनिनको यो रचना धेरै महत्त्वपूर्ण छ। यो पुस्तकमा मार्क्सवादमाथि लागेका आक्षेपहरूको समाधान गरिएको छ । उनले धेरै देशमा पूँजीवादको अन्त्य हुनुको सट्टा यसको रक्षा गर्नका लागि अनुकूल परिस्थिति नै वृद्धिको कारण रहेको बताए । उनले यसमा साम्राज्यवादको रूपमा पूँजीवादको विकास यसको अन्तिम प्रगति हो भन्ने कुरा दर्शाए। यसपछि साम्राज्यवादको दोषहरूको कारण पूँजीवादको विनाश अनिवार्य छ भन्ने कुरा उल्लेख गरे।

सन् १९१७ फेब्रुअरीमा बोल्सेभिक पार्टीको आह्वानमा पेट्रोगाद शहरमा दुई लाखभन्दा धेरै मजदूरहरूले आमहड्ताल शुरू गरे । यो हड्तालले भयंकर आन्दोलनको रूप लियो । त्यतिबेला  बोल्सेभिक पार्टी केन्द्रीय समितिले निकालेको घोषणापत्रमा जारशाहीको निरंकुश सत्ता पल्टाउने, अस्थायी क्रान्तिकारी सरकार गठन गर्ने, जनवादी गणतन्त्र स्थापना गर्ने, आठघण्टे कार्यदिन तोक्ने, बिर्ता जमिन्दारीहरू जफत गर्ने र युद्ध समाप्त गर्नेजस्ता मागहरू राखिएका थिए । जारशाही सरकारले सेनाको मद्दतले क्रान्तिकारी आन्दोलन रोक्ने असफल प्रयत्न गर्र्यो। तर यो कुरा उसको बुताभन्दा बाहिर गइसकेको थियो। सिपाहीहरूले समेत मजदूरहरुसँग मिलेर जारशाही शासनविरुद्ध आन्दोलनमा भाग लिन लागे । वास्तविक क्रान्तिकारी मार्क्सवादी पार्टीद्वारा निर्देशित मजदूर तथा किसानवर्गले विजय हासिल गरे । युगौंदेखि रूसी जनताको शोषण गर्दै आएको निरंकुश जारशाही शासनको अन्त्य भयो । मास्को तथा अन्य शहरहरूमा मजदूर तथा सिपाहीहरूले यस आन्दोलनको समर्थन गरे । आन्दोलनबाट जारका हाकिमहरु लखेटिए र जारशाही राजतन्त्रीय शासनव्यवस्था ढल्यो । त्यसपछि आन्दोलनकारीहरूको अस्थायी सरकार गठन भयो । त्यस सरकारको नेतृत्व आन्दोलनकै एक नेता केरेन्स्कीले गरे । उनी बुर्जुवा (पूँजीवादी) विचारधाराका थिए। यो क्रान्ति फेब्रुअरी क्रान्तिको रूपमा चर्चित भएको थियो । तर यस क्रान्तिले मजदूर तथा किसानवर्गको हित गर्ने राज्यसत्ता भने स्थापना गरेन । क्रान्तिपछि छोटो समयमै राज्यसत्तामा बुर्जवावर्गको वर्चस्व स्थापित भयो । लेनिन जर्मनीको सहयोगमा रूस फर्के । अब उनी अन्तरिम सरकार विरुद्ध बोल्न थाले । त्यतिबेला केरेन्स्कीको नेतृत्वमा अस्थायी सरकार थियो।उनी जनताद्वारा शासित सरकार चाहन्थे । लेनिनले अस्थायी सरकारलाई विश्वास नगर्न र उनीहरूको सत्ता बलियो पार्न कदापि दिनुहुन्न भन्ने विचार व्यक्त गरे तथा राज्यसत्ता सोभियत (मजदूर तथा किसानप्रतिनिधि)हरूको हातमा सार्नको लागि समस्त शक्ति लगाउनुपर्छ भन्ने कुरामा जोड दिए । लेनिनले आमजनतालाई प्रतिक्रियावादी सत्ताको विकल्पमा समाजवादी क्रान्तिको लागि तयारी गर्ने सल्लाह दिए । अस्थायी सरकारविरोधी क्रान्तिको समर्थनमा एकपछि अर्को गर्दै सभाहरू हुन थाले । जूलुसहरु निस्कन थाले । त्यसबेला लेनिन स्विट्जरल्यान्डमा थिए । आन्दोलनको नेतृत्व गर्न उनी स्वदेश फर्किए। उनले ‘सम्पूर्ण सत्ता सोभियतहरुलाई’ भन्नेजस्ता नाराहरु अघि सारे । उनले स्पष्ट पार्दै सोभियत सत्ताले मात्र आमजनतालाई शान्ति, किसानहरुलाई जमिन, भोकाहरुलाई रोटी दिन सक्छ भने । उनले बिर्ताहरू बिनामुआब्जा जफत गरिनुपर्छ, देशको समस्त जमिनको राष्ट्रियकरण हुनुपर्छ र सम्पूर्ण कलकारखाना सामाजिक उत्पादन तथा वाणिज्य व्यवस्थामाथि मजदूर नियन्त्रण कायम गर्ने प्रस्ताव राखे । त्यसपछि लेनिनले यही बीचमा महाधिवेशन बोलाएर पार्टीको नाम बोल्सेभिकबाट कम्युनिस्ट पार्टी बनाए । केरेन्स्कीको अस्थायी सरकारले लेनिन र बोल्सेभिकहरूविरुद्ध घृणा तथा दुष्टतापूर्ण आरोपहरु लगाउन थाल्यो । उनीहरूले लेनिनलाई गिरफ्तार गर्न पुर्जी काटे । लेनिनले करीब साढे तीन महिना भूमिगत भएर काम गरे । सन् १९१७ को अर्धभूमतिकालमा नै लेनिनले एक अत्यन्तै चर्चित पुस्तक ‘राज्य र क्रान्ति‘ लेखे, जसले मार्क्सवादको राज्यसिद्धान्त उल्लेख गर्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। यसमा उनले वैज्ञानिक समाजवादलाई विस्तृत ढंगले व्याख्या गरेका थिए। यो पुस्तकमा लेनिनले समाजवाद र साम्यवादलाई साम्यवादी समाजको विकासका दुई खुड्किलाहरूको रूपमा हेरेका थिए। मार्क्स र एङ्गेल्सको विचारलाई विकास गर्दै उनले समाजवादले अनिवार्य साम्यवादमा संक्रमण गर्नेछ भन्ने कुरा स्पष्ट पारेका थिए । यसबाट लेनिनले राज्यसत्तामा सर्वहारा अधिनायकत्व किन आवश्यक छ र यसको ऐतिहासिक भूमिका के हो भन्ने कुरा खुलस्त पारे । उनले क्रान्तिमा कम्युनिष्ट पार्टीको भूमिकाबारे पनि महत्वपूर्ण विचार प्रकट गरेका थिए । यस पुस्तकमा लेनिनले क्रान्तिको पद्धति र कलाको बारेमा विस्तृत चर्चा गरेका छन् । उनले यस पुस्तकमा विश्व क्रान्तिलाई गहिरिएर अध्ययन गरी क्रान्तिका सम्बन्धमा केही नियमहरू प्रस्तुत गरेका छन् । लेनिनले यस पुस्तकमा राज्यसँग सम्बन्धित विचारहरू पनि दिएका छन्।

सोभियतहरूको पुनःनिर्वाचनमा बोल्सेभिकहरुले बहुमत पाए । उनीहरुले पेट्रोग्राड र मास्कोका सोभियतहरुमाथि आफ्नो नियन्त्रण कायम गरे । उनीहरू फेरि प्रमुख शक्तिको रूपमा देखा परे । लेनिनले विद्रोहको लागि विस्तृत योजना तयार गरे । लेनिनको नेतृत्वमा पार्टी केन्द्रीय समितिले विद्रोहको तयारी गर्दै देशभर सुनियोजित क्रियाकलाप शुरु गर्यो । २४ अक्टोवरको दिन बेलुकीपख आफ्नो जीवनलाई खतरामा पार्दै पेट्रोग्राडका ती सुनसान सडक हुँदै लेनिन स्मोल्नि आए र विद्रोहको प्रत्यक्ष नेतृत्व गर्न थाले । भोलिपल्ट २५ अक्टोबरमा पेट्रोग्राडका टेलिफोन, टेलिग्राफ तथा रेडियो स्टेसनका कार्यालयहरु, नेभा नदीका पुलहरु, रेल स्टेसन र राजधानीका अन्य मुख्य-मुख्य अड्डामाथि विद्रोही मजदूर, सिपाही र नौसैनिकहरुले कब्जा गरे । त्यसपछि क्रान्तिकारी सेनाले आकस्मिक प्रहारद्वारा अस्थायी सरकारका मन्त्रीहरु बसेको शिशिरप्रासाद कब्जा गरे । त्यसपछि कम्युनिष्ट पार्टीले फेब्रुअरी क्रान्तिपछि गठित अस्थायी सरकारलाई अपदस्थ गरेको घोषणा गर्यो । त्यसको लगतै लेनिनको नेतृत्वमा रूसमा सर्वहारावर्गको पहिलो सरकार गठन भयो, जसले समाजवादी शासन प्रणालीको स्थापना र विकासको लागि सर्वहारावर्गको अधिनायकत्व भएको समाजवादी राज्यसत्ताको शुरुवात गर्यो । यो क्रान्ति नै अक्टोबर क्रान्तिको नामले विश्वमा चिनिन्छ। यसरी अक्टोबर २५, १९१७ मा लेनिन र उनको बोल्सेभिक पार्टीले सत्ता कब्जा गर्र्यो। यसलाई अक्टोबर क्रान्ति वा बोल्सेभिक क्रान्ति पनि भनिन्छ।यो क्रान्तिमा गरीब किसान, सिपाही र मजदूरहरू संलग्न थिए भन्ने स्पष्ट छ। समग्रमा यो गरीब किसानको क्रान्ति थियो । अधिकांश कामदारहरू अर्धकिसान पनि थिए। यस पृष्ठभूमिमा क्रान्तिसँग सम्बन्धित बुद्धिजीवी वर्गले भावी समाजलाई समाजवादी स्वरूपमा परिकल्पना गरे । यसमा लेनिनको महत्वपूर्ण भूमिका थियो ।लेनिनले रूसी समाजवादी संघीय सोभियत गणतन्त्र स्थापना गरे र नयाँ सरकारको नेतृत्व गरे।नयाँ सरकारको स्थापनापछि लेनिनले धेरै परिवर्तन गरे । उनले चाँडै जर्मनीसँग शान्ति कायम गरे। सोभियत संघलाई प्रथम विश्वयुद्धबाट बाहिर निकाले। उनले जमिन्दारहरूबाट जमिन लिएर किसानहरूमाझ बाँडिदिए।सन् १९१७ मा उनले रूसको पुनर्निर्माणको लागि एक योजना बनाए र यो धेरै सफल भयो। लेनिनले आफ्नो अध्यक्षतामा सोभियत सरकारको स्थापना गरे र कडा अनुशासनका साथ देशलाई नियन्त्रणमा राखे। देशको विकासका लागि धेरै प्रयास गरे। लेनिनको नेतृत्वमा बोल्सेभिक कम्युनिष्ट पार्टीले तुरुन्तै देशको अधिकाँश शक्ति आर्थिक निर्माणतर्फ लगायो । यातायात, इन्धन, उद्योग तथा अन्य महत्वपूर्ण आर्थिक क्षेत्रहरुको पुनरुत्थान शुरू भयो । समाजवाद तथा साम्यवाद निर्माणको लागि बृहत् उद्योगको विकास गर्नुपर्छ, देशकलाई विद्युतीकरण गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा लेनिनले जोड दिए । लेनिनले अर्थव्यवस्थाको पुनरुत्थान कार्य कृषिबाट शुरु गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा जोड दिए । कम्युनिष्ट पार्टी र सोभियत सरकारद्वारा प्रस्तुत नयाँ आर्थिक नीति पूँजीवादबाट समाजवादतर्फको संक्रमणकालको लागि एक मात्र सही नीति थियो । लेनिनले राष्ट्रमा विज्ञान र प्रविधिको क्षेत्रमा भैरहेको विकासप्रति गम्भीर रूपमा चासो दिन्थे । नयाँ आविष्कारप्रति उनी जिज्ञासा राख्थे र आविष्कारकहरुलाई प्रोत्साहित गर्थे । उनी जनतालाई सरकारको सेवा सर्वसुलभ रूपमा दिन र आर्थिक अनुशासनको कठोरतापूर्वक पालना गर्न ध्यान दिन्थे । नयाँ नीति अन्तर्गत रूसी अर्थतन्त्रमा धेरै सुधार भएको थियो।

पेट्रोग्रादमा ६ मार्च १९१८ मा पार्टीको सातौँ महाधिवेशन भयो । महान् अक्टोबर समाजवादी क्रान्तिको विजयपछि भएको यो पहिलो महाधिवेशन थियो । लेनिनले महाधिवेशनको सबै नेतृत्व गरेका थिए । ‍त्यसमा उनले धेरै पटक विभिन्न विचारहरू व्यक्त गरेका थिए। यो महाधिवेशनले बहुमतबाट लेनिनवादी नीतिको समर्थन गर्‍यो र ‘‘युद्ध तथा शान्ति सम्बन्धी प्रस्ताव’’ पनि पारित गर्यो । लेनिनको प्रस्ताव अनुसार पार्टीको नाम बदल्ने निर्णय भयो र पार्टीको नाम रूसी कम्युनिस्ट (बोल्सेविक) पार्टी रहन गयो ।११ मार्च १९१८ मा सोभियत सरकार मस्को सर्यो र मस्को सोभियत राष्ट्रको राजधानी बन्यो । जन कमिसार परिषद् र अखिल रसियाली केन्द्रीय कार्यकारिणी समितिका कार्यालयहरु क्रेमलिन भवनमा सरे । लेनिन पनि क्रेमलिन सरे। सोभियत सरकार बनेपछि लेनिनले लामो समय शासन गर्न सकेनन् ।

नोभेम्बर १९२२ मा  लेनिनले मस्कोमा भएको सोभियतको पूर्ण बैठकमा भाषण गरे, जसमा उनले सोभियत शासनको पाँच वर्षको समीक्षा गरेका थिए। उनले “नयाँ आर्थिक नीति (NEP) सहितको रूस समाजवादी रूस बन्ने” दृढ विश्वास व्यक्त गरे। उनी गम्भीर बिरामी हुनुअघि राष्ट्रका नाममा उनको यो अन्तिम भाषण थियो। बिरामी हुँदा पनि लेनिनले धेरै महत्त्वपूर्ण लेखहरू लेखेका थिए, जसमा उनले सहकारी निर्माणको बाटोबाट किसानहरूलाई त्यसमा सामेल गरेर देशमा समाजवाद निर्माण गर्ने योजनाको रूपरेखा प्रस्तुत गरेका थिए। लेनिनले कृषिको विकासका लागि सामूहिक सिद्धान्तलाई क्रमशः कृषिमा समावेश गरी पहिले बिक्रीमा र त्यसपछि कृषि उपज बढाउने उद्देश्य हासिल गर्न आवश्यक रहेको प्रस्ताव गरेका थिए ।डिसेम्बर १९२२ मा सोभियतहरूको पहिलो अखिल-संघीय कांग्रेस आयोजित गरिएको थियो। लेनिन र स्टालिनको प्रस्तावमा सोभियत राष्ट्रहरूको एक स्वैच्छिक राज्य संघ गठन भयो, जसलाई सोभियत समाजवादी गणराज्यहरूको संघ (USSR) भनेर चिनिन्छ। मूलतः सोभियत संघ रूसी सोभियत संघीय समाजवादी गणतन्त्र र तीन अन्य गणतन्त्रहरू, ट्रान्सकाकेशियन, युक्रेन र बेलारूस मिलेर बनेको थियो। त्यसको केही समयपछि मध्य एसियामा तीन स्वतन्त्र युनियन सोभियत गणतन्त्र – उज्वेकिस्तान, तुर्कमेनिस्तान र ताजिकिस्तानको स्थापना भयो। यी सबै गणतन्त्रहरू १९२२ मा एकताबद्ध सोभियत राज्यहरूको एकल संघ – U.S.S.R. – स्वैच्छिक र समान आधारमा सोभियत संघबाट स्वतन्त्र रूपमा अलग हुने अधिकार तिनीहरूमध्ये प्रत्येकको लागि आरक्षित थियो। यसले सोभियत शक्तिको सुदृढीकरणलाई चित्रित गर्र्यो। यो राष्ट्रिय प्रश्नमा बोल्सेभिक पार्टीको वैचारिक नीतिको लागि ठूलो जीत थियो। सन् १९२३ को अन्त सम्म  सबै क्षेत्रमा आर्थिक प्रगति देख्न सकिन्छ। १९२१ देखि  त्यहाँ कृषि बालीहरू उब्जाउने क्षेत्रमा ठूलो वृद्धि भएको थियो र कृषिमा लगातार सुधार भइरहेको थियो। समाजवादी उद्योगको विकास र विस्तार हुँदै गयो । श्रमिक वर्गको संख्यामा ठूलो वृद्धि भएको थियो । तलब बढेको थियो । सन् १९२० र १९२१ को तुलनामा मजदूर र किसानको जीवन सहज र राम्रो भएको थियो । यद्यपि  उद्योग अझै पूर्ण रूपमा युद्धपूर्वको स्तरमा फर्किन सकेको थिएन र अझै देशका १० लाख मानिस बेरोजगार भएका थिए।

साम्राज्यवादीहरूले लेनिन गम्भीर बिरामी भएको तथ्यको फाइदा उठाउँदै आफ्ना दलालहरूलाई पार्टी लाइन विरुद्ध आक्रमण गर्न सक्रिय बनाए। जनवरी १९२४ मा सोभियत पार्टीको तेह्रौं महाधिवेशन भयो । शहर र गाउँबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउने उद्देश्यका साथ तेह्रौँ महाधिवेशनले फलाम तथा स्टिल उद्योगको द्रूत विकासको आवश्यकतामा विशेष जोड दिँदै मुख्यतया साना उद्योगलाई थप विस्तार गर्न निर्देशन दिएको थियो । यसले बजारको नियन्त्रण प्राप्त गर्न र व्यापारको क्षेत्रबाट निजी पूँजीलाई पूर्णतया बहिष्कार गर्ने कार्य र जिम्मेवारी व्यापारिक निकायहरूलाई दिएको थियो। यसले किसानलाई सस्तो राज्य ऋण बढाउन निर्देशन दिएको थियो ताकि साहूकारहरूलाई ग्रामीण इलाकाबाट हटाउन सकियोस्। यसले ग्रामीण क्षेत्रका कृषकहरूमा सहकारी आन्दोलनको अधिकतम विकास गर्न सर्वोपरी कार्यका रूपमा आह्वान गरेको थियो ।तेह्रौँ कांग्रेसले लेनिन मनोनयनको महत्त्वलाई जोड दियो र पार्टीका युवा सदस्यहरू र लेनिन मनोनयनका सबै नयाँ सदस्यहरूलाई लेनिनवादका सिद्धान्तहरूमा शिक्षित गर्न अझ बढी प्रयास गर्नुपर्ने आवश्यकतातर्फ पार्टीको ध्यानाकर्षण गरायो। यद्यपि, त्यही वर्षको जनवरी २१ मा एउटा विपत्तिले पार्टीको नीतिलाई धुमिल बनाइदियो। लेनिनको मृत्यु मस्को नजिकैको गोर्की गाउँमा भएको थियो ।सन् १९१८ मा उनीमाथि दुईवटा आत्मघाती हमला भएको थियो ।त्यसैको कारणले उनको ५४ वर्षको उमेरमा नै मृत्यु भएको थियो ।इतिहासका क्रान्तिकारी नेता लेनिनको मृत्यु २१ जनवरी १९२४ मा भएको थियो ।

सन्दर्भ सामग्रीहरू

१) माक्सवाद लेनिनवाद माओवाद – केशवराज देवकोटा

२) लेनिन एक अध्ययन – प्रदीप गिरि, दिशाबोध प्रकाशन

३) लेनिन की जीवनी – राहुल सांकृत्यायन, लेनिन, हिन्दी संस्करण, राहुल फाउण्डेसन

४) लेनिन कथा, प्रगति प्रकाशन मास्को

५) अक्टुवर क्रान्ति ‌और लेनिन – हिन्दी,  एल्बर्ट रीस विलियम्स,  राहुल फाउण्डेसन

६) लेनिन जीवनवृत्त, हिन्दी,  प्रगति प्रकाशन मास्को

७) मार्क्सवादी-लेनिनवादी सिद्धान्त के मूल तत्त्व, हिन्दी संस्करण, प्रगति प्रकाशन मास्को

८) लेनिन – मार्क्स एंगेल्स, प्रगति प्रकाशन मास्को